Ekonomikalıq teoriya (Kalenov K)

Ekinshi baǵdarda – ishki tutınıw bazarın qorǵaw hámde azıq-awqat ónimleri hám azıq awqatlıq emes ónimleriniń bahaların belgili dárejede saqlab turıw boldı.

Úshinshi baǵdarda – nogiranlar, pentsionerler kóp bolalı hám kem dáramatlı semyalar, jumıssızlar, oqıwshılar (biypul awqatlar), studentlerge (awqatlanıwı ushın) talonlar berildi.

Tórtinshi baǵdarda – adresli sotsial qorǵaw ámelge asırıldı. Mútájler qatlamın anıq belgilew hám járdemlerdi ámelge asırıw máhále ıqtıyarına tapsırıldı.

Xalıqtı sotsial qorǵaw mámleket byudjetinen tısqarı Ózbekstan Respublikası sotsial qamsızlandırıw fondi, kárxanalar (jumısshılarına jeńilikler beriw, biypul awqat, jol xaqınıtólew, miynetkeshlerdiń máresimlerine járdem beriw, úy-jay menen támiyinlew), sotsial shólkemler kásiplik birlespeleri, veteranlar hám inivalidler birlespeleri, kekseler fondları tárepinen hám

ámelge asırıladı.

Mámlekettiń sotsial qorǵawdaǵı iskerligi adamlarda beyparwalılıq keyfiyatın asıradı, bul bolsa islep shıǵarıw nátiyjeligi páseyip ketiwine alıp keledi. Mámleket tárepinen sotsial qorǵawdıń páseyiwi bolsa teńsizlikti tereńlesiwine alıp keledi.

Sotsial ádillik túsinigi - subektiv túsinik bolıp, onıń ámel etiwine ekonomikalıq qaraslar menen birgalikte siyasıy, mádeniy, sotsial, tariyxıy, adamlardıń turmıs tárzi kusaǵan faktorlar da tásir etedi.

Adamlar dáramatındaǵı teńsizlik ádilsizlik degen gáp emes. Jámiyettegi ádillik islep shıǵarıw qurallarına birgelikte paydalanatuǵın orınlarına qaray sáwlelenedi. Az dáramat yaki kóp dáramat alıwdan qatıiy názer jámiyet aǵzalarınıń bárshesi jámiyettegi sotsial ónimlerden birdey paydalanıw xuquqına iye boladı. Máselen: Joqarı oqıw orayında oqıw, medicina xızmetinen paydalanıw, jarıs, konkurslarda qatnasıw h t.b.

Biraq bazar mexanizminiń bar ekenligi ekonomikalıq teńsizlikti jolǵaltpaydı. Mámleket baylar yaki bay kárxanalardıń artıqsha paydasın mámleket byudjetine jalıp etse, ekonomikalıq xoshametlew bolmaydı. Bazar mexanizmi isten shıǵadı.

101

13tema. Finans hám finans qainasıqları. Salıq sisteması. 1. Finansttıń áhmiyeti hám wazıypaları

Finans tariyxıy xarakterge iye bolǵan ekonomikalıq kategoriya. Ol bazar ekono-mikası qatnasıqları processinde mámlekettiń aldında turgan tiykarǵı wazıypaları-nan hám xalıqtıń mútájliklerin támiyinlew maqsetinde túrlenedi.

Finans kategoriyası latınsha sózden alınǵan bolıp, tólem, dáramat mánisin bildiredi.

Ekonomikanıń keleshegi ushın zárúr bolǵan pul qatnasıqları pul fondları túrinde jetilistirilip

óndiris processin keńgeytiriwge, sotsial keleshekti rawaj-landırıwǵa sarplanadı. Finans ekonomika kelesheginde hárekette bolǵan barshe pul qarjılarınıń ózinde jámlemeydi. Finans qatnasıǵı belgili bir dárejede sheklengen boladı. Finans qatnasıqları te ǵana xuquqıy subektlerdiń hám xuquqıy jaǵdayına iye bolǵan fizikalıq shaxslardıń, hár qıylı sotsial shólkemleriniń pul qarjılarınıń kólemi dárejesiniń finanslıq qatnasıqlardı túrlentiredi.

Demek, finanslıq qatnasıqlar ulıwma esapqa alanǵan pul qarjıları fondları-nıń háreketi esabınan mámleket, kárxanalar, shólkemler, sotsial mekemeler territoriya-lar hám fizikalıq xuquqıy subektler jaǵdayına iye bolǵan puqaralar ortasında júzege keliwshi ekonomikalıq qatnasıqlar bolıp tabıladı. Finanslıq qatnasıqlardı tómendegi bóleklerge bóliw múmkin:

-Mámleket penen kárxanalar ortasındaǵı qatnasıqlar.

-Kárxanalar menen bankler ortasındaǵı qatnasıqlar.

-Kárxana ishindegi, bólimler ara hám jumısshılar ortasındaǵı xojalıq baylanısları.

-Basqarıwdıń hár túrli dárejesindegi mámleket shólkemleri ortasındaǵı qatnasıqlar.

-Mámleket penen birlespeler, jámáát shólkemleri ortasındaǵı qatnasıqlar.

-Mámleket penen xalıq ortasındaǵı finanslıq qatnasıqlar.

Barlıq pul qatnasıqları finanslıq qatnasıqlar bola almaydı. Jeke tutınıwǵa hám almasıwǵa,

usaqlap satıwǵa, transportqa, kommunal xızmetlerge, tamashaxanalar hám basqalarǵa tólem ushın, sonıńday-aq jámiyettiń ayırım aǵzaları ortasındaǵı aldı-sattı aylanısı, pul sawǵa etiw hám miyras etip alıw ushın xızmet etetuǵın pul qarjaları finanslıq qatnasıqlarǵa kirmeydi.

Finanstıń tómendegi wazıypaları bar.

