Menedjment páninen lekciya tekstleri

sáwlelenedi. Nızamlardı biliw rawajlanıwdıń obyektiv baǵdarların anıqlaw, ámeliy wazıypalardı sheshiw imkániyatın beredi. Sol sebepli ekonomikanı basqarıw nızamların biliw, olardı ámelde ustalıq penen qollana alıwǵa tiykarlanıwı kerek.

Ulıwma filosofiyalıq nızamlar materiya, háreket, mákan, zaman, muǵdar, sapa, sebep, aqıbet, forma, mazmun kibi kategoriyalar quralında sáwlelenedi. Ekonomikalıq teoriya nızamları ekonomikalıq kategoriyalar quralında (múlk, islep shıǵarıw, talap, usınıs, almasıw, qun, nırq, payda, tovar, pul, teńsalmaqlıq) sáwlelenedi.

Ekonomikanı basqarıwda nızamlardan qanshama tolıq hám anıq paydalansa, miynet sarplanıwı sonshama nátiyjeli boladı. Hám, kerisinshe, basqarıw procesinde ekonomikalıq nızamlardı esapqa almaslıq jámiyet ushın kútilmegen, keri aqıbetlerge alıp keledi. Sol sebepli basqarıw nızamların úyreniwde tek ǵana ámel qılıwdı emes, bálki basqarıw procesinde ańlı ráwishte qollanıwdı da kózde tutıwı lazım. Basqarıw nızamlarınan ańlı ráwishte paydalanıwdıń kóp tárepten olardı úyreniw menen baylanıslı. Nızamlar qanshama tereń úyrenilse, olardan ámelde paydalanıw imkániyatı artadı.

Biraq basqarıw nızamların biliw olardı anıq praktikada jetiskenlikli qollanıw ushın kepil bola almaydı. Nızamlardı biliwdi teoriyalıq praktikadan ajıralıp qalıwı paydasız esaplanadı. Demek, nızamlardan paydalanıw olardı biliw, túsiniw, ámelde óz waqtında hám tuwrı qollana alıwǵa baylanıslı

Kórsetilgen sxemanı analizlew procesinde úsh óz-ara baylanıslı hám izbe-iz, ekonomikalıq nızamlar sistemasınan paydalanılǵan halda sheshiletuǵın máselelerdi kórip ótiw zárúr:

bar bolǵan nızamlardı, olardıń ol yaki bul basqıshta arnawlı ózgesheliklerin esapqa alǵan halda tereń hám hár tárepleme biliw;

ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıw maqsetlerin belgilew hám olardıń sheshiw jolların anıqlaw;

xojalıq júritiwdi bazar ekonomikası sharayatında rawajlandırıw hám oǵan tán forma hám metodların qollanıw.

6.2 Ulıwma ekonomikalıq hám filosofiyalıq nızamlar

Ulıwma filosofiyalıq hám ekonomikalıq nızamlardan tuwrı paydalanılǵan halda ǵana ekonomikanı nátiyjeli basqarıw múmkin. Ulıwma filosofiyalıq nızamlar tásiri sociallıq ámeliyatta ekonomikalıq rawajlanıw nızamlıqları hám baǵdarların anıqlaw formasında sáwlelenedi. Óndiristi basqarıwdaǵı hár túrli sociallıq qatnaslar páni ulıwmalıq filosofiyalıq da, ekonomikalıq teoriya da ulıwma nızamlarǵa boysınadı.

Ulıwma filosofiyalıq nızamlar bul aldın tómendegi materialistik dialektika nızamlarıesaplanadı:

1.Muǵdar ózgerislerin sapa ózgerislerine ótiw nızamı nárse hám hádiyseler muǵdar hám sapa táreplerin óz-ara baylanıslılıǵın hám tásirin suwretleydi.

2.Qarama-qarsılıqlar birligi hám gúresi nızamı háreketleniwshi kúsh, óz-ózinen háreket qılıp ámelge asırıwshı rawajlanıw deregin kórsetedi.

