Ekonomikalıq teoriya (Kalenov K)

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ

INSTITUTI

Kalenov K.

EKONOMIKALÍQ TEORIYA

páninen lekciya teksti

NÓKIS - 2015

1

MAZMUNÍ

4

KIRISIW

Respublikada bazar ekonomikasın qurıw, erkinlestirilgen bazar ekonomikasına ótiwdi támiynlewde jetik qániygeler tayarlawdıń ornı úlken. Házirgi dáwir qániygeleri bazar ekonomikası rawajlanıwınıń tiykarı bolǵan, bazar ekonomikası mexanizmlerin tolıq úyreniwleri hám olardı ekonomikalıq turmısta engize alıwları kerek. Sonıń ushın hám Respublika oqıw orınlarında qániygelerdi tayarlawda olardıń ekonomiikalıq bilimlerin asırıwǵa ayrıqsha itibar berilmekte. Prezidentimiz: «Jámiyettegi siyasiy, sotsial-ekonomikalıq, ruwxıy qatnasıqlardıń rawajlanıwı haqqında arnawlı oqıwlıqlar, okıw qollanbalar, ádebiyatlar jaratıw zárúr» - degen edi.

Bul lekciya teksti instituttıń barlıq qániygeligi studentlerı shın usınıs etilgen oqıw dástúr tiykarında jazılǵan bolıp, bunda ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti hám úyreniw usılları, ekonomikalıq táliymattıń qáliplesiwi, sotsial-ekonomikalıq iskerlik hám onıń túrleri, tovar islep shıǵarıw, onıń ekonomikalıq rawajlanıwdaǵı ornı, múlkshilik qatnasıqları, islep shıǵarıw, tutınıw hám toplaw, investiciya, bazar ekonomikası mánisi, wazıypaları, talap hám usınıs nızamı, respublikada bazar ekonomikasınıń qáliplesiwi, báseki hám onıń túrleri, bahalar, bahalardıń qáliplesiwi, agrar qatnasıqlar hám agrobiznes, jumıssızlıq, inflyaciya, ekonomikalıq ósiw hám milliy baylıq, bazar ekonomikasında miynet qatnasıqları hám is haqı, halıq dáramatları, mámlekettiń sotsiallıq siyasatı, finans hám finans qatnasıqları, pul-kredit sisteması hám bankler, milliy dáramat hám onıń bólistiri-liwi, investiciya hám olardıń mánisi máseleleri jarıtılǵan.

Lekciya tekstinde respublikada bazar ekonomikası rawajlanıwın jáhán mámleketleri menen ekonomikalıq birge islesiwi, jáhán xojalıǵı hám onıń evolyuciyası, halıq aralıq sawdahám valyuta qatnasıqları temaları studentlerge túsinerli dárejede jarıtıp beriwge háreket etilgen. Lekciya teksti avtorları pánniń temaların tańlaw, olardı jarıtıp beriw tártibi hám metodları boyınsha oqıwshılar tárepinen beriletuǵın usınıslardı minnetdarshılıq penen itibarǵa aladı.

5

I - bólim. Ekonomikalıq teoriyanıń tiykarǵı mashqalaları

1– tema: Ekonomikalıq bilimniń rawajlanıw basqıshları, pániniń predmeti hám úyreniw usılları