Hár jılı jaratılǵan milliy ónim hám milliy dáramat hár túrli finans fondlarına aylantırılıp, pul túrinde bólistiriledi. Bólistiriw ekige bólinip, birlemshi (is xaqı, payda, sotsial qamsızlandırıw, amortizaciya fondları), yaǵnıy tuwrıdan-tuwrı islep shıǵarıwdaǵı bólistiriw, ekilemshi (salıqlar, túrli tólemler, maishiy xızmet xaqı h. t. b.) yaki qayta bólistiriwden ibarat. Bólistirilgen pul qarjıların paydalanılıwın qadaǵalaw. Yaǵnıy islep shıǵarıwdı rawajlantırıw yaki sotsial keleshek ushın ajıratılǵan finanslıq qarjıların belgilenean baǵdarda tuwrı paydalanıwdı támiyinlew wazıypasın orınlaydı. Finanslıq qadaǵalaw bazar ekono-mikası qatnasıqları processin talap hám usınıs nızamı tiykarında tuwrı jetilisiwin támiyinledi. Finans ekonomikalıq rawajlanıwdı xoshametlewshi ekonomikalıq faktor bolıp ta xızmet qıladı. Finans sisteması óziniń ekonomikalıq quralları salıqlar, tólemler, subsidiyalar hám subvensiyalar arqalı xojalıq subektlarin nátiyjeli rawajlandırıwǵa iytermeleydi.

Finans tek ǵana óndiris ishlab chiqarish processiniń tiykarǵı faktorı ǵana bolmay, bálki xalıqtıń sotsial qorǵawda da tiykarǵı sotsial - ekonomikalıq áhmiyetke iye.

Xalıqtı sotsial qorǵawdıń eń tiykarǵı jolı is xaqın asırıp barıw bolıa tabıladı. Real is xaqı 2004jıl 9 ayı juwmaqları boyınsha. 2003jıl sol dáwirge qarata 18,4% ke astı hám 62,3 mln. swmdı payda etti, xalıqtıń jan basına real dáramatı 12,8%, penciyalardıń real ortasha aylıq muǵdarı

13,6% ke kóbeydi. ([14] ,2 bet).

Bazar ekonomikası sharayatında sotsial qorǵawǵa múxtaj bolǵan puqaralar boladı. Olardıń jasawları ushın minimum dárejede tutınıw talapların qanaatlandırıwda, finans olardı sotsial qorǵawdı támiyinleydi.

Xalıqtı sotsial qorǵaw tómendegi usıllar arqalı ámelge asırıladı.

Xalıqqa biypul yaki jeńillikli xızmet kórsetiwshi tarawlar (bilimlendiriw, den - sawlıqtı saqlaw, mádeniyat, fizikalıq tarbiyanı finanslastırıw) hám xalıqtıń nashar, járdemge mútáj

102

qatlamlarına pul menen járdem beriw. Bul isler mámleket, firmalar, xayriya shólkemleri tárepinen ámelge asırıladı.

Finanstıń ornı júdá úlken áhmiyetli bolıp, bul xaqqında da: Ózbekstan Respub-likası

Prezidenti ekonomikalıq reformalar strategiyası hám jolın jetilistiriw mexanizmlerinen biri

«Finans hám salıq siyasatı tarawındaǵı úlken siyasattı ámelge asırıw, xalıq xojalıǵı tarawların, ayırım kárxanalardı rawajlandırıw ushın byudjetten pul menen qaytarmaytuǵın qetip támiyinlew ámeliya-tınan waz keshiw. Áne sol maqsetler ushın investiciya kreditlernen keń paydalanıw, turaqlı pul mashqalasın támiyinlew, kredit hám naq pul emissiyasın, jámi pul massasın tiykarsız ósiwin keskin sheklew, bahanı belgilew sistemasın jánede, tártipke salıw, bazardı tártipke salıp turıwshı qural sıpatında bahanıń rolin bekkemlew»den ([4],190-191 betlar) ibarat degen edi.

Finanslıq qatnasıqlar hám olarǵa xızmet qılıwshı arnawlı shólkemler jámiyettiń finans sistemasın payda etedi. Finans sistemasın eki bólekke bóliw múmkin.

Demek, mikrofinansqa firmalar (kommerciyalıq hám kommerciyalıq emes) hár qıylı jámáát shólkemleri úy xojalıǵı finansı (is xaqı, penciya, stipendiya, divident, múlkten kelgen hám isbilermenlikten alınǵan dáramatlar) kirse, makrofinansqa mámleket finansı (mámleket byudjeti) hám sotsial finans (sotsial qamsızlandırıw, penciya, xalıqtı jumıs penen támiyinlew, jol qurılısı, tábiyattı qorǵaw, tariyxıy esteliklerimizdi saqlaw, isbilermenlerge, áskerlerge, kárxanalarǵa sanaciya járdem beriw hám basqalar) kiredi.

2. Mámleket byudjetiniń túrleniwi

Mámleket byudjeti - finanslıq reje bolıp,belgili dáwir ushın dáramat hám qárejetlerdi

ózinde sáwlelendiredi. Mámleket byudjeti mámleket kóleminde ulıwma jámiyet mápin oraylasqan halda toplanıwın hám sarplawın sáwlelendiriwshi finans sistemesınıń tiykarǵı bólegi esaplanadı. Byudjet finanslıq reja bolıp, belgili dáwir ushın dáramat hám qárejetlerin jámleydi.

Mámleket byudjetin dúziwden kózlengen tiykarǵı maqset: mámleket aldındaturǵan sotsial hám ekonomikalıq wazıypalardı orınlaw ushın finanslıq tiykarın túrlendiriw, mámleket ekonomikasın rawajlandırıwdıń keleshektegi rejesin ámelge asırıw, xalıq dáramatların qayta kórip shıǵıw bolıp esaplanadı. Mámleket byudjeti eki bólimnen turadı.

