Menedjment páninen lekciya tekstleri
.pdfTema: 16. Sociallıq menedjment
Joba
16.1.Sociallıq basqarıw obyekti
16.2.Jámiyettiń sociallıq rawajlanıwı
16.3.Jámiyettiń sociallıq rawajlanıwın basqarıw
16.1. Sociallıq basqarıw obyekti
Ekonomikanı basqarıw óndiristi basqarıw ǵana emes, bálkim adamlar, olardıń qatnasıqları, sonıń menen birge, sociallıq qatnasıqların da basqarıw bolıp esaplanadı. Keń mániste ekonomikalıq basqarıwda sociallıq qatnaslardı bildiredi, sebebi olar adamlar ortasındaǵı qatnaslardı bildiredi. Sociallıq qatnaslardıń ekinshi dárejesi jumısshılar, diyxanlar hám zialılar arasındaǵı, milletler aralıq hám milletler ishindegi qatnasıq, qala hám awıl arasındaǵı qatnas, aqılı hám fizikalıq miynet penen shuǵıllanıwshılar arasındaǵı qatnaslar. Sociallıq qatnaslardıń keyingi dárejesi – miynet jámáátleri arasındaǵı jámáát aǵzalarınıń qatnasıqları. Sociallıq qatnaslardıń bul úsh dárejesi bir – biri menen úzliksiz baylanıslı. Sociallıq qatnaslardıń hár bir dárejesiniń obyekti – insan bolıp esaplanadı. Sociallıq qatnaslardı basqarıw – insandı, adamlardı basqarıwdan ibarat. Óz gezeginde, sociallıq qatnaslardıń áhmiyetin sáwlelendiriwshi insandı basqarıw bul qatnaslardı basqarıwdı bildiredi.
Birinshi eki dárejede sociallıq basqarıwda basqarıw mámleket tárepinen, konstituticiya, nızam hám qararlarǵa muwapıq ámelge asırıladı. Miynet jámáátleri dárejesinde miynet jámáátlerin basqarıw kárxana administraciyası tárepinen miynet jámáátiniń qatnasıwında ámelge asırıladı.
Kárxanada tiykarǵı orındı óndiris jámááti iyeleydi. Kárxana xızmetiniń nátiyjeligi kadrlar tańlawǵa, olardıń tapsırılǵan wazıypaǵa qatnasınıń qay dárejede nátiyjeli miynet etiwine baylanıslı. Adamlardı basqarıwda tómendegiler názerde tutıladı;
-Hár bir insannıń sociallıq áhmiyeti, islep shıǵarıwdaǵı ornı, wazıypaları, huqıq hám májbúriyatların belgilew. Adam tárepinen iyeleniwshi orın jámáát sheshiwshi máseleler, adamnıń tayarlıq dárejesi qábiliet hám qızıǵıwlarına baylanıslı boladı. Bul orın túrli huqıq, texnika – texnologiyalıq shegara hám wákillikler menen belgilenedi;
-Hár bir insannıń óz sociallıq ornın, wazıypasın, huqıqların biliwi. Buǵan ilim alıw, tárbiya arqalı erisiledi.
-Hár bir insan óz sociallıq wazıypasın islew, buǵan eń birinshi materiallıq hám ruwxıy xoshametlew sisteması, onıń ulıwmalıq hám kásiplikke tayarlıǵı, intizamlıǵı hám juwapkerlik dárejesi menen erisiledi. Insan málim bir jámiyet aǵzası bolǵanlıǵı sebepli onıń iyeleytuǵın sociallıq ornı hár tárepleme jámiyetke baylanıslı boladı.
16.2. Jámááttiń sociallıq rawajlanıwı
Jámááttiń sociallıq rawajlanıwına insan ómiri menen baylanıslı isleniwi kerek bolǵan máseleler toplamı, ekonomikalıq hám sociallıq máseleler toplamı sıpatında qaraladı. Kárxana texnikalıq – ekonomikalıq kórsetkishler menen bir qatarda óz sociallıq mashqalalarında sheshiw ushında háreket etedi. Bul tiykarınan kárxananı social-ekonomikalıq jaqtan rawajlandırıw boyınsha eki toparǵa bóliniwshi ilájlar járdeminde ámelge asırıladı. Birinshi topar ilájlar jámáát sociallıq quramın qayta shólkemlestiriwge qaratılǵan. Ilim – texnika jetiskenliklerin islep shıǵarıwǵa engiziw menen onıń nátiyjeligi artadı, islewshiler kvalifikaciyası, mádeniyatına bolǵan talap artadı, jańa kásipler payda bolıp, eskileri joytılıp ketedi.