1. Ekonomikalıq bilimniń rawajlanıw basqıshları, predmeti

Ekonomikalıq teoriya eń qádimgi ilimlerden biri bolıp esaplanadı. Sebebi adamzat jámiyeti payda bolǵan dáslepki dáwirlerden baslap-aq adamlar ózlerin qorshaǵan jámiyettiń ekonomikalıq turmısın biliwge háreket qılǵan. Adamnıń tirishilik etiwiniń tiykarı materiallıq óndiris ekenligin túsinip, onıń rawajlanıw nızamlıqların biliwge, jámiyette júz berip atırǵan qubılıslar orta-sındaǵı óz-ara baylanıslıqtı úyreniwge qızıqsınǵan. Bunıń dálili sıpatında áyyemgi Qıtay, Rim, Áyyemgi Greciyada jasaǵan oyshılardıń ekonomikalıq oy–pikirlerin keltiriwge boladı. Mısalı, Áyyemgi Qıtay oyshılarınan esaplanǵan Konfutsiy, áyyemgi grek oyshılları: Aristotel, Platon, Ksenofont, Áyyemgi Rim oyshılları S.Katon, Varonlar ózleri jasaǵan dáwirge tán bolǵan ekonomikalıq qubılıslar boyınsha izertlewler júrgizip óz pikirlerin bildirgen. ―Ekonomika‖ termininiń ózi de birinshi ret Aristotel tárepinen kirgizilgen. Bul sózdiń mánisi kelesi eki sózlerdiń quramınan turadı: «OYKOS» - úy, xojalıq, «NOMOS» - qáde, nızam degendi ańlatadı hám ekewi birlikte «úy xojalıǵın júrgiziw sheberligi» degendi bildiredi. Ekonomikalıq bilimler qádim zamanlardan baslap payda bolǵanı menen, onıń haqıyqıy ilim sıpatında qáliplesiwi XVI - XVII - ásirlerge tuwra keledi. Eski Egipet, Qıtay, Indiya, Eski Greciya ilimpazları hám oyshılları ózleriniń miynetlerinde: almasıw proporciyaları, aqshanıń funkciyası, sawdanıń áhmiyeti, xalıq aralıq sawda, mámleketler aralıq sawda hám t.b. haqqında óz dáwirlerinde ózleriniń pikirlerin aytqan.

Ekonomikalıq baǵdarda bul táliymatlardı alǵa súrgen ilimpaz-alımlar qatarında Ksenofont (shama menen eramızdan aldıńǵı 430-354 jılları), Platon (shama menen eramızdanaldıńǵı 427347 jılları), hám Aristotel (eramızdan aldıńǵı 384-322 jılları) táreplerinen aytılǵan pikirleri

ásirese, dıqqatqa ılayıq. Biz kóp paydalanatuǵın «Ekonomiya» túsinigi Ksenofonttıń shıǵarmasınıń bas ataması bolıp, ol grek tilinen alınǵan, qaraqalpaq tiline awdarǵanda

«oykonomiya» - «oykos» - úy, xojalıq hám «nomos» - nızam, yaǵnıy «úy xojalıǵı nızam – qaǵıyda» mánisin ańlatadı.

Grek alımı Ksenofont xojalıq júrgiziw xızmetin paydalı buyımlar dóretiw processi, yaǵnıy tutınıw qunların dóretiw dep bilgen. Usı baǵdarda birinshi bolıp, miynettiń bólistiriliwiniń

áhmiyetin túsindirip bergen. Ksenofont natural xojalıqtı qollap quwatlaydı. Ol miynettiń bólistiriliwi, ónimniń almasıw qunı boyınsha kóplegen anıq pikirler bildiredi.

Platon óziniń «Mámleket hám nızamlar» shıǵarmasında ideal mámleket haqqında aytıp, adamlardı 3 kategoriyaǵa: filosoflarǵa, áskeriylerge hám menshik iyelerine bóledi. Onıń, miynet bólistiriwi, tovar, aqsha haqqındaǵı pikirleri itibarǵa ılayıq.

Iskender Zulqarnayındıń (Aleksandr Makedonskiy) ustazı bolǵan Aristotel óz shıǵarmalarında ekonomikalıq pikirlerdi kóplep keltiredi. Ol tariyxta birinshi bolıp, almasıw qundı analizledi hám qunnıń miynet teoriyasın jarattı. Aristotel «haqıyqıy baylıq» dep, tutınıw qunlarınıń jıyındısın túsingen. Ol birinshi bolıp, almasıw qunın analizlegen (1 qoy = 100 balıq). Alımnıń ekono-mika qanday pán ekenligi haqqındaǵı pikirleri de dıqqatqa ılayıq.

Ol, ekonomika degende, turmıs keshiriw ushın zárúr bolǵan ónimlerin (tutınıw qunların)

óndiris penen baylanıslı bolǵan tábiyiy xojalıq xızmetin túsingen.