1.Dáramatlar bólimi. Dáramatlar bólegi tómendegiler esabınan turadı:

-qosılǵan qunnan alınǵan salıq;

-respublika territoriyasınan alıp shıǵıp ketip atırǵan shiyki zat ónimleri hám tayar ónimlerge salinatuǵın salıq;

-akciyalardı satıwdan keletuǵın túsimler;

-aylanba salıqlar;

-dáramatqa (paydaǵa) salınatuǵın salıqlar;

-kárxanalar dáramatlarına salınatuǵın salıqlar;

-sotsial shólkemler dáramatlarına salınatuǵın salıqlar.

-xalıqqa salınatuǵın mámleket salıqları;

-aktsiz salıǵı;

-xalıqqa satılatuǵın mámleket zayomlarınan turadı.

Byudjettiń qárejetler bólegi tómendegilerden ibarat:

-xalıq xojalıǵın rawajlantırıw;

-bilimlendiriw hám pándi rawajlantırıw;

-den sawlıqtı saqlaw hám fizikalıq tarbiyanı rawajlantırıw;

-xalıqtı sotsial qorǵaw;

-kóp bolalı hám jalǵız baǵıwshısı joq analarǵa beriletuǵın, mámleket pentsio-nerleri fondın jaratıw;

-xalıqtıń parawanlıǵın asıratuǵınshólkemlerdi rawajlandırıw;

-mámleket hákimiyatı hám basqarıw organların támiyinlew;

-mámlekettiń qurallı kúshleriniń jaǵdayların jaqsılaw;

103

-penciyalar beriw;

-qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw jaqsılaw menen baylanıslı bolǵan qárejetlerden turadı. Byudjet jıl aqırında dáramat penen tamalansa nátiyjeli, qárejetlerdiń artıqshalıǵı menen tamamlansa nátiyjesiz byudjet boladı. Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov mámleket byudjetin bekkemlew hám onnan nátiyjeli paydalanıw haqqında: «Mámleket byudjeti defitsitin ilajı barınsha kemeytiriw, byudjetten beriltuǵın dotaciyalar hám subsidiyalardıń túrlerin basqıshpa - basqısh qısqartırıp barıw, byudjet qarjıları dáramat túskennen keyin ǵana bólistiretuǵın joldan burılmay súrinbey barıw, birinshi dárejeli, eń zárúr ulıwma mámleketlik mútájlikleri ushın ǵana byudjetten qarjı ajıratıw, salıq sistemasın jetilistiriw, byudjet dáramatları turaqlı pátler menen toltırıp turılıwın támiyinleytuǵın islep shıǵarıwdı xoshametleytuǵın puxta siyasatın alıp barıw kerek» ([4],190 bet) degtn edi.

Ádettte, mámleket byudjetiniń dáramatlar hám qárejetler bólimleri óz-ara teń bolmaydı.

Dáramatqa qaraǵanda qárejek kóp bolǵanda byudjet jetispewshiligine alıp keledi. Jıllar dawamında jámlenip kelingen byudjet jetispewshiliginiń jámi muǵdarı mámleket qarzın payda etedi. Mámleket qarızları eki túrge bólinedi:

-Mámlekettiń sırtqı qarızı;

-Mámlekettiń ishki qarızı.

Mámlekettiń sırtqı qarızı degende, onıń shet mámleketlerge, hár qıylı finanslıq birlespelerge, shet el firmalar hám ayırım shaxslarǵa qarızı názerde tutıladı. Mámlekettiń ishki qarızı degende, firma, kishi kárxanalar, jámáát kárxanaları hám óz xalıqnan alǵan qarızı túsiniledi. Byudjet defitsiti menen mámleket qarızı bir-birine baylanıslı. Sebebi byudjetti tártipke salıw máselesi hár qanday xúkimettiń aldında turǵan oraylıq máselesi. Mámleket byudjetiniń ilajı barınsha jetispewshilik muǵdarı bolmawı kerek.

3. Salıq sisteması hám onıń wazıypaları

Salıq ekonomikalıq qatnasıqların túrlentiriwde, onı takomillashtirishda jetilistiriwde eń tiykarǵı ekonomikalıq faktorlardan biri esaplanadı. Salıq ekonomikalıq kategoriya bolıp, salıq óndiriwshiler menen salıq tólewshiler ortasındaǵı ekonomikalıq qatnasıqların sáwlelendiredi. Sonıń ushın da salıq siyasatın islep shıǵarıw subektlarin hám xalıqtı kúshli sotsial qorǵawdı támiyinlew tiykarında alıp barıw zárúr.

Bazar ekonomikası sharayatında respublikamızda salıqlardı engiziliwinen maqset mámleket byudjetin jetilistiriw hám xalıq xojalıǵın hár tárepleme rawajlanıwın hám xalıqtı sotsial qorǵawdı támiyinlew bolıp tabıladı. Solardan kelip shıqqan halda salıqlardıń tómendegi wazıypaların aytıp ótiw múmkin:

1.Fiskal wazıypası, yaǵnıy mámleket qárejetlerin finanslastırıw.

2.Ekonomikalıq iskerlikti xoshametlew.

3.Sotsial qorǵaw, yaǵnıy xalıqtıń ayırım qatlamlarına jeńillikler beriw.

4.Mámleket ǵáziynesine pul túsiriw.

5.Milliy dáramattı bólistiriw hám qayta bólistiriw.

Salıq sistemasınıń eń tiykarǵı wazıypası islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa materiallıq, shiyki zat, tábiyiy, finanslıq hám miynet resurslarınan, toplanǵan mal-múlkten nátiyjeli paydalanıwǵa xoshametlewshi tásir kórsetiwi esaplanadı.