Bazar qatnasıqlarına ótiw sonday – aq, jumısshılardıń social bóliniwlerinede ózgeris kiritedi.
Bazar ekonomikası ushın isbilermen, bilimlerdi qollana alıwshı, menedjment, marketing hám biznesti biletuǵın adamlar kerek. Sociallıq rawajlanıw ilájları ishinde kadrlardıń bilimin jetilistiriw boyınsha ilájler ayrıqsha orın iyeleydi.
Ekinshi toparǵa kiriwshi ilájlar jumısshılar is haqısın tártipke salıw, mádeniy – ruwxıy ómirin jaqsılawǵa qaratılǵan.
61
Social rawajlanıw boyınsha ilájler ekonomikalıq tárepten tiykarlanǵan hám texnikalıq – ekonomikalıq ilájlar menen tıǵız baylanısta bolıwı kerek. Basqa tárepten qaraǵanda texnikalıqekonomikalıq ilájlar social ilájlardı ámelge asırıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Solay etip, miynet jámáátiniń sociallıq rawajlanıwı kárxana ulıwma biznes jobasınıń bóliminen ibarat.
16.3. Jámiyettiń sociallıq rawajlanıwın basqarıw
Kárxananı jaqsı basqarıw ushın miynet jámáátinde normal – ruwxıy qolaylıq jaratıw, birge islesiw hám óz – ara járdem qatnasın ornatıw, intizamdı qorǵaw hám jámáát aldında juwapkershilikti seziwge tárbiyalaw zárúr. Kárxananı sociallıq basqarıwda pútkil basqarıw apparatı, qatnasadı. Bunda basqarıwdıń funkcional shólkemleri – kárxana sociallıq – psixologiyalıq xızmeti, sotsiolog, psixolog, kadrlar bólimi ayrıqsha orın iyeleydi.
Miynet, ómir, turmıs salamatlıq jaǵdayın jaqsılaw, miynet jámááti aǵzaların májbúriy medicinalıq qamsızlandırıw máselelesi social rawajlanıw máseleleri menen birgelikte miynet hám puqaralıq kodeksine muwapıq isleniwi kerek. Kárxananı social basqarıwda basqarıwdıń social – psixologiyalıq usılları keń qollanıladı.
Ózbekstan Respublikası «Kárxanalar haqqında» ǵı nızamında kárxana óz jumısshıları hám olardıń sem yaları miynet hám turmıs jaǵdayın jaqsılawǵa, olardıń mútájliklerin qanaatlandırıw zárúrligi aytılıp ótilgen. Jámáát sociallıq mútájliklerdi qanaatlandırıw itimalı kárxana jumısı nátiyjeleri, jámáát dáramatı menen belgilenedi. Kárxana social rawajlanıw máseleleri hámme miynet jámááti aǵzaları qatnasıwında alıp barıladı.
Tayanısh sózler
Sociallıq siyasat, sociallıq dástúrler, social joybarlar, miynet motivaziciyası, social qorǵaw, jeńillik, sotsiologiyalıq izertlewler, jumıssızlıq, jumıs ornı bántlilik.
Sorawlar:
1.Sociallıq qatnaslardıń úsh basqıshın aytıń?
2.Hár bir insan óziniń social rolin qılıwǵa qanday erisedi?
3.Jámááttiń sociallıq sistemaların ózgertiriwge qaratılǵan ilájlar toparın sanap beriń?
4.Jumısshılar turmıs tárizin joqarılawına qaratılǵan ilájler toparın sanap beriń?
5.Kárxana miynet jámáátlerinde sociallıq basqarıwdı qalay ámelge asıradı.
62
17-tema. Huqıqıy menedjment
17.1.Basqarıwdıń huqıqıy mashqalaları
17.2.Kárxanada huqıqıy basqarıw
17.3.Kárxana finansların huqıqıy basqarıw
17.1. Basqarawdıń huqıqıy mashqalaları
Mámleketlik basqarıwdı hár bir tarawda shólkemlestiriw, ásirese ekonomikada huqıqıy basqarıwsız kóz aldımızǵa keltiriw qıyın boladı. Bunda basqarıw organlarınıń huqıqıy minnetlemelerin anıqlaw, olardıń iskerliginiń forma hám usılların reglamentlew h.t.b.