Áyiemgi Rimde (Italiyada) ekonomikalıq pikirlerdiń tarqalıwı qulshılıq jámiyetiniń qulawı dáwirine tuwra keledi. «Diyxanshılıq» shıǵarmasınıń avtorı bolǵan Katon (eramızdan aldıńǵı 234-149 jılları) natural xojalıqtıń tárepdarı bolǵan. Usı menen birge, ol artıqsha ónimdi satıw hám kerekli buyım-lardı satıp alıwǵa iytermelegen, yaǵnıy bazardıń zárúr ekenligin tán alǵan.

Aǵa-ini Tiberiy hám Gay Grakxlar tariyxta birinshi iri agrar reformashılar sıpatında óz pikirlerin bayan etken hám bul jolda janların da ayamaǵan. Bunıń arqasında áyiemgi Rimde jeke menshikke aynalǵan jerler de payda bolǵan.

6

Áyiemgi Rim alımlarınan Lyutsiy Kolumella (XIII - ásir) hámde Lyutsiy Aney Seneka miynettiń ónimdarlıǵı haqqında pikir júrgizip, qol miynetin jeńilletiwge hám sonıń sebebinen nátiyjelirek xojalıq júrgiziwge háreket etken.

Feodal jámiyetiniń dáslepki basqıshında, Arab, Shıǵıs mámleketlerinde Islam dininiń tarqalıwı, onıń ekonomikalıq pikirleriniń áhmiyeti júdá ulken bolǵan. Islamnıń ekonomikalıq pikirleri musılmanlardıń muqaddes kitapları «Quranıy Kárim»-de (610-632 jılları arasında),

«Hádislerde» hám basqa ataqlı shıǵarmalarda bayan etilgen.

«Quranıy Kárim» de sawdaǵa, hadal hám ádalatlı is júrgiziwge, sawda hám isbilermenlikten payda alıwda insaptı umıtpawǵa ayırıqsha áhmiyet berilip, sútxorlıq, basqalardıń ırısqısına qıyanet etiw qaralanǵan. Bul kitapta menshiktiń tutqan ornı, oǵan qıyanet etiw keshirilmes gúná dep aytılǵan, qarız beriw, sadaqa berip turıw pikirleri aytılǵan. Sonıń menen bir qatarda kitapta kásip tańlaw, onı iyelewge, paydalı miynet etiwge,miynet etiw arqalı ómir keshiriwdi úyreniwge, miynet hár bir insan ushın jaqsı jasawdıń deregi dep úyretilgen. Jáne muqaddes «Quranıy Kárim» de insanlar bar ónimlerden durıs paydalanıwı, saqawatlı isler islewi ekonomikaǵa ádalat kózi menen qarawǵa, hadal bolıwı, ashkózlik, haram hám

ádalatsızlıqtan qashıwı shárt ekenligi de aytılǵan. Insaniyat basıp ótken uzaq jol miynet hám dóretiwshilik jolı bolıp kelgen, sonıń ushın adamlar hár qashan miynetti qádirlegen, jaslardı miynet súygish etip tárbiyalawǵa itibardı kúsheytiwi zárúr bolǵan. Bul álibette tárbiyaǵa baylanıslı. Sol sebepli,

«Bilimlendiriw haqqında» ǵı nızamda, «Kadrlar tayarlawdıń milliy dástúrinde» hám

Ózbekstan Respublikasında bul, tarawdaǵı basqa bir qatar nızamlarda miynet tálimine ulken itibar berilgeni maqsetke muwapıq.

Sonday-aq «Quranıy Kárim» de shańaraqtaǵı menshik qatnasıqları miyras qaldırıw, miyrasqa iyelik etiw, miyrastı durıs bólistiriw máselelerine ayırıqsha itibar berilgen.