Hár túrli múlk túrindegi kárxanalar, birlespeler hám shólkemler salıq tólewshi bolıp esaplansa, mámleket salıqlardı alıwshı esaplanadı. Nege salıq salınsa onı salıq obyekti, salıq tólewshilardi bolsa salıq subekti dep ataladı?

104

4. Ózbekstanda byudjet hám salıq sistemasın jetilistiriw máseleleri

Bazar ekonomikasıena ótiw processinde ulıwma ekonomikalıq bárkamallıqqa erisiw, finanslıq barkamallıqtı támiyinlew, sonıń menen, mámleket byudjeti turaqlılıqtı múmkin bolǵan dárejede uslap turıw wazıypasın óziniń ishine aladı. Soǵan muwapıq finans siyasatı Respublika mámleket byudjetindegi jetispewshilikti (defitsitti) joǵaltıw yaki eń kem dáreje sheńberinde uslap turıwına qaratılǵan. Sonan kelip shıqqan halda, mámleket byudjeti jetispewshiliginiń saplastırıwdı tiykarǵı jolları tómendegilerden ibarat:

-islep shıǵarıwdı keńeytiriw, miynet ónimdarlıǵın asırıw járdeminde jalpı milliy dáramattıń ósiwine erisiw:

-adminstrativ-basqarıw, qurallı kúshler hám basqa túrdegi qárejetlerdi kemeytiriw esabınan byudjetniń qárejetler bóleginen dáramat bóleginiń artıq bolıwın támiyinlew;

-jáhán bazarına shiyki zat shıǵarıw ornına, olardı qayta islep, tayar ónim sıpatındashıǵarıw arqalı mámleket milliy dáramatın kóbeytiw bolıp esaplanadı.

Xúkimet óz mámleketiniń ekonomikalıq sharayatınan kelip shıqqan halda, byudjet siyasatın islep shıǵadı.

Finanslıq jaǵdaydı bekkemlew arqalı ekonomikanı turaqlı bir qálipte uslaw ushın salıq siyasatın jetilistiriw zárúr. Onıń áhmiyeti tómendegilerden ibarat:

-bazar qatnasıqlarına ótiw sharayatında salıqlar ekonomikalıq siyasattı ámelge asırıwda eń tiykarǵı basqarıúshı faktor bolıp qaladı,

-dáslep salıq sisteması ózine mas wazıypanı fiskal qaziyneni toltırıw, qayta bólistiriw hám xoshametlew wazıypasın tolıq dárejede orınlawı kerek,

-salıqlar qáziynesin toltırıw siyasatınıń tiykarǵı elementi bolıp, mámleket byudjetiniń dáramatlar bólegi eń tiykarǵı ulıwma mámleketlik xalıq xojalıǵına zárúr bolǵan muǵdarda túrleniwin támiyinlew lazım,

-salıq sistemasın anıq maqsetke qaratılǵan finanslıq siyasat penen birgelikte, jalpı milliy ónimniń bir bólegin qayta bólistiriw sol tárizde ekonomika dúziliwin ózgertiriwde, xalıqtıń sotsial qorǵaw kepilligin támiyinlewde tuwrıdan - tuwrı qatnısadı,

-salıqlar sistemasınıń eń tiykarǵı wazıypası islep shıǵarıwdı rawajlantırıwǵa materiallıq, shiyki zat, tábiyiy, finanslıq hám miynet resurslarınan toplanǵan mal - múlkten samarali paydalanıwǵa xoshametlewshi tásir etiw bolıp tabıladı.

Salıqqa tarıw obyektinen dáramattı málim bir bólegin byudjetke nızamda belgilengen normada májbúriy tólewge salıq stavkası deyiledi yaki salıq salınatuǵın jámi summaǵa qaraǵanda protsent muǵdarı salıq stavkası deyiledi. Máselen: 1000 swm paydadan 300 swm salıq tólense, salıq stavkası 30% ni payda etedi. Salıq stavkasınıń úsh túri bar:

-proporcional stavka - dáramat ósiwi yaki kemeyiwinen qátıy názer stavka ózgermeydi;

-progressiv stavka dáramat ósiwi menen salıq stavkası hám ósip baradı.

2004-jıl 1-avgust ayınan baslap, minimal bir aylıq is haqı 6530 swmdı quradı hám dáramatqa salıq salıw protsentleri tómendegishe boldı:

-5 minimal aylıq is haqısına shekem 13% ,

-5-10 minimal aylıq is haqısına shekem 21%,

-10 minimal hám onnan artıq aylıq is haqısınan 30% salıq óndirilgen.

Al, 2015-jıl 1-aprelden baslap eń minimal is haqı kólemi 118400 swm bolıp bektildi. Usı jılıdan baslap dáramatqa salnatuǵn salıq protsenti tómendegishe belgilendi:

-5 minimal aylıq is haqısına shekem 8,5% ,

-5-10 minimal aylıq is haqısına shekem 11,0%,

-10 minimal hám onnan artıq aylıq is haqısınan 22% salıq óndiriledi.

Regressiv stavka - dáramatlar ósip barıwı menen salıq stavkası páseyip baradı. Ózbekstan Respublikası salıqların ekonomikalıq áhmiyentine qaray tuwrı hám qıya

salıqlarǵa bóliw múmkin.

105

Tuwrı salıqlar - bul dáramattan alınatuǵın salıqlar esaplanadı, yaǵnıy salıq subektiniń

ózi tuwrıdan - tuwrı tóleytuǵın salıqlar. Bunday salıqlarǵa: payda salıǵı jer salıǵı, qosımsha qun salıǵı, dáramat salıǵı, múlk salıǵı hám basqalar kiredi.

Qıya salıqlar – tovar qunı (jumıs xızmet) ústine qoyılatuǵın ústeme salıq-lar bolıp, salıq obyektiniń iyesi emes, bálki tutınıwshılar tóleytuǵın salıqlar bolıp tabıladı. Olarǵa aktsizler kiredi. Bazı bir tovar qarıydarlarınan tovar bahasın málim protsenti kórinisinde óndiriledi. Máselen: temeki, spirtli ishimlikler, benzin, qımbat bahalı taqınshaq buyımlarıbahası ústine qoyıladı.

