Ekonomikalıq teoriya (Kalenov K)

Elastiklik koeffitsienti bir kórsetkish muǵdarınıń ózgeriwi nátiyjesinde basqa bir kórsetkish muǵdarınıń ózgeriw dárejesin sáwlelendiredi. Soǵan qaray, koeffitsienti kapital qárejetleriniń 1% ke ósiwi islep shıǵarıw kólminiń neshe protsentke ósiwin, koeffitsienti bolsa jumısshı kúshi qárejetleriniń 1% ke ósiwi islep shıǵarıw kóleminińneshe protsentke ósiwini kórsetedi. hám nıń jıyındısı jumısshı kúshi hám kapital qárejetleriniń bir waqıttıń ózinde 1% ke ósiwi islep shıǵarıw kóleminiń neshe protsentke ósiwin kórsetedi.

3. Tariyxıy – sotsiologiyalıq model. U. Rostau - ekonomikalıq ósiw basqıshları teoriyasınıń avtorı. Ol tómendegi basqıshlarǵa itibarın qaratqan:

1). Klasslıq jámiyet (statistik teńsalmaqlıq,)te paydalanıwdıń shegaralanǵan ekenligi, xalıqtıń jan basına tuwrı keletuǵın daramat dárejesiniń tómenlewi.

2). Rawajlanıw ushın shárt-sharayatlardı jaratıw basqıshı (ayırım islep shıǵarıw tarawında nátiyjeliliktiń artıwı)

3). Rawajlanıw basqıshı (milliy daramattaǵı úlesi artadı, ilmiy texnika jetiskenliklerinen paydalanıladı)

4). Jetiskenlik dáwrine jol (ekonomikalıq ósiw templeri artadı, islep shıǵarıw xalıqtıń sanı ósiwine qaraǵanda joqarı boladı)

5). Kóp muǵdardan tutınıwshı jámiyet qısqa múddetli ónimlerge bolǵan talaptı sheklew nátiyjesinde, uzaq múddetke móljellengen tovarlardı tutınıwdıń áhmiye-ti artıp baradı.

Ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewde tarawlar ara balansların muúapıq dárejede bolıwı úlken

áhmiyetke iye. Bunı birinshi máretebe amerikalıq ekonomist alım, Nobel sıylıǵı laureatı V. Leontev islep shıqtı. V.Leontevtıń tarawlar balans modeli. Bul model ekonomikalıq ósiwdi basqarıwǵa móljellengen bolıp, islep shıǵarıp qárejetleri sıpatında sáwlelenetuǵın natural hám qun kórinisindegi sistemanı sáwlelendiredi. Onıń jaratqan tarawlar ara balansı tiykarında ónimlerdi islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan miynet hám resurslar háreketin anıqlaw múmkin boladı.

3. Milliy baylıq túsinigi hám onıń dúzilisi

Milliy baylıq insaniyat jámiyetiniń rawajlanıwı dawamında ata - babalarımız tárepinen jaratılǵan hámáwladlar tárepinen toplanǵan materiallıq, materiallıq emes hám intellektual hámde tábiyiy baylıqlardan ibarat. Milliy baylıqtıń bir bólegin insan miynetiniń nátiyjesin esaplasaq, basqa bólegin tabiyat baylıqlarınan ibarat boladı. Sonday eken, milliy baylıq keń mánisinde óziniń ishine tek ǵana materiallıq hám materiallıq emes ónimler, jaratılǵan sanaat shıǵarmaları, intellektual poten-tsialın, barshe tábiyiy resurslar hám baylıqlardı hámde tákirar islep shıǵarıwdıń tábiyiy klimat sharayatların da óz ishine aladı. Milliy baylıqtıń bunday barshe sostavlı bóleklerin muǵdar, qun ólshemlerinde esaplap shıǵıw bir qator obyektiv sebeplerge qaray bir qansha qıyın, sonıń menen, onıń tábiyat jemislerinen ibarat bólegi insan miynetiniń nátiyjesi esaplanbaydı hám qun ólshemlerine iye emes. Sol sebepli ekonomikalıq analiz ámeliyatında milliy baylıqtıń insaniyat miyneti menen jaratılǵan hám tákirar islep shıǵarılıwı múmkin bolǵan barlıq materiallıq baylıqlardan ibarat bólegi kóbirek, itibarǵa alınadı. Milliy baylıq-tıń bul bólegi milliy ekonomika rawajlanıwınıń pútkil tariyxı dawamında bárqulla tákirarlanıp turıwshı óndiris processiniń ulıwma nátiyjesi sıpatında shıǵadı hám materiallıq buyım túrinde sáwlelenedi. Ol adamlardıń kóplep áwladınıń miyneti nátiyjesi esaplanadı.

Aytılǵanlardan kelip shıǵıp, milliy baylıqtı shártli ráwishte tómendegi úsh iri quramlı bóleklerge ajıratıw múmkin:

1.Materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq.

2.Materiallıq emes baylıq.

3.Tábiyiy baylıq.

91

Materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq aqır-aqıbetinde óndiristiń, únemli miynetiń nátiyjesi esaplanadı. Ol islep shıǵarıw jaratılǵan ónimlerdiń joriy tutınıwdan artıqsha bólegin toplaw aqıbetinde júzege keledi hám ósip baradı.

Biraq materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıqtı qatar jıllardaǵı jıllıq jalpı ónimler jıyındısı sıpatında tásewir etiw natuwrı boladı. Sebebi bul baylıqtıń bir bólegi hár jılı isten shıǵarılıp, qaytadan jańalanıp turadı (óndiris qural-ları, tutınıları). Sol sebepli óndiris qurallarınıń ornın qaplaw menen bir waqıtta jalpı ónimniń tek ǵana bir bólegi materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq sıpatında toplanıp barıladı. Demek, qaplaw fondı hám materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq-tıń ósiwi jalpı milliy ónim esabınan ámelge asırıladı.