«Quranıy Kárim» de qarız beriw hám qarız alıw, miyras bólistiriw ( 4-súre, 8-ayat), jetim - jesirlerge miriwbet, sadaqa beriw ( 3-súre, 128-ayat), óz-ara járdem beriw ( 5- súre, 3- ayat) tilge alınǵan. Isırapgershilik qaralanǵan, payda muǵdarı 10 protsent etip belgilengen. «Quranıy Kárim» de sheklengen resurs-lardan únemli paydalanıwǵa itibar berilip, mınanday delingen: «Jeńler, ishińler, berińler biraq ısırap etpeńler». «Quranıy Kárim»- de alǵa súrilgen ekonomika-lıq pikirlerden biri insannıń tutınıwı, onıń norma shegerası, tutınıw mádeniyatı da orın alǵan, yaǵnıy tutınıwshınıń normada bolıwı, ısırap etiw, olardan únemli paydalanıw zárúrligi aytılǵan, kerisinshe tutınıw norması hám mádeniyatın bilmew kámbaǵalshılıqqa, ekonomikalıq daǵdarısqa alıp keliwi múmkinligi kórsetilip ótilgen.

Orta Aziya ilimpaz-entsiklopedistleri hám oyshılları: Abu Nasr Farabiy, Abu Ali IbnSino, Abu Rayxan Beruni, Yusuf Xas Xodjib, Alisher Navoy hám taǵı basqalar, olar ele ekonomikalıq mashqalalarǵa qızıǵıwshılıq kúshli emes waqıtın-da óz kóz-qaraslarınbildirgen.

Abu Nasır Farabiy ilimi - pán tariyxında «Shıǵıstıń ullı filosofı», «Shıǵıstıń Aristoteli», «Shıǵıs Platonı» atları menen belgili bolǵan. Onıń ekonomikalıq pikirleri «Fozil kishilar shaxri» shıǵarmasında bayan etilgen. Ol eń dáslep múlkke iye bolıw, onıń járdeminde bay bolıp jasaw múmkin ekenligin, múlkti paydasız jıynawdan saqlanıw, adamlarǵa, áwladqa zıyan keltirmeytuǵın malmúlk jıynaw paydalı is deydi. Basqalar ushın zıyan keltiretuǵın baylıq toplaw, mal-múlkke iye bolıw jaman ádet dep bildiredi. (Abu Nasır Farabiy: «Fozil kishilar shaxri». T.

1993 j. 38-bet). Farabiy – «Múlk arttırıwda onsha qáwip joq, biraq onı asırap saqlamaw múmkin emes. Eger basqa birewler esabınan múlk arttırǵanlar jazalanbasa, bunday jaǵdayda xalqınan insan hám hadallıq joǵaladı. Múlkti asırap - saqlap kútiw óziniń mútájligi ushın paylansa, bul jaman is bolıp tabılmaydı», dep kórsetedi ( Abu Nasır Farabiy: «Fozil kishilar shaxri». T. 1993 j. 47-bet).

Abu Ali Ibn - Sino táliymatında da Farabiydiń pikirlerine uqsas mútájlikler, olardı qanaatlandırıw mashqalaları ayırıqsha orın iyeleydi. Ol ásirese, adamlar óz mútájliklerin qanaatlandırıwda bir - birleri menen baylanısta boladı. Sebebi, hár bir Adam óz aldına islese,

7

ol qansha kúshli hám qábiletli bolmasın óz mútájliklerin qanaatlandıra alatuǵın barlıq ónimlerdi óndire almaydı. Sol sebepli olar óz-ara ekonomikalıq kelisim tiykarında, yaǵnıy miynet bólistiri-liwi arqalı miynet etiwge, ekonomikalıq xızmet alıp barıwǵa umtıladı. Sonıń ushın, Ibn Sino adamlar jámiyetten sırta jasay almaytuǵınlıǵın, ol belgili bir jámiyette ǵana óz-ara ekonomikalıq birge islesiw arqalı óz turmısın dawam ettiredi, ózleriniń jasaw mútájliklerine boysınıwı kerek dep úyretedi.

Ibn Sino «Tib qonunlari» shıǵarmasında «Eger haywanlar tábiyat baylıqlarına qanaat etip jasasa, adamlarǵa bul baylıqlar jetpeydi, olar azıq-awqat, kiyim - kenshek, úy - jayǵa bolǵan mútájliklerin qanaatlandırıwı tiyis. Eger haywanlar tayar tábiyat baylıqların ózlestirip alsa, adamlar bolsa óz miynetleri menen zárúr bolǵan baylıqlardı dóretedi, sonıń ushın da olar miynet etedi hám hár qıylı xızmet – diyxanshılıq, sharwashılıq, ónermentshilik penen bánt boladı» - dep jazadı.