Qosılǵan qun salıǵı-islep shıǵarıwdıń hár bir basqıshında tovar qunınıń artiıp barıwına salınatuǵın salıq. Kelip túsiw deregine qarap salıqlar (yuridikalıq) shólkemlerden hám (fizikalıq) shaxslardan alanatuǵın salıqlarǵa bólinedi. Byudjetke kelip túsiwine qarap mámleket byudjetine túsetuǵın salıqlar (QQS, aktsiz, bajxana bajı hám basqalar) hám jergilikli byudjetke (jergilikli hákimiyat, rayon basqarıw organları) túsetuǵın salıqlarǵa bólinedi.

Ózbekstanda salıq sistemasınıń áhmiyetine toqtalatuǵın bolsaq, Ózbekstan Respublikası byudjetine salıqlardı qatnası tómendengi principler tiykarında ámelge asırıladı.

-dereginen qátiy názer barlıq dáramatlardıń salıqqa tartıwdıń májbúriyligi.

-barlıq adminstrativ-territoriyalıq basqarıw filialları ushın ulıwma mámleket salıq siyasatınıń ámel qtsltswı;

-kárxanalardıń tiyisli normaları arqalı salıqlardı xoshametlew rolin támiyinlew, hámde xojalıq júritiwdiń eń alǵa túrlerin xoshametlew;

-barlıq subektlerdiń dáramatlarınan, múlklerinen salıq tólemleri deklaraciyasın talap etiw hám tekseriwler ótkeriw, salıq nızamshılıǵın buzǵanlarǵa ekonomikalıq sankciyalar qollaw arqalı finanslıq qadaǵalawdı ámelge asırıw;

-Oliy Májlis tárepinen belgilengen salıq hám jıyımlardı sózsiz óndirip alıw;

-salıq awırlıǵın barlıq salıq tólewshiler ortasında bólistiriw hám basqarıw.

Joqarıdaǵılardan kelip shıqqan halda, mámleketimizdiń barlıq puqaraları hár jılı 1-aprelge shekkem ótken jıl ushın salıq deklaraciyasın toltırıp, salıq inspekciyalarına tapsırıwları shárt. Deklaraciyada ótken jılǵı barlıq dáramatlar hám onnan tólengen salıq muǵdarı kórsetilgen bolıwı shárt.

Sonday etip, kárxana birlespe hám shólkemlerinen alınatuǵın salıqlar hámde xalıqtıń salıqları

Respublika mámleket byudjetine túsip, olar tiykarınan zayıp, kem támiyinlengen semyalar, penciyalar, studentler hám mámleket tárepinen finanslastırılatuǵın bilimlendiriw, sotsial támiynat, den sawlıqtı saqlaw, xalıq xojalıǵı tarawların rawajlandırıwǵa hám mámleket basqarıw apparat talapların qanaatlandı-rıwǵa sarıplanadı.

Tiykarǵı atama hám túsinikler.

Finans, mikrofinans, makrofinans, mámleket byudjeti: dáramat hám qárejetlerir bólegi, mámleket qarızı, salıq, salıq stavkaları, tuwrı hám qıya salıqlar, Ózbekstan salıq sisteması.

13.1- tema: Pul-kredit sisteması hám bankler 1. Pul aylanısı. Pulǵa talap hám puldıń usınısı

Bazar ekonomikası sharayatında pul qarjıları toqtawsız hárekette boladı, tovar-lar hám xızmetlerin almaslaw processinde, resurslar ushın tólemlardi ámelge asırıwda, is haqı hámde basqa minnetlemelerin tólewda, pul qoldan - qolǵa ótiw arqalı aylanıp turadı.

Puldıń óz wazıypaların orınlaw processindegi toqtawsız háreketi pul aylanısı dep ataladı. Pul aylanısı naqlay hám kredit pullar járdeminde ámelge asırıladı. Naqlay pul aylanısına bank biletleri hám metall teńgeler (pul belgileri) xızmet qıladı. Naq pulsız esaplar, yaǵnıy kredit pullar aylanısı shekler, kredit kartosh-kaları, vekseller, akkreditivler, tólem talapnamaları járdeminde

ámelge asırıladı. Olardıń barlıǵı pul agregatı dep ataladı. Aylanısta bar bolǵan pul massası olardı (naqlay hám kredit pullardı) qoyıw jolı menen anıqlanadı.

106

Pul aylanısı ózine mas nızamlarǵa tiykarlanǵan halda ámelge asırıladı. Onıń nızamlarınan eń tiykarǵı aylanısı ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın anıqlaw hám soǵan muwapıq aylanısqa pul shıǵarıw bolıp tabıladı.

Aylanıstı támiyinlew ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı tómendegi faktorlarǵa baylanıslı:

1.Belgili dáwirde, aytaylıq bir jıl dawamında satılıwı hám satıp alınıwı lazım bolǵan tovarlar summası. Tovarlar hám xızmetler qansha kóp bolsa, olardıń bahası qansha joqarı bolsa, olardı satıw hám satıp alıw ushın sonsha kóp pul muǵdarı talap etiledi.

2.Puldıń aylanıw tezligi. Pul birdey bolmaǵan tezlik penen aylanadı. Bul kóp faktorlarǵa, sonıń menen birge, satılaıp atrıǵan tovarlar túrine, qarıydarlarǵa baylanıslı boladı. Pul birlikleri qansheli tez aylansa aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı sonsha kem boladı.

3.Aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı kredittiń rawajlanıwına, puldan tólem quralı wazıypasında paydalanıwǵa da baylanıslı. Kóbinese tovarlar qarızǵa (kreditke) satıladı hám olardıń xaqı kelisiwine muwapıq keyingi dáwirlerde tólenedi.