Milliy baylıqtıń insan miyneti menen jaratılǵan materiallıq bólegi qun túrine iye bolıp, sostavlı dúzilisi boyınsha tómendegilerdi óz ishine aladı:

- islep shıǵarıw ózgesheligindegi tiykarǵı kapital (fondlar). Bular pútin milliy baylıqtıń quramında bir qansha úlken salmaqqa iye boladı hámde óziniń texnikalıq dárejesi boyınsha jalpı milliy ónimniń ósiw imkaniyatın belgilep beradi;

-ónidirslik emes tiykarǵı kapital (fondlar). Tiykarǵı kapitaldıń bul túrine mámlekettiń úy-jay fondı, sotsial mádeniy ózgesheliktegi obektler kiredi;

-aylanba kapital (fondlar). Milliy baylıqtıń bul bólegi miynet predmetlerinen ibarat bolıp, tiykarǵı kapitaldıń shamalanǵan bólegin quraydı;

-tamamlanbaǵan óndiristiń materiallıq buyımǵa aylanǵan bólegi. Olar óndiris basqıshında miynet processi tásiri astında bolıp, potentsial tayar ónim esaplanadı;

-materiallıq zapaslar hám mútájlikler. Buǵan aslanıs basqıshındaǵı tayar ónim, kárxanalar hám sawda tarawlarındaǵı materiallıq zapaslar, mámleket mútájlikleri hám rezerv fondları kiredi. Materiallıq zapaslar ekonomikada júz beriwi múmkin bolǵan hám aldınnan bilip bolmaytuǵın kútilmegen jaǵdaylarda paydalanıw maqseti de uslap turıladı.

Mámleket mútájliklerine altın zapasları, qamsızlandırıw hám qurallı kúshler mútájlikleri ushın zárúr zapaslar kiredi:

-xalıqtıń úy, jeke hám járdemshi xojalıqlarında toplanǵan mal - múlkler. Olarǵa úy-jay, avtomobil, mádeniy - maishiy buyımlar, kiyim - kenshekler hám hám taǵı basqa qusaǵanlar kiredi.

Materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq quramlı bólekleririń mazmunı hám olardıń salmaǵı ózgermesten qalmaydı. Tiykarınan ilim - texnikanıń rawajlanıw sharayatında materiallıq, buyımǵa aylanǵan baylıq quramında iri ózgerisler júz beredi. Sanaat tarawlarınıńtiykarǵı kapitalı tez kóbeyewi hám jańalanıwı sebeinen, óndirislik emes tarawınıń tiykarǵı kapitalı quramında ilmiy, oqıw, den sawlıqtı saqlaw shólkemleriniń úlesi kóbeyip baradı. Tábiyiy resurslardı ekonomikalıq xızmetke jalıp etiw templeri ósip baradı.

Materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq ósiwiniń tiykarǵı faktorları sıpatında tómendegilerdi ajıratıp kórsetiw múmkin:

-miynet ónimdarlıǵınıń ósiwi;

-óndiris nátiyjeliginiń artıwı;

-milliy daramatta toplaw normasınıń artıwı.

Materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıqtıń ósiwi óndiris dárejesin ósip barıwına baylanıslı.

Materiallıq baylıq óndiristiń nátiyjesi hám shárt - sharayatı esapla-nadı. Materiallıq baylıqtıń ósiwi óndiris qárejetlerin kemeyttiriw, ónim sapasın asırıwǵa da baylanıslı. Qanshelli islep shıǵarıw únemli hám sapalı alıp barılsa materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq kóbeyip baradı. Bunda óndiristiń ósiw páti hám dárejesi milliy baylıqtan paydalanıw ózgesheligine baylanıslı boladı.

Milliy baylıqtıń basqa bólegi tábiyiy baylıqlar ilep shıǵarıw shárt-sharayatın hám insan iskerliginiń sırtqı ortalıǵın payda etedi. Tábiyiy baylıqtıń júzege keliwi insaniyat jámiyeti rawajlanıwı menen baylanıslı emes, ol tábiyat nızamları tiykarında júzege keledi. Tábiyat jemisleri ózleriniń dástlepki kórinisinde tábiyiy baylıq bolıp, sol xalatında insan xızmetiniń nátiyjesi esaplanǵan sotsial baylıq quramına kirmeydi. Bunıń mánisi, tábiyiy baylıqlar

92

jámiyet ushın tek ǵana poten-tsial baylıq esaplanadı. Olar real baylıqqa insan miynetiniń tásiri aqıbetinde aylanadı.

Milliy baylıq tek ǵana materiallıq óndiris tarawlarında jaratıladı. Onıń bir bólegi materiallıq emes óndiris tarwlarında júzege keletiriledi hám jámiyettiń materiallıq emes baylıǵı esaplanadı. Materiallıq tarawlardı materiallıq buyım túri menen baylanıslı bolmaǵan ayrıqsha túridegi tutınıw qunları payda etiledi. Olar hám materiallıq óndiris tarawlarınıń xızmet etiwi hám rawajlanıwı ushın sonıńday-aq, tuwrıdın-tuwrı xalıqtıń turmıs dárejesin támiyinlew hám kóbeytiw ushın zárúr boladı. Bunday baylıqlarǵa tálim, den sawlıqtıi saqlaw, ilim, mádeniyat, sanaat, sport tarawlarında júzege keltiriletuǵın materiallıq emes qunları kiredi. Onıń quramında tariyxıy estelikler, arxitektura estelikleri, noyob ádebiyat hám sanaat shıǵarmaları ayrıqsha orındı iyeleydi.

Tiykarǵı túsinik hám atamalar.

Ekonomikalıq ósiw, ekonomikalıq ósiw omillari, usınıs faktoları, ekstensiv hám intensiv ósiw, ekonomikalıq ósiw modelleri, Keynsishilik modeli, neoklassik model, tariyxıy - sotsial model. V.Leontevtiń tarawlar ara modeli, milliy baylıq, material-lıq hám materiallıq emes baylıq, tábiyiy baylıq.