Yusup Xos Hájiptiń «Qutadǵu bilig» dep atalǵan shıǵarmasında aytıp ótilgen. Ol bul miynetinde, miynetke durıs haqı tólew, miynetti xoshametlew, materiallıq mápti qorǵaw, kásip - óner iyelew, kúshli sotsiallıq qorǵanıwǵa kóp dıqqat bólgen. Shıǵarmada diyxanlarǵa, sharwalarǵa, sawdagerlerge, ónermentshilerge baǵıshlanǵan óz aldına baplar bar. «Xızmet etiwshi xalıq – dep jazadı alım, óz miyneti nátiyjesinen úmit etedi. Úmit etken nátiyjesine erise almaǵan xızmetkerlerdiń kewli sınadı, … xızmetine ılayıq maqsetke erisken xızmetkerlerdiń bolsa kewli kókke jetedi» («Qutadǵu bilig» T. 1990 j. 63-bet).

Ol mámleket, el - jurt hám onıń baslıǵı bay bolıwı ushın, adamlardı, jumıs-shılardı bay etiwi kerek, degen pikirdi alǵa súredi. «Xızmetkerler bay bolsa, mámleket, el basshısı bay boladı, el basshısınıń kúshi xalıq penen. Sonıń ushın xalıq toq bolsın» («Qutadǵu bilig»

T. 1990 j. 65-bet) dep jazadı. Ullı alımnıń bul ekonomikalıq ideyaları respublikamızda alıp barılıp atırǵan bazar reformaları menen sáykes kelmekte, dep aytıwǵa tolıq derek beredi.

«Reformalar insan máplerine sáykes kelgen, onıń talap hám mútájliklerin qanaatlandırıwǵa járdem bergen: jumıstıń dárejesin jaqsılawǵa qaratılǵan jaǵdaydaǵana áhmiyetli bolıwın udayı yadta saqlawımız kerek» - dep túsindiredi, Prezidentimiz I.A.Karimov ([1], 19 bet). Hár bir insan turmıstıń dárejesin ol etip atırǵan miynetke, onıń muǵdarına, sıpatına baylanıslı bolmasa, ekonomika hásh qashan rawajlanbaydı. Insan miynettiń durıs hám ádalatlı xoshametleniwi ekonomikaǵa kóp muǵdarda kapital sarplaw menen teń. Sonıń ushın da Prezidentimiz I.A.Karimov respublikamızda ekonomikalıq reformalardıń strategiyalıq wazıypalarınan bir «adamlarda jańasha ekonomikalıq pikirlewdi qáliplestiriw, olar-dıń dúńya qarasın ózgertiw, hár bir adamǵa óz miynetin sarplaw tarawı hám formaların ǵárezsiz belgilew imkaniyatın beriwi tiyis» dep kórsetedi ([1], 18bet).

Shıǵıs ekonomikalıq táliymatınıń rawajlanıwında saqıpqıran Ámir Temurdıń ekonomikalıq pikirleri ayırıqsha orın iyeleydi. Olardıń ekonomikalıq pikirleri «Temur tuzuklari» dep atalǵan shıǵarmasında kóbirek bayan etilgen. Onda «Ekonomikalıq teoriya» páninde úyretiletuǵın kóplegen ekonomikalıq túsinikler haqqında aytılıp ótiledi. «Temur tuzuklari» shıǵarmasında Ámir Temur tárepinen mámleketti basqarıw, onı rawajlandırıw nızam – qaǵıydaları, principleri, jol-ları, ekonomikanı shólkemlestiriw, turaqlastırıw mashqalalarına arnalǵan zárúr usınıslar berilgen.

Ámir Temur mámleket hám ekonomikanı basqarıwdıń ózine tán eki basqıshlı: («Bas wázir keńesi» hám «Hár bir wálayat keńesi») mektebin islep shıqtı. Bul basqarıw sisteması salıq jınaw, tártipti saqlaw, óndiris hám jámiyetlik infra-strukturalardı dóretiw hám olardı júrgiziw, qadaǵalaw hám tekseriw jumısların alıp barıw, xalıqtıń minez - qulqın qadaǵalap barıw hám basqa jumıslarǵa basshı-lıq etken.