Demek, aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı soǵan muwapıq azıraq boladı. Ekinshi tárepten bul dáwirde ilgeri kreditke satılǵan tovarlar xaqın tólew waqtı baslanadı. Bul pul muǵdarına mútájlikti kóbeytedi.

Bunday jaǵdaylardı esapqa alǵanda aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı tómendegishe anıqlanadı.

Aytılǵanlardı formula járdeminde tómendegishe kórsetiwge boladı:

Aa = (Tb - Hk + Xt) / Aa.t.

Bunda:

Aa - aylanısqa kerekli bolǵan aqshanıń muǵdarı;

Tb - almasıwǵa shıǵarılǵan tovarlar bahasınıń summası;

Hk - haqısı belgili múddetten keyin tólenetuǵın tovarlar bahasınıń summası;

Xt - haqısın tólew múddeti jetip kelgen tovarlar bahasınıń summası; Aa.t. - aqshanıń aylanıs tezligi.

Aylanısta bolǵan pul muǵdarı satılıp atırǵan tovarlar hám xızmetler summasına qaraǵanda artıp ketiwi hám onıń nátiyjesida tovarlar bilan támiyinlenbegen puldıń payda bolıwı, puldıń qádirsizleniwi, yaǵnıy inflyaciyanı bildiredi. Milliy ekonomikada mámlekettiń, kommerciyalıq bankleri hám basqa finanslıq shólkemlerdiń minnetlemeleri pul sıpatında paydalanadı.

Barlıq pul agregatları jıyındısı jalpı pul massası yaki jalpı pul usınısın payda etedi. Naqlay pullar rawajlanǵan bazar ekonomikası mámleketlerinde ulıwma pul massasınıń 9-10% tin, bazar ekonomikasına ótip atırǵan ǵárezsiz birlesken mámleketlerindn 35-40% tin quraydı.

Pulǵa talap – bul almasıw ushın (P1) hám aktivler tárepinen pulǵa talap (Po) tı óz ishine aladı.

Pulǵa talap = P1 + Po

Xalıq ózleriniń esaplarına náwbettegi pul aǵımı kelip túskenge shekem, kúndelik mútájlikleri ushın qolarında jeterli pulǵa iye bolıwı zárúr. Kárxanalarǵa is xaqı tólew, material, janılǵı satıp alıw hám soǵan uqsaslar ushın pul kerek boladı.

Almastırıw ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı nominal jalpı milliy ónim (JMÓ) kólemi menen anıqlanadı, yaǵnıy ol nominal JMÓ ge turaqlı ráwishte ózgeredi.

Xalıq hám kárxanalarǵa eki halda almastırıw ushın kóbirek pul talab etiledi: bahalar óskendehám islep shıǵarıw kólemi kóbeygende. Adamlar ózleriniń finanslıq aktivlerin hár qıylı túrlerde, máselen, korporaciya akciyaları, jeke hám mámleket obligaciyaları túrinde uslap turıwı múmkin. Demek, aktivler tárepinen, yaǵnıy inves-ticiyalar ushın pulǵa talap da bar boladı.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov - «ekonomikanıń turaqlı barqarar islep turıwın támiyinlew ushın kredit – bank sistemasın, pul aylanısın bekkemlew, valyuta

107

qatnasıqların tártipke salıw… puldıń qádrsiz-leniwine qarsı, monopoliyalassıwına jol qoymastan, basqarıw barısında ámeliy ilajlar kóriw, xalıqtıń sotsial qorǵawǵa mútáj qatlamların mámleket tárepi-nen qorǵalıwınıń isenimli sistemasın júzege keltiriw» - zárúr ([4],159-160 betler) degen edi.

Pul muǵdarına tásir etiwshi faktorlar tómendegishe: belgili dáwirde aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı barlıq tovarlar bahası summasına (jıyındısına) tuwrı proporcional, pul oborotı tezligine keri proporcional ózgeredi.

2. Kredittiń áhmiyeti hám wazıypaları, kredit túrleri

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov - «Anıq - puqta islep shıǵılǵan hám jeterli dárejede qattı bolǵan finans-kredit siyasatın ámelge asırıw respublikanıń bazar qatnasıqlarına ótiwindegi eń tiykarǵı buwını esaplanadı», - degen edi([4],160 bet).

Kredit degende waqtında óz iyeleri qolında bos turǵan pul qarjıların basqalar tárepinen málim bir múddetke xaqı tólew shárti menen qarızǵa alıw hám málim bir protsentler tólewesabı menen qaytarıp beriw esabınan kelip shıqqan qatnasıqlardı túsiniw kerek.

Kredit subektleri hár qıylı, olarǵa kárxana, firma, shólkem, mámleket hám hár qıylı tiptegi xalıq kiredi.

Kredit obyekti bolıp hár qanday pul emes, bálki tek ǵana waqtınsha bos turǵan, iyesi tárepinen qollanılmay hám qarızǵa beriliwi múmkin bolǵan pul esaplanadı.

Kredittiń deregi bolǵan bos puldıń kelip shıǵıwı tómendegilerden ibarat:

-amortizaciya fondı, onıń múddeti tamam bolǵansha málim bir bólegi paydalanılmaytoplanıp boradı;

-islep shıǵarıwdı ósiriw ushın paydadan investiciya pulı barqulla ajıratıp barıladı, lekin bul pul málim muǵdarda jıynalǵannan keyin ǵana investiciyalaw múmkin;

-shiyki zat, janılǵı hám materiallar ushın aldın sarıplanǵan pul tovar satılıwı menen iyesine qaytıp keledi, lekin olardı jańadan satıp alıw sol waqıttıń ózindn júz bermeydi;

-is xaqı fondı kelip túsiwi hám sarıplanıwı bir waqıtda júz bermeydi;

-mámleket byudjetine pul dáramatlarınıń kelip turıwı hám olardıń sarıplanıwı birdey waqıttajúz bermeydi hám basqalar.