Basqarıw tarawın huqıqıy tártipke salıwdıń eń birinshi wazıypası basqarıw organlarınıń kompetenciya máselelerin sheshiw, bul organlardıń huqıqları hám minnetlemelerin anıqlaw, bolıp esaplanadı. Bul máseleler tez hám tákrarlanıwshı ráwishte sheshilmeydi hám sociallıq rawajlanıw tez tez kórip shıǵıwdı talap etedi.
Huqıqıy tártipke salıw máseleleri bazar talabına baylanıslı basqasha qatnastı talap etedi. Bul jerde jańa mashqalarda payda boladı, yaǵnıy mámleket ǵárezsizligi hám ilimiy texniykalıq progresske baylanıslı.
Kárxanalardı mámleket múlkinen shıǵarıw hám menshiklestiriw, tarmaqlardıń, kárxanalar hám aktsioner kompaniyalardıń xojalıq esapların bekkemlew, olardıń erkinliginiń keńeyiwi, miynettiń ekonomikalıq kórsetkishleriniń asıwı, olardıń huqıqların anıq bekkemlew hám olardı joqarı basqarıw organları menen óz ara baylanısın tártipke salıwdı talap etedi.
Kárxana haqqındaǵı nızam menen kárxanalardıń xojalıq ǵárezsizligin keńeyttirilgen, olardıń joqarı basqarıw organları menen baylanısına tán kóp máseleler sheshilgen hám onnan tısqarı kárxana ǵárezsizligi huqıqıy tiykarlanǵan. Sońǵı qabıl qılınǵan normativ aktlar túrli organlar ortasında kompetenciyanı shegeralardı belgilewde sezilerli ózgerisler kirgizdi. Tiykarınan basqarıw detsentralizaciya baǵdarında anıq kóriwimizge boladı. Sonıń menen birge huqıq hám erkinlikler ortasındaǵı qatnasqa qarata hám olardıń kólemin anıq belgilew máselesin sheshiw zárúr: basqarıwdıń hár bir organı haqqındaǵı nızamdı islep shıǵıwda, basqarıw shaxsları ortasında minnetlemelerdi bólistiriw. Eger basqarıw organına, onıń strukturalıq bólimshesine yamasa qandayda bir basqarıw shaxsqa beligili wazıypalardı orınlaw boyınsha minnetlemeler júkletilse, onda bul minnetlemelerdi orınlaw ushın lazım bolatuǵın qurallar menen támiynleniwi kerek. Bul qurallarǵa tómendegiler kiredi: basqarıw wákillikleri, kerekli huqıqlardı hám olarǵa júkletilgen minnetlemelerge maslıǵı. Lekin bul shártler praktikada orınlanbay atır, nátiyjede basqarıw organınıń hár bir dáreje hám hár bir basqarıw shaxstıń jumısınıń nátiyjeligi páseyip ketedi.
Basqarıw tarawında territoriyalıq tártipke salıwdıń tiykarǵı wazıypası basqarıw qararın qabıl qılıw hám tártipke salıw bolıp esaplanadı.
Qabıl qılınıp atırǵan qararlardı optimallastırıw, basqarıw organlarınıń qarar islep shıǵarıw hám qabıl qılıw processin reglamentlewshi aktler sistemasın islep shıǵıw sharayatında támiynleniwi múmkin.
17.2. Kárxanada huqıqıy basqarıw
Kárxanada huqıqıy basqarıw degende basqarıwdıń huqıqıy qatnasların tártipke salıw túsiniledi. Bul kárxananıń adminstrativlik hám xojalıq iskerligin nızamlar hám tiyisli huqıqıy hújjetlerge tiykarlanıp ámelge asırıw zárúr bolıp esaplanadı.
Huqıqıy basqarıw shólkemde huqıqtı qayta islewde volyuntarizm hám basqarıwdıń adminstrativlik buyrıqpazlıq usılları júzege keliwi ushın obyektiv sharayatlar jaratıwdı esapqa alıw kerek. Lekin kárxanalardaǵı kóplegen atqarıwshılar minnetlemelerden óz qálegeninshe paydalanadı biraq, hesh qanday huqıq berilmeydi.