11.1- tema: Miynet qatnasıqları hám is haqı

1. Miynet bazarı hám jumısshı kúshiniń tovar sıpatında qunı

Bazar ekonomikası sharayatında jumısshı kúshi hám basqa miynet ónimleri qusaǵan tovar túrine iye bolıp, tovar pul qatnasıqlarına isker jalıp etiledi hám bul process miynet bazarında júz beredi. Miynet bazarınıń áhmiyeti jumıs tabıw, jumısshı kúshinen paydalanıw imkaniyatın aniqlawdan ibarat. Miynet bazarınıń obyekti arnawlı tovar bolıp, bul jumıs kúshi esaplanadı, yaǵnıy miynet etiwge bolǵan potentsialınıń tovar bolıp satılıwı hám satıp alınıwı. Miynet bazarında jumısshı kúshi pútinley satılmaydı, bálki waqtınsha satıladı. Bul bazar basqa bazarlardan ózgeshelenedi. Bul arnawlı tovar bazarı bolıp bazarda jumısshı kúshi miynetke jaramlıxalıq tárepinen satıladı. Jumısshı kúshi óz náwbetinshde oǵan mútáj bolǵan kárxanalar tárepinen satıp alınadı. Demek, jumısshı kúshine talap is beriwshi kárxanalar tárepinen, onıń usınısı bolsa jumısqa potentsialı xalıq tárepinen jetilisedi. Bul bolsa óz náwbetinde, miynet bazarınıń basqa bazarlardan ayırmashılıǵı ózine mas ózgeshelikleriin hám mashqalalardı keltirip shıǵaradı. Jumısshınıń kúshiniń usınısı adamlar menen baylanıslı.Onı kemeytiriw yaki kóbeytiw menen adamlar sanın belgili waqıtta ózgertip bolmaydı. Jumısshı kúshine bolǵan talap, sol jumısshı járdeminde islep shıǵarılatuǵın tovarga bolǵan talaptan kelip shıǵapanıqlanadı. Miynet bazarınıń eki túrli ózgesheligi bar:

1 – Satılatuǵın tovardıń universallıǵı.

2 – Satıwshılardıń sotsial ádillikke umtılıwı.

Bul tovardıń universallıǵı bul hár túrli kásipti iyelewi, hár qıylı firma hám territoriyalarda isley alıwı múmkinligi esaplanadı. Jumısshılardıń kásiplerin hám jumıs orınların tez - tez ózgerte alıwı jumıs beriwshi, yaǵnıy qarıydarlar ortasındaǵı básekini kúsheytiredi. Miynet bazarınıń kórinislerinen biri miynet birjası bolıp, ol tiykarınan bul tarawda dáldálshılıq wazıypasın atqaradı, yaǵnıy miynet birjası jumısshı kúshi - tovar iyesi menen firma ortasında turadı.

Birja usınıs hám talaptı bir - biri menen baylanıstıradı. Bir waqıttıń ózinde satıwshı hám qarıydar atınnan is júrgizip dizimge alınadı hám málim bir kárxana, shólkemge jiberiledi. Bunnan tısqarı birjalar zárúrlikke qaray jańa óner úyreniw hám bunıń ushın oqıwdıshólkemlestiriw, tájriybesin asırıw yaki onı miynet etiw tájriybesin qayta tayarlaw kusaǵan jumıslardı da orınlaydı.

Jumısqa jallawshı hám jumısqa jallanıp islewshiler ortasındaǵı kelisimdi úshke bóliw múmkin:

93

1.Miynet shártnamaları - jumısqa kiriwshi hám jumısqa alıwshı ortasında jekke tártipte kelisim dúzilip, jumıstıń mazmunı, jumıs waqtı, jumıs sharayatı, is haqı tólew tártibi hám eki táreptiń juwapgershilikleri anıq belgilenedi.

2.Jamáát kelisimi - firmalar hám jumısshı xızmetshiler jamááti ortasında shartnoma dúzilip, bunda eki táreptiń minnetlemeleri yaǵnıy sıpatlı hám únemli islew, is waqtı, miynet qáwipsizligin támiyinlew, is xaqı muǵdarı, baha kóterilgenin esapqa alıp is haqını asırıw kusaǵanlar belgilenedi.

3.Bas kelisim - is beriwshi hám jumısshı xızmetshilerniń kásiplik birlespeler hám hukimet ortasındaǵı kelisim. Oǵan qaray miynet qatnasıqlarınıń tiykarǵı tárepleri ulıwma mámleket kóleminde belgilenip, kásiplik birlespeleriniń federa-ciyası keńesi menen jumıs beriwshiler birlespeleri ortasında dúziledi.

2. Is haqınıń áhmiyeti hám túrleri

Ekonomika tarawındaǵı barsheni qızıqtıratuǵın, hámme biletuǵın, kóretuǵın hám eń qızıqtuǵın nárse haqı tólew, is haqı mashqalası esaplanadı. Belgili miynetke qansha haqı tólewi kerek, qansha muǵdardaǵı pul menen sarıplanǵan miynet ornın qaplawı kerek, degen másele bárqulla ekonomist alımlardı, jumıs beriwshi kárxana hám shólkem iyeleriniń jumısların qızıqtırıp kelgen. Haqıyqattan da jumısshı orınlaǵan miyneti ushın álbatte haqı alıwı kerek.

Qansha haqı alıwı kerek? Onıń muǵdarın jumısshı belgileydime, jumıs beriwshi belgileydime yaki qanday da bir tártip, nızamı barma?

Insan isleydi hám bul processte aqlıy hám fizikalıq kúsh - quwatın sarıplaydı. Bul islegenligi ushın alatuǵın is haqı qániygeniń jasawı ushın zárúr bolǵan shıǵınlar ornın qaplawı, xoshametlew hám nátiyjeli hámde sapalı miynetke iyterme-lew wazıypasıların orınlaydı.

Qániyge orınlaǵan isi ushın tólenetuǵın is haqıǵa aytıp ótiw orınlı, sarplanǵan miynettiń muǵdarı hám sapası mas keliwi kerek. Sonday eken is xaqı qanday anıqlanadı?

Bir tárepten hámmege beldgili jumısshı kúshiniń bahası qansha arzan bolsa bunday miynet menen shuǵullanıwdı qáleytuǵın jumıslar sanı sonsha kem boladı hám kerisinshe. Jumısshı kúshiniń bahası qansha qımbat bolsa, bunday miynet penen shuǵullanbaqshı bolǵanlar muǵdarı sonsha kóp boladı.