Ámir Temurdıń ekonomikalıq siyasatı negizinde insan, onıń mápi, párawan hám tınısh turmıs keshiriw máseleleri jatadı. Adamlarǵa óner - kásip úyretiw, olardı jumıs penen támiynlew, isbilermenlik hám talapkershilik penen shuǵıllanıw-shılarǵa zárúr bolǵan qarjılar ajıratıw, úy - jaylar qurıp beriw haqqında aytı-lıp ótiledi. «Óner - kásip hám bilim

8

iyelerine iri kárxanalardan úles berilsin, bileginde kúshi bar jas adamlar bolsa, óz jaǵdayına qarap jol tutsın, qarjısı qolınan ketip qalǵan sawdagerlerge óz qarjıların qayta tiklep alıw ushın qaznadan jeterli muǵdarda altın berilsin», «kúshi jetpegen diyxanlarǵa egis ushın tuxım, ásbap - úskeneler tayarlanıp berilsin, puxaralardan úy - jayı buzılıp, qayta tiklewge qurbı jetpegenlerge kerekli zatlardı jetkerip berip, olarǵa járdem berilsin»

(«Temur tuzuklari» T.1993 j. 67 bet) dep kórsetedi Ámir Temur. Bul pikirler házirgi dáwirde de, bazar ekonomikasına ótiwde ulken áhmiyetke iye.

Ámir Temur menshik máselelerine de itibar bergen hám hár qıylı menshiklerdiń teń qollanıwına jaǵday jaratıp bergen. Saqıpqıran Ámir Temur dáwirinde tiykarǵı óndiris quralı bolǵan jerge iyelik etiwdiń bes tiykarǵı kórinisi bolǵan.

Ámir Temur xalıqtı ózi júrgizip atırǵan ekonomikalıq siyasatınan ásirese, finanslıq qatnasıqlardan, aqsha mashqalaları hám salıq sistemasınan xabarlı bolıwı, yaǵnıy ekonomikalıq jaqtan sawatlı bolıwın talap etken. Ol xalıq ekonomikalıq jaqtan sawatlı bolsa, mámleket te ekonomikalıq jaqtan rawajlanadı hám nátiyjege erisedi dep esaplaǵan.

Jáne de ol salıqlar haqqında jazıp: «Eger xalıq dizimge alınǵan jerlerden beriletuǵın salıq naq aqsha menen tólewge razı bolsa, olarǵa jeńillik beri-liwi kerek» - dep hám bunıń menen ol salıqtı naq aqsha menen tólewshilerge naqlay emes aqsha yaǵnıy, ónim beriw jolı menen tólewshilerge qaraǵanda jeńillikler beriw zárúrligin aytadı. Bunday siyasat álibette ápiwayı miynetkesh xalıq mápleri menen úzliksiz baylanısqan siyasat ekenliginen derek beredi. Bunday siyasat duńyada ekonomikalıq hám áskeriy tárepten kúshli, qudretli, mámleket dúzilisine sebep bolǵan. Saqıpqıran Ámir Temur sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı júdá áhmiyetli dep bilgen. Qıtay, Hindistan, Arab mámleketleri, Mısr, Rim, Izrail usaǵan mámleketler menen jaqın ekonomikalıq baylanıslardı jolǵa qoyıwǵa umtılǵan.

Xalqımız, ásirese, jaslarımız Alisher Nawayını tiykarınan shayır sıpa-tında jaqsı biledi. Ol ekonomikaǵa da baylanıslı kóplegen ideyalardı óziniń «Maxbub ul qulub» («Qálb súyiklisi») shıǵarmasında kórsetip ótken.

Alisher Nawayı eki ekonomikalıq pikirdi alǵa súrdi:

1)Miynettiń muǵdarı hám sıpatına qarap xoshametleniwi.

2)Miynetke qaray is haqı alıw, anna sútindey hadal ekenligi.