Barlıq huqıqlardı basqarıwshılarsız isley aladı. Bul jumısshılardıń basqarıw shólkemine tásirin shegeralaydı, olardıń máplerin kemsitedi. Huqıqıy basqarıw shólkemi hár qanday mápdar shaxs hám basqarıw organı belgilegen nızam hám qaǵıydalar, normalardı buzǵanlıǵı ushın juwap beriwi názerde tutıladı. Basqarıw miynet huqıqı, adminstrativlik hám xojalıq huqıqı, puxaralıq huqıqtı tereń biliw,normativ hám nızam hújjetleri sisteması tiykarında kóriliwi lazım.
63
Huqıqıy basqarıw shólkemniń wazıypasın ayrıqsha shaxslar hám islep shıǵarıw jámiyetlerine tásir kórsetip hár qanday nızam buzarlıqtıń aldın alatuǵın huqıqıy qatnaslardı ornatıw hám qollap quwatlaw bolıp esaplanadı. Huqıqıy basqarıw shólkemi qabıl qılınatuǵın huqıqıy hújjetlerdiń nızam hám huqıq normalarına maslıǵı, miynet jámiyeti aǵzalarınıń máplerin huqıqıy qorǵaw, miynet, adminstrativlik nızamların jetilistiriw hám huqıqıy bilimlerin asırıw kerek.
Kárxanada huqıqıy basqarıw sistemasında miynetten paydalanıw tarawında (tártipti saqlaw, jeke juwapkershilikti asırıw, shólkem dúzilisin jetilistiriw h.t.b.) basqarıw apparatı xızmetkerleriniń miynet predmetlerinen paydalanıw tarawında (informaciya aǵımlarınan racional paydalanıw, informaciyanı óz waqtında jetkerip beriw, materiallar, elektr energiyası hám janılǵını sarıplawda normalar islep shıǵıw) hámde ekonomikanıń basqarıw sistemasında miynet qurallarnan paydalanıw tarawında (imaratlar hám qurılıslar, texnikalıq qurallar, avtotransport, esaplaw texnikasınan paydalanıw) zapaslardı maksimal paydalanıwǵa baǵdarlaw lazım.
17.3. Kárxana finansların huqıqıy basqarıw
Kárxana finansı – bul ózin-ózi basqarıw kontsepciyasına baǵdarlanǵan xojalıqtı júrgiziwdiń ekonomikalıq tiykarı bolıp esaplanadı. Sonıń ushın kárxana finansı basqarıwda belgilengen muǵdarına onıń kóleminen ǵárezsiz dárejede baylanıslı boladı. Bazar qatnasıqlarına ótiw xojalıq esabındaǵı kárxanalardıń bekkem finanslıq basazasın jaratıw. Materiallıq hám finanslıq resurslardan paydalanıw nátiyjeligin asırıwshı ekonomikalıq qollawdı talap etedi. Bul bolsa óz náwbetinde finanstı basqarıw tarawındaǵı júzege keletuǵın huqıqıy baylanısların tártipke salıwǵa alıp keledi. Usı ózgerisler direktiv kórsetpeler hám oraylastırılǵan kárxana finanslıq resurslarınan paydalanıw baǵdarları hám tártibin belgilewshi kórsetpeler sheńberin qıqartadı. Házirgi waqıtta kárxananıń óz finanslıq resurslarınan paydalanıw huqıqları keńeymekte. Joqarıda keltirilgen baǵdardaǵı xojalıq nızamlarınıń keńeyiwi hám rawajlanıwı dawam etpekte hám onı tártipke salıw boyınsha normativ aktler islep shıǵıw boyınsha keń jumıslardı ámelge asırıw kózde tutılmaqta. Sonıń menen birge kárxanaǵa berilgen huqıqlardı ámelge asırıwda tómendegi elementler bar:
1.Finanstı basqarıw tártibin reglamentlewshi huqıqıy normalardıń óz ara tuwrı keliwi hám ayırım jaǵdaylarda salıqlardıń hádden zıyat qoyılıwı;
2.paydanı bólistiriwde ishki sistema normaları rejelestiriwde subektizmge, joqarı basqarıw organlarınıń kárxana finanslıq iskerligine aralasıwına tiykar boladı.