Ekinshi tárepten, jumısshı kúshiniń bahası qansha arzon bolsa, kárxanalar sonsha kóp jumısshı jallaydı hám kerisinshe, jumısshı kúshiniń bahası qansha qımbat bolsa, sonsha kem jumısshını jumısqa jallaydı. Demek, jumısshı kúshiniń bazar bahası oǵan bolǵan talap hám usınıstan kelip shıǵıp anıqlanadı. Jumısshı kúshine bolǵan talaptıń usınıs muǵdarına teń bolǵandaǵı bahası onıń bazar bahasın belgileydi.

Jumısshı hám xızmetshileriniń is haqılarınıń kóp yaki kem bolıwı jáne tómendegi faktorlarǵa baylanıslı:

-jumısshıdan qansheli bilim, tájriybe talap etse, ol sonshelli qımbat turadı, yaǵnıy ápiwayı jumısların orınlay alatuǵın adamlar júdá kóp;

-jumıstıń nátiyjesi bolǵan tovar yaki xızmet satılǵanan keyin, jumıs beriwshige qanshelli kóp payda alıp kelse, jumıstıń ózi de soǵan mas ráwishte joqarı bahalanadı;

-jumıs qanshelli awır hám adamnan fizikalıq kúshti talap etse, sonsha qımbat boladı;

-jumıs qanshelli qáwipli, den sawlıqqa zıyan keltiretuǵın bolsa, sonsha qımbat bahalanadı.

Sonday faktorlardan kelip shıqqan halda, is haqı muǵdarı turlishe. Demek, is haqı -

jumısshı hám xızmetshiler miynetiniń muǵdarı, sapası hám ónimdarlıǵına qaray, milliy

ónimnen alatuǵın úlesiniń puldaǵı sáwleleniwi esaplanadı.

Biz bilemiz, is haqı dáramatınıń bir túri esaplanadı. Dáramat bolsa insannıń miyneti esabınan yaki múlki esabınan alatuǵın pul qarjıları esaplanadı. Jumısshı kúshin tákrar islep shıǵarıw processinde qatnasatuǵın dáramat tek ǵana is haqıdan bálki qosımsha derekler tárepinen túsetuǵın ulıwma jıyındısıda qatnasadı. Sonıń menen, jumısshınıń isbilermenligi tiykarında qosımsha miynet iskerlikleri arqalı alınatuǵın qosımsha dáramatları, múlkleri esabınan keletuǵın dáramatlar, qımbat bahalı qaǵazlar arqalı alınatuǵın dividentler, banklerge qoyılǵan pullarga tólenetuǵın protsentler, ijara haqı, jer rentaları hám

94

basqalardan turadı. Biraq daramattıń tiykarǵı bólegi is haqı bolıp tabıladı. Is haqını asırıp barıw Ózbekstan Respublikası xukimetiniń tiykarǵı wazıypası bolıp qalmaqta. Sebebi bul xalıqtı sotsial qorǵawdıń eń tiykarǵı faktorı esaplanadı. Bul haqqında Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A. Karimov: – «Barlıq reformalardıń –ekonomikalıq, demokratik, siyasıy reformalardıń tiykarǵı maqseti insanǵa munásip turmıs hám xızmet sharayatların júzege keltiriwden ibarat», ([4], 282 bet) degen edi.

Hár qanday islep shıǵarıwshını is xaqınıń muǵdarı emes, bálki oǵan bir qansha tovar xızmetler satıp alıwı múmkinligi qızıqtıradı. Onıń dárejesin anıqlaw ushın nominal hám realis haqını ayırıp bile alıwımız lazım.

Nominal is haqı - islewshiniń málim bir waqıt aralıǵında (saat, kún, hápte, ay) islengen miyneti esabınan alǵan pul muǵdarı. Onıń xaqıyqıy satıp alıw quwatın bahalaw ushın ámeldegi bahalar dárejesin esapqa alıw zárúr, yaǵnıy adam sol pul muǵdarına bazardan qansha tovar hám xızmetlerdi satıp alıwı múmkinligin yaǵnıy real is xaqı muǵdarın aniqlaw kerek. Onı tómendegishe anıqlaw kerek:

Nominal is haqı

Real is haqı = -------------------------------------------------------

Tutınıw buyımları hám xızmetlerinriń baha dárejesi

Nominal is haqı islep tabılǵan pul dáramatı dárejesin real is haqı bolsa jumısshılardıń tutınıwı hám párawanlıq dárejesin anıqlaydı.

Is haqı tólewdi payda etiwde onıń tiykarǵı eki túrine itibar beriledi, olar waqıt pay hám jumıspay is haqılar esaplanadı. Waqıt pay is haqı miynet qılınǵan is waqtı muǵdarı tiykarında belgilenedi. Mámleketimizde waqıt pay is haqı tólew túri tiykarınan orınlap atırǵan is muǵdarın esapqa alıp bolmaytuǵın tarawlarda kóbirek materiallıq emes tarawlarda bilimlendiriw, medicina hám basqalarda qollanıladı. Biraq ayırım islep shıǵarıw baǵdarlarında, sonıń ishinde, dari - darmaqlar, anıq aptiq asbaplar hám soǵan uqsas tarawlarda da waqıt pay is haqı tólew túrinen paydalanıladı.

Waqıt pay is haqı orınlanǵan is yaki tayarlanǵan ónim muǵdarına qaray belgi-lenedi. Waqıt pay is haqı tólewde jumısshınıń aylıǵı tayarlanǵan ónim muǵdarınıń artıwı menen turaqlı ráwishte artıp baradı. Ónimniń joqarı sapalılıǵın, shiyki zat materialların tejelgenligin hám basqa soǵan uqsasların sıylawdı kózde tutıwshı mukafatlaw sisteması da keń tarqalǵan. Olardan waqıtpay mukafat, jumıs pay mukafat, jumıs pay, progressiv akkord hám taǵı basqa ish haqı túrlerin mısal etiw múmkin.