Nawayınıń ekonomikalıq kóz-qaraslarında menshik máselerine, onı

durıs bólistiriw, resurslardan únemli paydalanıw, ısırapgershilikke jol qoymaw, sonda ǵana xalıq toq, parawan jasaydı degen ideyanı alǵa súredi. «Isırap etiw saqıylıq emes, orınsız jumsawdı aqıllı adamlar saqıylıq dep esaplamaydı, hadal maldı kwydirgendi tentek deydi, jaqtı jerde sham jaqqandı aqılsız deydi».

Ullı shayır Alisher Nawayı isbilermenlik, yaǵnıy dáramat tabıwdıń jolları ústinde úlgili pikirler aytqan. Onıń pikirinshe daramat tabıwdıń eki jolı bolıp, birinshisi óz miyneti menen baylıq toplaw hám toq jasaw, al, ekinshisi bolsa urlıq, dámegoylik hám zorlıq esabınan baylıq jıynaw.

Sol dáwirlerden baslap házirge shekem ekonomikalıq teoriya páni bir qansha rawajlanıwı basqıshlarınan ótti hám buǵan bir qatar aǵımlar óz úleslerin qostı.

Ekonomikalıq teoriyanıń rawajlanıwındaǵı eń dáslepki aǵımlar sıpatında ―Merkantilizm” aǵımın aytıwǵa boladı. Merkantilizmniń eń kórnekli kózge kór-ingen wákilleri bolıp: T. Mann

(1575-1621), A.Monkreten de Vattevil (1519-1584), G. Skaruffi (1519-1584). D. Nore (164116941), D. Yum (1711-1746) esaplanadı. Merkantilistler táliymatında hár qanday baylıqtıń deregi sawda sferası degen ideya tiykarǵı orında iyeleydi. Olar, baylıqtı aqsha menen belgileydi hám mámleket baylıǵın saqlap turıw ushın milliy ekonomikaǵa shet el kapitallarınıń aǵıp keliwine jol qoyılıw kerek dep kórsetedi.

Merkantilistlik mektep úákili Antuan Monkreten ekonomikalıq pánge birin-shi bolıp «Siyasiy ekonomiya» túsinigin kirgizgen. Ol 1665 jılı «Siyasiy ekonomiya traktati» shıǵarmasın jazǵan. Bul shıǵarmanıń tiykarǵı ideyası – «kóp satıw, az satıp alıw».

Merkantilizm Angiliyada da awıl xojalıǵı hám sanaattıń rawajla-nıwına túrtki bergen bolsa,

9

Franciyada ol tiykarınan itibardı sanaatqa qaratqan. Franciyada bul táliymat basında Franciya koroli Lyudovik XIV-tiń finans (qarjı) úáziri J. B. Kolber (1619-1683 j.) turǵan. «Aqsha sawdanı rawajlandıradı» degen doktorinanı eń joqarı dárejesine kótergen merkantilist Jon Lo edi. Jon Lo 1705 jılda óziniń tiykarǵı shıǵarması «Aqsha hám sawda analizi» miynetin jazǵan. Jon Lonıń ideyası tómendegilerden ibarat bolǵan: Onıń pikirinshe ekonomikalıq rawajlanıwdıń gilti mámlekette aqshanıń kópligi bolıp esaplanadı. Ol aqshanıń ózin baylıq dep esaplamaǵan, al tovarlar, kárxanalar hám sawdanıń ózin haqıyqıy baylıq dep bilgen. Biraq, aqshanıń kópligi óndiris faktorlarınan tolıǵıraq paydalanıwǵa imkaniyat beredi. Jon Lonıń pikirinshe, aqshalar metaldan emes, al xojalıq talabı tiykarında bankler tárepinen shıǵarılatuǵın kreditten ibarat bolıwı kerek, yaǵnıy qaǵaz aqshalarǵa ústinlik beriledi. Merkantilizm mektebi hámme mámleketlerde tarıyxıy unamlı xarakterge iye boldı. Olar birinshi bolıp tutınıw qunın emes, al almasıw qunın baylıq sıpatında tán aladı. Olar qun hám baylıqtı aqsha menen bir dep bilip, ápiwayı etip aytqanda, kapital jámiyetiniń tábiyatın ashıp berdi.