3.basqarıw organlarınıń ásirese basqarıwdıń orta buwınları bazar sharayatında nátiyjeli basqarıwdı ámelge asırıwǵa imkaniyat beriwshi keń hám bekkem jeke finanslıq bazanıń joqlıǵı;
Huqıqıy tártipke salıwda bul hám basqada kemshiliklerdiń sheshiliwi kárxananıń finanslıq bazasın rawajlandırıw hám kárxana finansların basqarıw processinde kárxana hám joqarı organları ortasında júzege kelip atırǵan huqıqıy qatnaslardı tártipke salıwǵa imkaniyat jaratadı. Bul máselelerdiń sheshimi ekonomistler hám yuristlerdiń birgelikte islesiwine baylanıslı. Paydanı bólistiriw optimal proporciyaları hám formaları máseleleri sońǵı ekonomikalıq teoriya oyshıllarına tiyisli. Usı máselerdiń yuridik aspekti kárxanada ekonomikalıq mexanizm iskerligin huqıqıy qurallar menen támiynlew xojalıq sistemasınıń túrli buwınları ortasında finanstı basqarıw boyınsha kompetenciyalardı anıq shegeralaw hám bul tarawda bulardıń huqıqların ámelge asırıw bolıp esaplanadı.
64
Tema 18. Menedjment nátiyjeligi
Joba
18.1.Nátiyjelikke kompleks qatnas
18.2.Biznes joba hám nátiyjelik
18.3.Basqarıwdı shólkemlestiriwdiń nátiyjeligi
18.4.Kommunikaciya, qarar qabıl etiw hám nátiyjelik
18.1. Nátiyjelikke kompleks qatnas
Nátiyjelik kórsetkishi boyınsha basqarıw bul nátiyjeli basqarıw dep ataladı. Turaqlı joqarı nátiyjelikti támiyinlew hámme basqarıw wazıypaların olardı biriktiriwshi process kommunikaciya, qarar qabıl etiw nátiyjeligi menen baylanıslı.
Kárxanaǵa óz-ara bir-birine baylanıslı elementlerden ibarat sistema kóz qarası menen qarasaq, shólkemlestiriw elementleri hámde shólkemlestiriwdiń sırtqı ortalıq penen bir-biri menen júdá baylanıslılıǵı sebepli mashqalalar ańsat hám tez sheshiledi. Basqa mashqalalarday keleshekte nátiyjelikti arttırıu mashqalası da kompleks qatnastı talap etedi, nátiyjelik sırtqı ortalıqtıń hám sistema
ózgeris processiniń túrli faktorlarına xár turli tásir etedi. Bul faktorlar bir-birine tásir etiwi sebepli, nátiyjelikti arttırıudıń jalǵız bir ózgermes jolı bolmaydı.
Sońǵı jıllarda nátiyjeli jumıs islep atırǵan kárxanalar tájiriybesi sıpat qárejetler toplamınıń zárúrli elementi ekenligin kórsetpekte. Joqarı sapada satıw múmkin bolǵan tovar kóleminiń artıwı, qarıydarlar tárepinen qaytarılatuǵın tovar muǵdarı hám támiyinlew kóleminiń qısqarıwı esabınan qárejetler kemeyiwine alıp keledi. Nátiyjede kompaniya óziniń básekige shıdamlıǵın asırıw imkaniyatın keńeytiriwge sarıplaw ushın qosımsha pulǵa iye boladı. Joqarı sapada satıw kólemin asıradı, islep shıǵarıw kólemin keńeytiriwge, paydanı kóbeytiriwge imkan jaratadı. Kárxanalar óz-ara baylanıslı bolǵanlıǵı sebepli qandayda bir eń kerekli tovardıń sapasız bolıwı kópshilik tarmaqlarda nátiyjeliktiń páseyiwine alıp keledi.
Sırtqı ortalıqtıń pataslanıw dárejesin kemeytiriw, jumıs ornı sanitariya jaǵdayın jaqsılaw hám kárxana jumısshıları den sawlıǵın qorǵaw ushın kárxanalar qımbat úskenelerdi satıp alıwları kerek, bul bolsa qárejetler kóbeyiwine alıp keledi. Miynet nátiyjeligine tásir etiwshi zarúr faktor - kárxananı basqarıw bilimine iye bolıw esaplanadı. Kárxana nátiyjeli islewi ushın basqarıw sistemasın jetilistiriw kerek. Ósip baratırǵan báseki jaǵdayında basshılar ne ushın qararlardıń búgingi kúnge tuwra kelmesligin biliwi zárúr.