Is haqınıń joqarı hám tómen dárejesi bar bolıp, eń tómengi is haqı muǵdarı nızam tiykarında ornatıladı. Jallanba jumısshıǵa onnan tómen muǵdarda aylıq tólew qadaǵanetilgen. Is xaqınıń eń tómen dárejesi qániygeniń sarp etken potentsialın tiklewge, onıń tájriybesin asırıwǵa semyasın baǵıwına ketetuǵın qunnan ibarat. Ózbekstanda is haqınıń eń kem muǵdarı inflyaciya sebepli, onıń real dárejesi turaqlılıǵın támiyinlew maqsetinde waqtı - waqtı menen qayta kórip shıǵılmaqta. Mısalı, Ózbekstanda eń kem is haqı 2000-jılı 1-avgusten baslap 2450 swm dep belgilengen bolsa, 2005 jılǵa kelip bul 9500 sumdı quraydı al, 2006 jıl 1-noyabrden 12420 swm bolsın dep Prezidentimiz I.A.Karimov tárepinen 12oktyabr 2006 jılı qarar qabıl etildi hám is haqılar 1,2 esege kóbeyetuǵınlıǵı kórsetildi. Qartayǵanlıq (ǵarrılıq) hám taǵı basqa pensiya túrleri bolsa 14900 swm dep belgilendi. 2007 jıl avgust ayınan baslap bolsa Prezidentimizdiń parmanına muwapıq is haqılar ortasha esap penen 25 prpotsentke kóterildi.

Al, 2013 - jıl 15-dekabrinen baslap bolsa Prezidentimizdiń parmanına muwapıq is haqılar, penciya, stependiyalar ortasha esap penen 1,05 esege kóterildi. Eń kishi is haqı 92150 sum bolıp belgigen bolsa, 2014 jıl 1-sentyabrinen baslap is xakı 1.2 esege koterilgen edi. 2014-jıl 15dekabrinen baslap is haqı jáne 1.2 protsentke kóbeyt-tirildi. 2015-jıl 1-aprelinen baslap eń kemis haqı jáne 1.5 protsentke kóbeyttirildi.

95

Dáramatlardıń joqarı shegarası belgilep qoyılmaydı. Bul adamlarda aqsha tabıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttıradı. Biraq ta isbilermenler, biznesmenler ádalatlı jol menen dáramat tabıwı tiyis hám onı jasırmastan járiya etiwi kerek. Joqarıda aytıp ótilgendey, jumısshı hám xızmetshiler is haqını olardıń bilimi is maharatı hám túrine qaray gruppalarǵa ajıratılǵan halda tólenedi. Biz bunı tariyf sisteması dep júritemiz. Tarif sisteması - qániyge maǵlıwmatnama, tariyf setkasınan hám lawazım is haqıları setkasınan turadı. Tariyfsisteması normativ hújjet bolıp, onıń járdeminde mámleket regionı hám tarawları boyınsha olar jumısta islep shıǵarıw túrleri, qániygeler tájriybesi hám miynet sharayatlarına qaray, jumısshı hám xızmetshilerdiń is haqı dárejesini támiyinlenip turadı.

3. Is haqını belgilewde kásiplik birlespeleriniń roli

Házirgi pán texnika keleshegi jetiskenliklerin islep shıǵarıwǵa engiziw templerin tezleskenli nátiyjeside qániygelerdiń miynet etiw hám jasaw sharayatları ózgerip barmaqta. Bunday sharayatda tiykarǵı másele jumısshı hám qániygelerdiń miynet etiw sharayatların jeńillestiriw, miynet iskerliklerin jánede xoshametlewden ibarat. Ol málim sotsial ortalıqta júzege kelip miyneti ushın tólenetuǵın barlıq tólemlerdi hám ortalıq sharayatların óz ishine aladı hám sotsial nızamlarda sáwlelenedi. Bul nızamlarǵa tiykarlanǵan halda mámleket kásiplik birlespeleri hám miynet jámáátleri miynet qatnasıqların jetilistirip beredi.

Biz bilem kárxananıń kárxananıń tiykarǵı maqseti kóbirek payda alıw bolıp, is xaqı bolsa óndiris qárejetleri quramına kiredi. Óndiris processindn jumısqa jallawshılar hám jallanıp islewshiler ortasında kelispewshilikler tartıslar kelip shıǵadı. Bul kelispewshiliklerdi bolsa belgili bir dáwirge kelisiwler tiykarında jámáát kelisimlerine qol qoyıw arqalı sheshiw múmkin.

Jumısqa jallawshılar hám qániygeler ortasındaǵı miynet sotsial, ekonomikalıq hám kásiplik qatnasıqların tártipke salıwshı xuquqıy hújjet jámáát kelisimi deyiledi. Kelisimde eki tárep yaǵnıy kárxana basqarması hám qániygeleriniń ó-ara minnetlemeleri, is xaqı stavkası normasınan artıqsha orınlanǵan isler ushın stavka, dám alıw kúnleri hám dem alıslar, penciya fondları hám den sawlıqtı saqlawǵa ajratpalar sáwlelendiriledi.

Tariyxtan belgili jumısshılardıń óz xuquqların, sonıń menen birge, miynet-lerin tuwrı bahalaw ushın gúresiwi kásiplik birlespeleriniń júzege keliwine sebepshi bolǵan. Kásiplik birlespeleri jumısshılarınıń assotsiaciyaları bolıp olar óziniń aǵzalarınıń máplerin sáwlelendiriw ushın dúziledi. Kásiplik birlespelerdiń tiykarǵ wazıypası jumıssızlıqtı sotsial kepillikkealıw (qorǵaw) islewshilerdiń miynet sharayatların jaqsılaw haqı muǵdarın asırıw, miynet qáwipsizligin támiyinlewden ibarat. Bunday maqsetke bolsa hár túrli jollar menen erisiw múmkin.

Birinshiden miynetke bolǵan talaptı keńgeytiriw arqalı, yaǵnıy jumısshı kúshine talap artsa, óz - ózinen is haqı stavkası da, bos jumısshı orınları da artıp baradı. Bunda kásiplik birlespeleriniń wazıypası talaptı belgilewshi bir neshe faktorlardı ózgertiwden ibarat:

1.Islep shıǵarılıp atırǵan ónim, kórsetilip atırǵan xızmetine bolǵan talaptı asırıw.