Házirgi zaman bazar ekonomikasında kredittiń tómendegi turleri bar:

-kommerciya krediti - islep shıǵarıwda hám sawdada xızmet júrgizip atırǵan isbiler-menleróz- ara bir-birlarine, satılǵan tovardı ótkeriw kórinisinde paydalanadı.

-bank krediti - xojalıq júritiwshi subektlari finans-kredit shólkemleri tárepinen beriletuǵın ssuda kórinisindegi kredit.

Bank krediti baǵdarlarınıń, múddetiniń hám kredit kelisimleri summasınıń sheklenmegenligi menen kommerciyalıq kreditiniń kemshiliklerin toltıradı;

-tutınıw krediti – xalıqqa kommerciyalıq kredit (tovarların xaqın tólew múddetin uzaytırıw arqalı satıw) yaki bank krediti (tutınıw maqsetleri ushın ssuda beriw) túrinde beriledi;

-ipoteka krediti - uzaq múddetli ssuda kóshpes múlkti (jer, bina, imaratlar) girewine alıw arqalı beriladi;

-xojalıqlar ara pul krediti - xojalıq júritiwshi subektlerdiń bir-birlerine akciya, obligaciya, kredit biletleri hám bsqa túrdegi qımbat bahalı qaǵazlar shıǵarıw jolı menen ámelge asırılatuǵan kredit;

-mámleket krediti – kredit qatnasıqlarınıń ózine mas túri bolıp bunda mámleket pul qarjılari qarızdarı xalıq hám jeke biznes bolsa kreditorlar bolıp shıǵadı;

-xalıq aralıq kredit - xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslar, sheńberinde pul (valyuta) yaki tovar kórinisindegi kredit tárzinde ámelge asırıladı.

Házirgi zamon ekonomikasında kreditniń rolin tómendegilerde kóriw múmkin: - kredit sotsial islep shıǵarıw kólemin keńeytiriwge túrtki beredi;

- kredit bos pul qarjılardı tez jalp etiw hám olardan ekonomikanıń kóbirek payda keltiriwshi tarawlarında paydalanıwǵa járdem beredi;

108

- kredit aylanıs qárejetlerin naq pullardı kemeytiriw jolı menen qısqaradı, sebebi tólemlerdiń salmaqlı bólegi naqlay emes formada (veksel, chek hám basqalar) ámelge asırıladı.

Respublikada 1 yanvar 2004 jıl maǵlıumatına kóre 33 komerciyalıq bankler 806 bólimleri menen xuquqıy hám fizikalıq shaxslarǵa xızmet kórsetken. Kommerciyalıq bankleri sisteması

12 jeke, 5 shet el kapital menen, 3 mámleket bankleri, 13 aralas múlk esabınan payda bolǵan banklerden ibarat. 2003 jılda kishi biznes hám isbilermenlerge kredit beriw 2,3 mártebege kóbeygen. Tarawlar boyınsha qarasaq sanaat rawajlandırıwǵa ulıwma kredittiń 60% ti, transport hám kommunikaciya jumıslarına – 13,7% ti, materiallıq–texnika támiyinatına 4,8% ti, sawda hám ulıwma awqatlanıw tarawına 3,8% ti baǵdarlanǵan. Keyingi 2000–2003 jıllar ishinde kredit ushın tólenetuǵın protsent stavkaları 32,3 protsentten 27,1 protsentke kemeygen. Xuquqıy subektlerden asıǵıslıq penen múddetli depozitiv qarjılardan alınatuǵın ortasha salıq protsenti 12,9 dan 18,0 ge shekem fizikalıq shaxslar tóleytuǵın salıq protsentleri usı baǵdarlarda 32,3% ten 37,0% ke shekem kóbeygen.

2003 jılda respublika ekonomikasın kreditlestiriw arqalı 1867,4 mlrd. swm qarjı investiciyalastırılǵan. Ulıwma kredit qarjısınıń 52,9% ti kárxana hám xalıq úlesine, 26,3% tishet el investor hám kreditlestiriwshilerge, 17,7% ti mámleket byudjetine, 2,7% ti bank kreditlerine hám basqa alınǵan qarjılarǵa tuwrı kelgen.

Ózbekstan Respublikasında bazar ekonomikasına ótiw qatnası menen pútinley jańa dáwir talabına juwap beretuǵın ǵárezsiz pul-kredit siyasatın túrlendiriwdi talap etedi. Respublikada eki basqıshlı bank sisteması payda etildii. Bul bazar qatnasıqların shakllanishi túrleniwi talaplarına juwap beredi. Ózbekstan Respub-likasi Prezidenti I.A.Karimov bul haqqında sonday degen:

«Bazar qatnasıqların túrlendiriw shakllantirish sharayatında kredit siyasatın ámelge asırıw quralı túpten ózgeredi. Kredit qarjılar birinshi náwbette azıq - awqat ónimleri, basqa xalıq tutınıw malları hám olardı tayarlaw ushın shiyki zat baylıqları islep shıǵarıwdı kóbetiw, jeke tártiptegi úy-jay qurılısın keńeytiriw, sotsial tarawdı, respublikanıń ekonomikalıq ǵárezsizligin támiyinlewshi tiykarǵı, tarawların eksport ónimleri hám importınıń ornın bosatuǵın ónimler islep shıǵarıwshı kárxanalarni keńeytiriw menen baylanıslı júdá joqarı nátiyjeli is-ilájlardı ótkiziwge sarıplanadı»(4.162-163 betlar).

Kredit sisteması degende - pul resursların ózinde jámlewshi, málim bir múddette qaytarıp beriw hám haqı tólew shártleri tiykarında olardı qarızǵa beriwshi shólkemlerdiń jıyındısı túsiniledi.