Ekonomikalıq bilimlerdiń rawajlanıwındaǵı jańa basqısh fiziokratlar atı menen baylanıslı bolıp «Fiziokratiya» yaǵnıy «Tábiyat húkimdarlıǵı» dep atalǵan. Olardıń merkantilistlerden tiykarǵı ayırmashılıǵı hár qanday baylıqtıń deregi sawda da emes, al miynette ekenligin túsindi. Bul aǵımnıń wákillerinen biri F.Kene bolıp, olardıń tiykarǵı kemshiligi tek ǵana awıl xojalıǵında islengen miynetti ónimli miynet dep esaplap, barlıq baylıqlar awıl xojalıǵında óndiriledi dep kórsetiwi bolıp tabıldı. «Baylıq awıl xojalıǵında jaratıladı hám kóbeyedi» degen ideyası menen merkantilistlerden ajıralıp turadı.

Ekonomikalıq bilimlerdiń rawajlanıwına «klassik siyasiy ekonomiya» wákil-lerinen esaplanǵan Adam Smit, Ulyam Petti hám David Rikardolarda úlken úles qostı. Olardıń eń

úlken jetiskenligi miynet qunı teoriyasına tiykar salıwı bolıp tabıladı. Uilyam Petti da bul aǵımnıń kórnekli wákillerinen bolıp, ol ―Hár qanday baylıqtıń atası miynet, anası - jer” degen bahalı pikirdi ayttı. Olar óndiristiń hár túrli tarawlarına baylanıssız izertlewler baslaǵan (Baylıq bulmiynet, tovar, aqsha, payda h.t.b. dep túsindirgen).

Olar «Baylıq tek ǵana awıl-xojalıǵında emes, sonıń menen bir qatarda sanaat, qurılıs hám basqa xızmet kórsetiw tarawlarında da jaratıladı» degen ilimiy juwmaqqa keledi.

Ekonomikalıq bilimlerdiń bunnan keyingi rawajlanıwı marksislik basqıshqa tuwrı keledi.

X1X ásirdiń aqırlarına kelip marksizmge qarama - qarsı bolǵan «marjinalizm» teoriyası payda boldı. Bul teoriyanıń táreptarları K.Menger, Bem-Baverkler esaplanadı. Bul aǵım wákilleri:

óndiris shıǵınları, talap, usınıs, baha, nátiyje yamasa shıǵın shegarası, óndiristiń katnasıqları h.t.b. túsiniklerdi kirgizdi.

Marjinalizm aǵımınıń baslı baǵdarı (shekli paydalılıq) teoriyası bolıp, olar óndiris shıǵınların, talap, usınıs, baha, nátiyje yamasa shıǵın shegerasın, óndiris qatnasıqların h.t.b. anıqlawda sanlıq analizlerge súyenedi hám bunda ekonomikalıq - matematikalıq modellestiriw usıllardan paydalanadı.

XX ásirdiń aqırına kelip ekonomikalıq bilimler sistemasında úlken ózgerisler júz berdi. Ekonomikalıq teoriyanıń rawajlanıwında monetarizm, neoliberalizm, keynslik, neoinstitutcionalizm aǵımları da payda bolıp, olar házirgi zaman ekonomikalıq teoriyasınıń baslı baǵdarları esaplanadı.

XX ásirge kelip ekonomikalıq analizdiń jańa podxodları (esaplawları, janta-sıwları) jańasha talqılawlar payda boldı.

Keyinshiler - makroekonomikalıq analiz járdeminde mámleket jámiyettiń ekonomikalıq processlerin regulirovka etiwi tiyis hám ámelge asıradı da dep kórsetedi.

Monetarizm - mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwınıń sheklengenligi hár jılı aqsha massasınıń tempiniń ósiwi 3-5 % bolıwı kerek dep kórsetedi.

«Ekonomikalıq usınıs» teoriyası - bazar ekonomikasın janlandırıw ushın usınıs faktorların, ekonomikalıq subektlerdiń aktivligin (belseńdiligin) sti-mullastırıw kerek dep kórsetedi.

Racional kútiw teoriyası - ekonomikalıq subektler, ózleriniń ómirlik tájriybelerinen hám informaciyalardan (maǵlıwmatlardan) paydalanıp ekonomikanıń perspektivasın

10