2.Miynet ónimdarlıǵın asırıw. 3. Basqa islep shıǵarıw faktorları bahasın ózgertiw. Ekinshiden is xaqı stavkasın asırıwdıń jańa bir jolı jumısshı kúshi usınıstı qısqartırıw.

Bunda kásiplik birlespeleriniń wazıypaları: 1. Balalar miynetin qqısqartıw. 2. Emigraciyanı sheklew. 3. Jumıs háptesin qısqartıwǵa járdem beriw. 4. Penciyaǵa múddetinde shıǵıwdı támiyinlew.

Úshinshiden kásiplik birlespeleriniń jáne bir wazıypası, kárxana basqarmasmına belgili bir kásiptegi jumısshılardı anıq kórsetilgen talaplarǵa juwap bergende ǵana jumısqa qabıl etiwlerin qadaǵalaw bolıp tabıladı. Bul talaplarǵa jumısshınıń bilim dárejesi, qániygeligi boyınsha is stajı, shaxsıy xarakteristikaların kiritiw múmkin.

Tiykarǵı atama hám túsinikler

Miynet bazarı, miynet birjası, miynet kontraktı, jámáát kelisimi, bas kelisim, jumısshı kúshi, is haqı, nominal is haqı, real is haqı, waqıt pay is haqı, jumıs pay is haqı, tarif sisteası, tariyf qániygelik maǵlıwmatnaması, kásiplik birlespeleri.

96

12tema: Xalıq dáramatları hám mámlekettiń sotsial siyasatı

1. Xalıq dáramatları hám onıń derekleri

Hár qanday jámiyette ónidiris processinde bánt bolǵan jámiyet aǵzaları milliy dáramatınjetilistiredi. Olar óz úleslerin milliy dáramatan is haqı sıpatında aladı. Bul xalıqtıń dáramat derekleriniń tiykarǵı bólegi esaplanadı. Lekin, insanlar hár qanday óndiris processinen qáttiy názer belgili bir dárejede qosımsha miynet iskerlikleri menen shuǵıllanıp, belgili bir dárejede qosımsha is haqıların ózlestiredi. Bul qosımsha is xaqılar tómendegi túrlerinde, yaǵnıy payda, mal - múlkten alınatuǵın dáramat, qımbat bahalı qaǵazlardan keletuǵın dividentler, banklerde qoyılǵan pul ushın alınatuǵın protsentlerde hám sotsial tólemlerde sáwlelenedi. Mine usı bárshe is haqı, payda dividentleri, protsent, rentalar, sotsial tólemler,xalıq dáramatların payda etedi.

Xalıq dáramatları ádette bir jıl ishinde alınǵan pul hám natural túrdegi dáramatlarınıń jıyındısına aytıladı. Xalıq dáramatlarınıń áhmiyeti jámiyettiń birlemshi buwını bolǵan semyanıń jámi dáramatlarında sáwlelenip, ol usı semyanıń jasaw dárejesin belgilep beredi.

Bazar ekonomikası sharayatında xalıqtıń alıp atırǵan dáramatlarına qaray olardıń klasslarǵa ajıralıwına alıp keledi alıp keledi.

Xalıqtıń dáramatları nominal hám real dáramatlarǵa bólinedi.

Nominal dáramat belgili is waqtına tólengen miynet xaqı esaplanadı. Real dáramat bolsa alınǵan nominal dáramat xalıqtıń jasaw shárayatın qanshelli qanaatlandırıwında sáwlelenedi. Xalıqtıń nominal dáramatlarınıń ósiwi, is xaqıları, protsent stavkalarınıń ósiwi, alınıp atırǵan dividentlern, mal - múlkten túsip atırǵan dáramatlar, jer rentalarınıń ósiwi hám xalıqtı sotsial qorǵawǵa ajratılǵan qarjılardıń kóbeyip barıwına baylanıslı bolsa, xalıqtıń real dáramatları bolsa nominal dáramatlarnıń ósiwine hám islep shıǵarılıp atırǵan ónimlerdiń, xalıqqa kórsetilip atırǵan sotsial xızmetlerniń arzanlasıwına baylanıslı boladı. Respublikamızda jalpı ishki ónimniń ósiwi 2003-jılda 4,3% tiquraǵan bolsa, sanaat islep shıǵarıwında 8,5% in awıl xojalıǵında 6,1% in payda etti. Islep shıǵarıw processiniń ósiwi nátiyjesinde xalıqtıń ortasha jan

kórsetkishler xalıqtıń nominal hám real dáramatlarınıń ósip barıwı nátiyjeleri esaplanadı dep esaplaw múmkin. 2003-jıl maydan baslap xalıqtıń is xaqıların 20% ke kóbeyiwi de nominal hám real dáramatlarınıń ósiwin támiyinleydi.

Xalıq dáramatların hám abadanlıǵın arttırıw boyınsha da sapa jaǵınan tereń ózgerisler júz bermekte. Xalıqtıń miynet haqı hám ulıwma aqsha dáramatları turaqlı kobeyip barmaqta, onıń satıp alıw uqıplılıǵı turaqlı óspekte, puqaralarımız tutınatuǵın ónimler quramınıń sapası artpaqta.

2010 –jılda byudjet salası mekemeleri xızmetkerleriniń miynet haqısı, pensiyalar hám sotsiallıq napaqalar, stependiyalardıń muǵdarı 32 protsentke, xalıqtıń ulıwma aqsha daramatları bolsa jan basına 1,3 ese kóbeydi.

Xalıqtıń dáramatları quramında isbilermenlik jumısınan alınıp atırǵan dáramattıń úlesi barǵan sayın salmaqlı orın iyelemekte hám barlıq dáramatlardıń 47 protsentinen aslamı usı salanıń úlesine tura kelmekte.

Elimizde shańaraqlardıń sapalı hám uzaq múddet paydalanatuǵın tutınıw tovarları menen támiyinleniw dárejesi sezilerli túrde arttı. Atap aytqanda, búgingi kúnde hár 100 shańaraqqa ortasha 132 televizor, 99 muzlatqısh, 18 den aslam konditsioner, 27 den aslam jeńil avtomobil, hám 12 personal kompyuterler tuwra keledi.