Onıń úsh túrin ajıratıp kórsetiw múmkin:

1.Oraylıq bank.

2.Kommerciyalıq, fond, investiciya bankleri.

3.Arnawlı kredit shólkemleri; qamsızlandırıw shólkemleri, penciya fondları, investitsion shólkemler, finans shólkemleri hám basqalar.

Bazar ekonomikasınıń eń áhmiyetli mexanizmlerinen biri kredit sisteması bolıp tabıladı.

Sebebi házirgi zaman bazar ekonomikasın kredit - bank sistemasısız kóz aldına keltiriw múmkin emes.

Kredit latın sózinen alınǵan bolıp {qarız} degen mánisti ańlatadı. Ekonomikalıq kategoriya sıpatında kredit bos turǵan aqsha qarjıların ssuda fondı formasında belgili múddetke haqı tólew hám qaytarıp beriw shárti menen qarızǵa beriwdi kórsetedi.

Kreditten paydalanıw boyınsha júzege keletuǵın qatnasıqlar kredit qatnasıq-ları dep ataladı hám ol qarız alıwshı menen qarız beriwshi ortasında júzege keledi.

Kredittiń háreket etiwiniń zárúrligi udayı óndiriw processinde kapitaldıń sheńberli aylanıs jasawı dáwirinde waqtınsha bos aqsha resurslarınıń júzege keliwi bolıp tabıladı. Sonıń menen birge ekonomikanıń ayırım buwınlarında qosımsha aqsha qarjılarına zárúrlik seziledi. Bir tárepten waqtınsha bos aqsha qarjılarınıń hasıl bolıwı hám ekinshi tárepten oǵan mútájliktiń payda bolıwı kredittiń háreket etiwi ushın jaǵday jaratıp beredi.

Kredittiń tiykarǵı derekleri tómendegilerden ibarat:

109

-ónimlerdi satıw hám shiyki zat satıp alıw waqıtları arasında waqtınsha bos turǵan aqsha resursları;

-kárxanalardıń amortizaciya fondları;

-kárxanalardıń óndiristi rawajlandırıw menen baylanıslı bolǵan hár qıylı fondları;

-xızmet haqı fondı;

-kárxanalardıń banklerdegi esap betinde saqlanatuǵın paydası;

-puxaralardıń bos aqsha qarjıları;

-hár qıylı rezerv fondları h.t.b.

Kredit óziniń bir qatar belgilerine iye bolıp, olardıń eń áhmiyetlileri tómendegilerdenibarat:

-qaytımlılıǵı;

-múddetliligi;

-tólemliligi;

-maqsetliligi.

Yaǵnıy kredit belgili múddetke qaytarıp tólew shárti menen, belgili bir maqsetke hámprotsent norması tiykarında beriledi.

Beriliw múddetine qaray kredit qısqa hám uzaq múddetli boladı.

Protsent norması - ssuda protsentiniń ssuda kapitalı muǵdarına qatnası bolıpesaplanadı.

Kredittiń mánisin hám onıń óndiristi rawajlandırıwdaǵı áhmiyetin tolıq túsiniwushın, kredittiń xızmetlerin kórip ótiw talap etiledi.

Kredit:

-birinshiden, qarjılardı qayta bólistiriw arqalı óndiristi keńeytiw hám rawajlandırıwǵa tásir kórsetedi.

-ekinshiden, óndiristiń úzliksizligin támiyinleydi.

-úshinshiden, aylanısqa kredit aqshaların shıǵarıw arqalı, naq aqshalardıń paydalanılıwın únemleydi. Mısalı, aqshaǵa teńlestirilgen tólew quralları esaplanǵan chek, veksel, sertifikatlardı aylanısqa shıǵarıp, bul arqalı aylanıs shıǵınların da kemeytedi.

-tórtinshiden kredit ekonomikanı retlestiriw xızmetin atqaradı. Bunda mámleket kredit mexanizminen paydalana otırıp, xalıq xojalıǵınıń ayırım tarawları hám buwınlarınıń rawajlanıwın tártipke salıp otıradı.

-besinshiden, kredit tek ǵana aqsha qarjıların qayta bólistirip qoymastan, kredit resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı qadaǵalaw xızmetinde atqaradı. Kredittiń bul xızmeti arnawlı kredit shólkemleri arqalı ámelge asırıladı.

Xalıq xojalıǵında kredittiń hár qıylı formalarınan paydalanıladı kommer-ciyalıq kredit, bank krediti, tutınıwshılar krediti, ipotekalıq, mámleketlik, mámleketler ara kredit hám t.b.

Kommerciyalıq kredit tiykarınan tovar formasında beriletuǵın kredit bolıp, ol kárxanalar hám shólkemler ortasında tovarlar haqısın belgili múddetten keyin tólew shárti menen beriledi.

Bank krediti bankler tárepinen aqshalay túrde beriletuǵın kredit bolıp tabıladı. Kredittiń bul túri keń tarqalǵan bolıp, onıń baǵdarı hám kredit kelisimleriniń summaları sheklenbeydi.

Tutınıwshılar krediti - uzaq múddette paydalanılatuǵın tutınıw tovarların satıp alıw ushın beriletuǵın kredit bolıp, ol kommerciyalıq hám bank krediti formasında ámelge asırıladı.

Ipoteka krediti - kóshpes múlkti girewge alıw arqalı uzaq múddetke beriledi. Mısalı jer, óndirislik hám turaq jay imaratları.

Mámleketlik kredit - kredit qatnasıqlarınıń ózine tán forması bolıp bunda qarız alıwshı yamasa qarız beriwshi bolıp mámleket esaplanadı. Bunda mámleket byudjet qıtshılıǵın qaplaw ushın mámleketlik zaemlardı aylanısqa shıǵaradı hám belgili múddetten keyin olardı qaytarıp satıp aladı.

110