3.Biykarlawdı-biykarlaw nızamı sheksiz rawajlanıw hám turaqlasıw baǵdarın belgileydi. Eskirgen nárseni biykarlamay, rawajlanıwǵa erisip bolmaydı, sebebi biykarlaw nátiyjesinde jańa nárse ushın orın jaratıladı. Sonıń ushın biykarlaw jańa menen eski baylanısqan waqıt esaplanadı.

Bazar qatnasıqları sharayatında menedjment eski buyrıqpazlıq formasın hám uslubların biykarlap, olar ilimiy tiykarlanǵan jańaları menen almastırıldı.

21

4.Sociallıq barlıqtıń sociallıq oydan birlemshi ekenligin belgilewshi nızam miynet jámááti, ayrıqsha miynetkesh ómiriniń birlemshi ekenligin kórsetdi. Basqarıwdı ulıwmalastırıw zárúr bolǵan sociallıq, jámáát, jeke máplerdi anıqlawda bul nızam ámel qılıwın esapqa almay ámelge asırıp bolmaydı.

5.Óndiriwshi kúshlerdiń social-ekonomikalıq qatnasıqlarına salıstırmalı belgilewshi ekenligin ańlatıwshı nızam basqarıw ushın úlken áhmiyetke iye. Áne sol basqarıw quralında islep shıǵarıwdıń eki tárepi islep shıǵarıwshı kúshler hám social-ekonomikalıq qatnasıqlar baylanısı júz beredi.

Filosofiyanıń joqarıda sanap ótilgen hám basqa nızamları menedjment metodologiyası t iykarın quraydı. Olar menedjmentte oraylıq kategoriyalar bolıp, onıń kontsepciyası birligin bekkemlew, barlıq kategoriyalar ortasında baylanıslılıqtı anıqlawǵa imkániyat jaratadı.

Ekonomikanı basqarıw sistemasında ekonomikalıq nızamlar jetekshilik qıladı. Insanlar miynetin erkin birlestiriwshi hám tártipke salıwshı basqarıw sisteması maqsetlerdi anıq belgilew, olardı ámelge asırıw jolların izlew, olar erisilgen nátiyjelerine baha beriw, ekonomikalıq nátiyjeliginde sáwleleniwshi ekonomikalıq nızamlar talapların anıq esapqa alıw lazım.

1. Jámiyet mútájliklerin múmkin bolǵanınsha kem resurslar sarıplap ilajı barınsha tolıq qanaatlandırıw. Jámiyettegi barlıq ekonomikalıq hám sociallıq processler, olardı ámelge asırıw nızamları bul nızamǵa ámel qıladı, sebebi ol tómendegilerdi sáwlelendiredi:

-islep shıǵarıwdıń obyektiv baǵdarı, onıń xalıq párawanlıǵın asırıw, jeke hár tárepleme rawajlanıwǵa qaratılǵanlıǵın;

-islep shıǵarıw nátiyjeliginiń social-ekonomikalıq áhmiyeti.

Bazar qatnasıqları sharayatında bul nızamnıń mazmunı hár tárepleme bayıp baradı.

2.Qun nızamı yaki baha nızamı. Tovarlardıń pulda sáwlelengen qunı baha dep ataladı. Baha bolsa talap hám usınısqa baylanıslı ráwishte anıqlanadı. Baha bazar parametriÚ eger talap hám baha joqarı bolsa, islep shıǵarıw keńeyedi. Talap hám baha páseygende islep shıǵarıw qısqaradı. Talap kólemi hám quramı usınıs kólemi hám quramına teń bolǵan jaǵdaydaǵı baha teńsalmaqlılıq bahası delinedi.

Islep shıǵarılatuǵın hár bir tovar túri, kólemi olarǵa bolǵan sociallıq mútájliklerge teń bolıwı, yaǵnıy tólew qábiletine iye talapqa teń bolıwı kerek.