Xalıq dáramatlarınıń ósip barıwı mámleketler tárepinen islep shıǵarılǵan dáramatlar siyasatına baylanıslı boladı. Bul dáramat siyasatı tómendegilerden ibarat: Puqaralardıń «kámbaǵallıq sızıǵınan» tómenge túsip ketpeslik ilájları kóriw

97

tiykarında, dáramat muǵdarların kepillikke alıw yaki dáramatların kepillikke almastan puqaralarǵa óz dáramatların asırıw ushın shárt-sharayatlar jaratıp beriwden ibarat.

2. Dáramatlardıń bólistiriliwi. Lorens qıya sızıǵı

Dúńyadaǵı barlıq mámleketler xalıqtıń jan basına tuwrı keletuǵın ortasha dáramatlar dárejesi menen bir – birinen keskin parıqlanadı. Bul hár qıylı mámleketler xalqınıń dáramatları dárejesinde ortasında teńsizlik barlıǵın bildiredi.

Dáramatlardı qáte bólistiriliwi ekonomikalıq nızam esaplanadı. Dáramatlardıń qáte bólistiriliwi tábiyiy bolıp, onıń obyektiv sebepleri bar. Bul sebepler tómendegiler esaplanadı:

1. Adamlar qábilietleriniń hár qıylı ekenligi hár kimniń qábilietine jarasa isleydi hám miynetine jasara xaqı alıw principiniń ámel qılıwın ańlatadı.

2.Áwmet. Adamlarǵa áwmet kúlip baqqanda, bayıp ketiw imkanına iye boladı.

3.Baxtsız hádiyse, qáwipler qáterler orta yaki bay adamlardıń turmıs dárejesin keskin túsirip jiberiwi múmkin.

4.Bilimli, potentsiallı, talantlı adamlardıń turmıs dárejesi joqarı boladı.

Máselen: Duńyada óziniń aqıllılıǵı esabınan eń bay bolǵan kompyuter patshası Bil Geytstiń turmısın mısalı etip keltiriw múmkin. Onıń bir jıllıq dáramatı 37 mlrd. dollardı payda etedi. Bir saatlıq dáramatı bolsa, 5 million dollardan ibarat.

5.Miyras ta adamlar dáramatlarınıń artıwına tásir etedi.

6.Tanıw - biliwshilik. Bizde sol kúnge shekem bul faktorǵa pánjere (reshetka) arqasınan qarap kelingen. Lekin adamlardıń jumısqa jaylasıwında usınıslar beriw, tanıwlar kómegine tayanıw da bar. Bul jaǵdaydı inkar etip bolmaydı.

Dáramatlar ortasındaǵı ayırmashılıq qáwipli, ózine jalıp etiwi, awır jeńilligine de baylanıslı bolıwı múmkin. Shaxta jumısshıları miynetiniń qáwipli ekenligi oǵantólenetuǵın xaqınıń joqarı bolıwın talap etedi. Modellerdiń miyneti kórkem. Bul jumıstı ámelge asırıw ushın bul kásip iyesi sqrtqı jaqtan málim talaplarǵa juwap beriwi kerek. Isbilermenlik miyneti de qáwipli esaplanıp, ol bir kúnde bayıp ketiwi yaki bankrot bolıwı múmkin. Demek, joqarıda sanap ótilgen faktorlardı esapqa alsaq teńsizliktiń tábiyiy jaǵdayı ekenligine ıqrar bolamız. Daramatlardıń teńsizligi dárejesin muǵdarlıq anıqlaw ushın jáhán ámeliyatında Lorents qıya sızıǵınan paydalanıladı ( 5- súwret)

Sızbanıń jayıq sızıǵı arqalı xalıq gruppalarınıń protsenttegi úlesi, tik sızıqta bolsa, bul gruppalar tárepinen alınatuǵın dáramattıń protsenttegi úlesi jaylas-tırılǵan. Teoriyalıq jaqtan dáramatlardıń absolyut teń bólistiriliw imkaniyatı (múyeshti teń ekige bóliwshi) OE sızıǵında sáwlelengen bolıp, ol semyalardıń hár qanday tiyisli protsenti dáramatlarınıń sáykes keliwshi protsentti alıwın kórsetedi. Yaǵnıy xalıqtıń 20% ti barlıq dáramatlardıń 20% tin, xalıqtıń 40% dáramatlarınıń 40% tin, xalıqtıń 60% ti dáramatlarınıń 60% tin alıwın bildiredi hám taǵı basqa. Demek, OE sızıǵı dáramatlardıń bólistiriliwindegi absolyut teńlikti sáwlelendiredi

98

Sonıńday-aq teoriyalıq jaqtan absolyut teńsizlikti hám ajıratıp kórsetiw múmkin. Bunda xalıqtıń málim toparları (20%, 40% yaki 60% h.t.b.) hesh qanday dáramatqa iyebolmay, tek ǵana bir protsenti ǵana bárshe 100% dáramatqa iye boladı. Sızılmadaǵı OKE sınıq sızıǵı absolyut teńsizlikti sáwlelendiredi.

Real ómirde absolyut teńlik hám absolyut teńsizlik jaǵdayları bolmaydı. Bálkim xalıqtıń málim bir gruppaları ortasında dáramatlardıń bólistiriliwin tártipsiz ráwishte baradı. Bunday bólistiriliwdi Lorents qıya sızıǵı dep atalıwshı OE qıya sızıǵı arqalı gúzetiw múmkin. Xalıqtıń toparları úlesi hám dáramat úlesin birlestiriwshi qıya sızıńtan sáwlelenedi, xalıqtıń dáslepki 20% ti dáramatlardıń júdá az (shama menen 3-4 % ke shekem) bólegi tuwrı keledi. Keyingi gruppalarǵa tuwrı keliwshi dáramat úlesi artıp baradı. Dáramattıń eń úlken bólegi (dierli 60%) xalıqtıń sońǵı 20% ke tuwrı keledi. Bul topar shegarasın ishinde de dáramatlao tártipsiz bólistirilgen, yaǵnıy dáslepki 10% shama menen 20% dáramatqa iye bolsa, keyingi 10% ke dáramattıń derlik 40% ti tuúrı keledi, hám t.b. Absolyut teńsizlikti sáwlelendiriwshi sızıq Lorens qıya sızıǵı ortasındaǵı aralıq dáramatlar teńsizligi dárejesin sáwlelendiredi. Bul ayırmashılıq qanshelli úlken bolsa, yaǵnıy Lorents sızıǵı OE sızıǵınan qanshelli uzaqta jaylassa, dáramatlar teńsizligi dárejesi de sonshelli úlken boladı.