18.2. Biznes joba hám nátiyjelik
Biznes jobasız joqarı hám turaqlı nátiyjelikke erisip bolmaydı. Nátiyjelikti asırıw boyınsha anıq maqsetke iye bolmay erisilgen nátiyjelik joqarı yamasa tómen ekenligin anıqlap bolmaydı.
Maqsetler qaysı ilájler ulıwma nátiyjelikti asırıp atırǵanı, qaysısı onıń ósiwine tosqınlıq qılıwın anıqlaw ushın xızmet etedi. Amerikalıq alımlar Ragts hám Felik nátiyjelikti muǵdar hám sapa járdeminde ańlatılǵan maqsetlerge óz waqtında erisiw ushın anıq resurslardan paydalanıw kórsetkishi dep esaplaǵan. Kárxana óziniń islep shıǵarıp atırǵan óniminiń qaysısı tutınıwshı ushın zárúr ekenligin anıqlamaǵansha jumıs nátiyjeli bolmaydı. Yaǵnıy alǵanda startegiyalıq jobalastırıw xámme uakıt bazardı, kárxana imkaniyatların turaklı analiz etiwi kerek.
Mısalı, Yaponiya isbilermenleri (biznesmenleri) xámme uaqıt keleshek ushın maqsetti belgileydi. Olar bes-on jıldan keyin nátiyje beriwshi ilimiy jumıslardı qarjı menen támiyinleydi. Iri kárxanalar kóp jıllar dawamında turaqlı nátiyjelikti támiyinlew ushın óz wazıypaların keleshekke tiykarlanıp belgilewleri kerek.
Kópshilik kárxanalar sınıwınıń tiykarǵı sebebi olar áhmiyeti hám nátiyjeligi tárepinen eskirgen texnikadan paydalanǵanlıǵı sebepli bolıp tabıladı. Bunday kárxanalar keleshekke iye emes.
65
Házirgi waqıtta kópshilik biznesmenler dárhal payda alıwǵa intılıw durıs emesligin esapqa alıw zárúrligin túsinip jetti. Joqarı lawzımdaǵı basshılarga orta zvenodaǵı baslıqlarǵa ele óz imkaniyatların tolıq kórsetpegen úskenelerdi satıp alıwda qarsılıq kórsetpesten, olardı qollap quwatlawları kerek.
Nátiyjelikti jobalastırıw basqarıwdın hámme processlerinde kózde tutılıwı kerek. Ol adamlardı miynet ónimdarlıǵın asırıuga umtıldıradı. Nátiyjelikti asırıwdı jobalastırıw hámme waqıt qadaǵalap barılıwı kerek.
18.3. Basqarıwdı shólkemlestiriw nátiyjeligi
Nátiyjelikti arttırıwda basqarıwdı durıs shólkemlestiriw úlken áhmiyetke iye. Shólkemlestiriw processi basshı miynet resursları, materiallar, texnologiya, xabar hám adamlardı qoyılǵan maqsetke erisiw ushın birlestiriwshi qural esaplanadı. Durıs jolǵa qoyılǵan shólkemlestiriw processleri miynet nátiyjeligi artıwına imkanyat beredi.
Nátiyjelikti basqarıw texnologiyası, basqarıw jumısın jobalastırıw hám basqarıwdıń shólkemlestiriw sisteması sıyaqlı elementleri menen baylanıslı. Basqarıwdıń nátiyjeli texnologiya miynet nátiyjeligine eń kóp tásir etiwshi jollardan biri. Házirgi waqıtta avtomatlasqan zavodlar, robot texnikası, jobalastırıwdıń avtomatlasqan sistemasın qollawshı Amerikalıq hám Yaponiya islep shıǵarıwshıları bazardıń úlken bólegin iyelep almaqta, sebebi joqarı sapalı tovarlardı basqalarǵa qaraǵanda arzan bahada satadı. Kárxanaǵa komp yuter texnologiyasın endiriw miynet ónidarlıǵınıń artıwına basqa faktorlarǵa qaraǵanda kóbirek áhmiyetke iye.