3.Talap nızamı. Onıń mazmunı sonnan ibarat baha qansha joqarı bolsa, talap sonshama kem boladı. Talap qarıydardıń tólem qábiletin sáwlelendiredi. Bunda talap elastikligi koeffitsienti qanday anıqlanıwın kórip shıǵamız:

talap ósiwiniń kólemi % K talap elas. = -------------------------------

bahalardıń páseyiwi %

4.Usınıs nızamı. Ol baha artıwı menen usınıs artıwın sáwlelendiredi. Usınıs – bul tovar hám xızmetlerdiń bahadaǵı qunı esaplanadı. Bunda usınıs elastikligi koeffitsienti tómendegige teń:

usınıs ósiwiniń kólemi %

Kusınıs elas. =

bahalardıń páseyiwi %

5.Báseke nızamınıń áhmiyeti sonnan ibarat, yaǵnıy báseke sharayatında zıyan keltirmey eń jaqsı nátiyjege iye bolıp bolmaydı, sebebi bárshe tovar islep shıǵarıwshılardıń dáramatınıń asıwı tártibin ornatıp bolmaydı.

6.Tutınıwshı názerinen eń sońǵı máplik nızamı. Máp – tovar hám xızmetler tutınıwınan qanaatlenıwdi bildiredi. Ulıwmalıq máp málim bir tovar hám xızmet birliginen qánáátleniwdi bildiredi; sońǵı máp – sol tovar hám xızmettiń jáne satıpa alıwdan qanaatlenıwın bildiredi.

Sonday qılıp, bazar qatnasıqları júzege shıǵıp atırǵan bir sharayatta ekonomikalıq nızamlardan paydalanıw imkániyatları hár tárepleme keńeyip baradı.

22

Princip – bul xızmet júritiw, xalıqtıń tiykarǵı qaǵıydası, jetekshi ideya esaplanadı. Ilimiy ádebiyatlarda ádette basqarıw principleri degende ekonomikaǵa basshılıq qılıwda tiykarlanatuǵın tiykarǵı qaǵıyda, jol-joba, minez-qulıq normativleri túsiniledi. Basqarıw principleri ekonomika nızamları tásiri nátiyjesinde basqarıw usıllarında baylanıs hádiyseler áhmiyetin sáwlelendiredi.

Basqarıw mexanizmi sxemasın tómendegishe sáwlelendiriw múmkin:

Basqarıw principleri óz-ara baylanıslı hám birgelikte qollanılıwı lazım.

Tiykarǵı printsplerge tómendegiler kiredi:

1.Basqarıwda jeke basshılıq hám kollegiyalıq principi. Jeke basshılıq principi tikkeley islep shıǵarıwda islep shıǵarıw personalı aǵzalarınıń jalǵız basshı buyrıqlarına qatań boysınıwın talap etedi. Joqarı dárejedegi basshı tómen buwın basshısı kepilligine kiriwshi máselelerdi sheshpewi lazım. Bul principti ámelge asırıwdıń tiykarǵı shárti hár bir atqarıwshınıń huqıq, minnet,májbúriyatların qatań belgilep qoyıw esaplanadı. Jeke basshılıq kollegiallıq qabıl qılınatuǵın qararlaráshkaralıǵı menen qosıp alıp barılıwı kerek. Kollegiallıq intizam, basshı, jeke shaxs sabırlılıǵına sózsiz boysınıwı menen birge ámelge asıwı kerek. Demokratiya, áshkaralıq hár bir puxaraǵa óz puxaralıq kóz-qarasların sáwlelendiriw, basqarıw nızamların islep shıǵıw hám qabıl qılıwda aktiv qatnasıw ushın imkániyat jaratadı.