Dáramatlardı bólistiriliwindegi teńsizlik muǵdarınıń dárejesi Djini koeffitsienti járdeminde aniqlanadı. Djini koeffitsenti sızılmadaǵı Lorents sızıǵı menen absolyut teńlik ortasındaǵı maydanı 0KE úshmúyeshlik maydanına qatnası arqalı anıqlanadı. Bul kórsetkish qanshelli úlken bolsa, (yaǵnıy 1,0 ge jaqınlassa) teńizlik sonsha kúshli boladı. Jámiyet aǵzalarınıń dáramatları teńlesip barǵanda bul kórsetkish 0 (nol) ke umtıladı. Máselen, keyingi yarım ásir dawamında Djini indeksi Ullı Britaniyada 0,39dan 0,35 ke shekem, AQSh ta bolsa, 0,38 den 0,34 ke shekem páseygen.

Ózbekstanda Djini koeffitsienti 1996-jılda 0,396, sol jıldıń aqırında 0,315 bolǵan. Teńsizlik kemeygen. Demak, teńsizlikti keltirip shıǵaratuǵın obyektiv sebeplerdi esapqa alǵan halda, dáramatlardıń tegis emes bólistiriliwin obyektiv ekenligine ıqrar bolıwı múmkin.

3. Xalıqtı sotsial qorǵawdıń zárúrligi hám onıń tiykarǵı baǵdarları

Teńsizlik mashqalası sotsial mashqala bolǵan kambaǵallıq penen baylanıslı. Kambaǵallıq mashqalası deyerli barlıq mámleketlerde bar. Hátteki Amerika qurama shtatında da házirgi kúnde 13% ke jaqın xalıqtıń kambaǵallıq shegarasında jasaydı.

Kambaǵallıq degende adamnıń tiykarǵı mútájliklerin qanaatlandıra almawı túsiniledi. Kambaǵallıqtı anıqlawda kambaǵallıq shegarası degen kórsetkishten paydalanıladı.Kambaǵallıq shegarasınıń tiykarǵı kórsetkishi minimum tirishilik ónimlerine bolǵan mútájliklerin qanaatlandırıw bolıp tabıladı. Sotsiallıq hám fiziologiyalıq tirishilik minimumi bar.

Fiziologiyalıq minimum fizikalıq mútájliklerge kerekli bolǵan minimum tovarlar hám xızmetler jıyındısınan ibarat. Sotsiallıq minimumǵa - minimum sotsial hám ruwqıy mútájlikler de kiredi.

Hár bir mámlekette minimum tirishilik ónimleri hár túrli jollar menen esaplanadı. Ózbekstanda minimum tirishilik ónimlerin esaplawda normativ usıl qollanıladı. Minimum tirishilik ónimleri minimal tutınıwshılar korzinasına tuwrı keledi. Ápiwayı tutınıwshı korzinasına 18 ónim kiredi. Tutınıwshılar korzinasına kiretuǵın ónimler ilimpazlar, biolog ekonomistler tárepinen analiz-lenedi hám esaplanadı.

Ózbekstanda ápiwayı tutınıwshılar korzinasındı 1 adamǵa ónimler tómendegi muǵdarda belgilengen:

99

Tutınıw korzinası

Minimal tirishilik dárejesi mámlekettiń sotsial siyasatın ámelge asırıwda tiykar bolıp esaplanadı. Hár bir mámleket xalıqtı kem támiyinlengen qatlamın qorǵaw sotsial siyasatın alıp baradı.

Xalıqtı sotsial qorǵaw mámlekettiń dáramatlar bólistiriliwindegi teńsizlikti jumsartıwı hám xalıq qatlamları ortasındaǵı kelispewshiliklerdi sheshiwge qaratıl-ǵan siyasat bolıp tabıladı.

Xalıqtı bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde sotsial qorǵawdıń tiykarǵı baǵdarları Ózbekstan Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovtıń "Ózbekstan ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw jolında" atlı kitabında tolıq bayan etilip berilgen. Xalıqtı sotsial qorǵaw hár qıylı formalarda júzege keledi:

-pul menen járdem beriw,

-materiallıq járdem,

-biypul awqatlarǵa talonlar beriw,

-balalardı asırap alıw,

-kekseler oyının qurıw,

-sponsorlıq etiw hám taǵı bsqalar.

Dáslep sotsial qorǵalatuǵın qatlamlar anıqlanadı. Olarǵı dáramatı minimum tirikshilik ónimine jatatuǵın qatlamlar, kekseler, kóp bolalı hám jalǵız perzent ósirip atırǵan analar, "ózine járdem bere almaytuǵın" adamlar kiritiledi.

Xalıqtıń isker qatlamlarına bolsa járdem – óz imkaniyatların kórsetiwleri ushın kerek bolatuǵın qolaylı shárt – sharayatlardı jaratıwdın ibarat.

Inflyaciya sharayatında waqtınshalıq ámelge asırılatuǵın sotsial qorǵaw mexanizmi:

1.Xalıqtıń sotsial iskerligin asırıwı.

2.Sotsial qorǵaw birinshi náwbette xaqıyqattan da mútájlerge qaratılıwı.

3.Real miynet bazariın payda etip, miynet resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı jolǵa qoyıw.

4.Sotsial tarawlardı rawajlantırıw.

5.Xalıqtı sotsial qorǵawdı mámleket hám puqaralardıń qarjıları esabınan ámelge asırıw zárúr. Respublikada xalıqtı sotsial qorǵaw bir neshe basqıshta ámelge asırıldı.

Birinshi baǵdarda - dáramatlardıń eń kemi hám ortashası turaqlı asırılıp barıldı.

Dáramatlar qatnasın ózgertiwde 1993 jılda engizilgen birden-bir tariyf setkası úlken áhmiyetke iye boldı.

100