Basqarıwdıń shólkemlestirilgen quramı basshı hám barlıq dárejedegi oǵan boysınıwshı hámde kárxananıń tiykarǵı buuınları ortasındaǵı óz-ara qatnasıqtı belgileydi. Eger kárxana óz jumısına keri tásir kórsetpey basqarıwshılar sanın qısqartsa, nátiyjelik joqarı boladı. Sebebi qánige hám alımlar joqarıdan beriletuǵın buyrıqqa keri qatnasta boladı. Bunda olar óz nátiyjesinen qanıqpaydı. Tvorchestvolıq qatnastı talap etiwshi quramǵa iye shólkemler báseke gúresinde shıdamlı boladı. Dún ya bazarına óz waqtında máselen. zamanagóy komp yuter menen is alıp barıw bul dáramatlardı keskin kóbeytiriw hám ónimdarlıqtı asırıw bolıp esaplanadı. .
18.4. Kommunikaciya, qarar qabıl qılıw hám ónimdarlıq
Kárxanada informaciya kólemi hám onıń menen baylanıslı adamlar sanı artıp baradı.
Informaciya kóleminiń artıp barıwı ónimdarlıqtı asırıwda baylanıs processin basqarıw hám
áhmiyetiniń artıp barıwına sebep bolmaqta. Informaciyanı qayta islew processinde texnika jetiskenlikleri (sputnikler, xalıq aralıq telefon hám televidenie tarmaqları) uzatılıwshı informaciya kóleminiń artıwı hám onı uzatıw waqtı qısqarıwına alıp keledi. Informaciya uzatıw waqtı bul onı beriwden alıwǵa ótken waqıttı óz ishine aladı. Informaciyadan jaqsı padalanıw kárxana nátiyjeligin asırıw ushın imkanyat jaratadı. Bunda texnika, xızmetkerler, shólkemler quramı, sırtqı ortalıqtıń óz-ara tásiri esapqa alınıwı kerek.
Informaciyanı qayta islew tarawında jańa texnika hám texnologiya payda etiliwi menen basqarıwdıń ulıwma dárejesinde ónimdarlıqtıń artıwına alıp keledi. Xabardı qayta islewdiń jańa texnologiyaları imkaniyatları qaytalanıwshı wazıypalardı qılıw tuwrı kelgen, programmalastırılǵan qararlardı kózde tutıwshı yamasa úlken kólemde mexanikalıq miynetti talap etiwshi máselelerde boladı. Komp yuter texnikası ulıwma processlerdi tezletiw imkanın beredi. Baylanıs texnikası zárúr xabardı óz waqtında alıwǵa imkanyat jaratadı. Adamlardı texnika menen onıń organlarınan paydalanıwǵa úyretiw kerek.
Jańa informatsion texnologiyalardı qollaw shólkemniń quramınıń ózgeriwine de alıp keledi. Házirde qánigeler sheshiwi zárúr bolǵan qararlardı orta basqarıwshılar yaǵnıy ustalar, master orınlawı múmkin.
Eger baslıq sapalı qarar qabıl etiw hám úlkenlew kólemde xabardı qayta islew sharayatına iye bolsa, ol qadaǵalawshı máseleler kólemi, juwapker taraw ortalıǵın keńeytiriw múmkin. EEMdi qollaw joqarı buwın basshıları toplaǵan informaciyalardıń kópshilik bólegin informatsion texnologiyası járdeminde tez, sapalı, anıqlıq penen toplanıwına hám islewshiler sanın qısqartıw, basqarıw qararın qabıl etiw processin jedellestiriw jolı menen ónimdarlıqtı asırıw múmkinligin.
66
Tayanısh sózler
Ónimdarlıq, nátiyje, nátiyjelik, basqarıw sapası, kiriw-shıǵıw sapası, ónimdarlıq sapası, ónimdarlıq qadaǵalaw, islep shıǵarıwdı qadaǵalaw
Sorawlar:
1.Basqarıw ónimdarlıǵı degende neni túsiniledi?
2.Basqarıw ónimdarlıǵınıń sizge qanday túrleri málim?
3.Ekonomikalıq hám social ónimdarlıq degenimiz ne?
4.Ekonomikalıq ónimdarlıqtıń qanday esap usılların bilesiz?
5.Basqarıwdıń ekonomikalıq ónimdarlıǵın qaysı kórsetkishler anıqlaydı?
67