2.Ilimiylilik principi. Basqarıw principleri arasında valyutarizmdi biykarlaw hár bir basshı ekonomikalıq nızamlar, jámiyet rawajlanıwınıń obyektiv baǵdarları, bul salada milliy hám shet el tájiriybesin qollanıwdı kórsetiw úlken orındı iyeleydi.

3.Rejelilik principi. Bazar ekonomikası sharayatında islep shıǵarıwdı rejeli basqarıw – biznes hám strategiyalıq rejesin dúziw – ekonomikalıq siyasatlardı ámelge asırıwdıń zárúr shárti esaplanadı.

Bul princip islep shıǵarıw rawajlanıwınıń uzaq múddetke baǵdarlanǵan baǵdarları, templeri hám qatnasların belgilewdi sáwlelendiredi.

Islep shıǵarıwdı rejelestiriw basqarıwdıń tiykarǵı wazıypalarınan biri. Ol ekonomikalıq nızam, islep shıǵarıwdıń házirgi jaǵdayında ilimiy sholıw jasaw, mútájliklerdiń keleshegin anıqlaw texnikalıq hám shólkemlesken qararların qabıl qılıw tiykarında ámelge asırıladı. Bazar ekonomikası sharayatında strategiyalıq rejelestiriw – ol yaki bul tarmaq rawajlanıwınıń durıs qatnasların, eń zǵrúrli resurslardan nátiyjeli paydalanıw jolların belgilewshi ekonomikalıq rawajlanıw parametrlerin anıqlaw zárúr áhmiyetke iye boladı.

4.Basqarıw forması hám usılların jetilistirip barıw principi. Bazar ekonomikası sharayatında basqarıwdıń úsh forması bar: jeke, jámáátlik, mámleket basqarıwı. Basqarıwdıń jeke formasında múlkdar jeke ózi qarar qabıl etedi hám pútkil is ushın juwapker boladı. Basqarıwdıń jeke formasınıń jaqsı tárepi múlk iyesi jumıslar barısın ózi tolıq qadaǵalaw imkániyatına iyeligi, kemshiligin bolsa qarjınıń onsha kóp bolmaslıǵı hám bir adam basqarıwdıń túrli wazıypaların orınlawǵa májbúr. Múlk iyesi basqarıwdıń bárshe wazıypaların ámelge asırıwı: rejelestiriw, shólkemlestiriw, xoshametlew, joǵaltıw, zıyan hám basqalarǵa jeke ózi bóliwde bolıp tabıladı. Kúshli báseke sharayatında múlkdar sınbawı ushın hár dayım óz bilimin kóbeytip, basqarıw usılların quramalastırıp, yaǵnıy jumısshılarǵa tásir etiw jolların bazarda bar bolǵan jaǵdayǵa say ráwishte ózgertip barıwı kerek.

Basqarıwdıń jámáátlik formasında eki yaki onnan kóp fizikalıq hám yuridikalıq tárepler basqarıw qararların birgelikte qabıl etedi hám kárxana yaki aktsionerler jámiyeti xızmeti ushın juwapker boladı. Sherikshilik salıstırmalı kvalifikaciyalı basqarıw qararların qabıl etiw, basqarıwdıń jeke forması kemshiliklerin joǵaltıwǵa imkániyat jaratadı. Basqarıwdıń jámáát formasınıń abzallıǵı sherikler akciya satıw jolı menen qosımsha qarjı alıp keliw imkániyatına iye boladı. Basqarıwdıń jámáát forması direktorlar keńesi tárepinen ámelge asırılıp, ol tiykarǵı basqarıw siyasatın hám basqarıwdıń bar bolǵan jaǵdayǵa say ekonomikalıq, administrativ-basqarıwshılıq, socialpsixologiyalıq, huqıqıy usılların tańlaydı. Basqarıwdıń jámáátlik formasınıń tiykarǵı kemshiligi bárshe sherikler – akciya iyeleri basqarıwda hám kárxana xızmetin qadaǵalawda qatnasa almaydı. Onıń jáne bir kemshiligi – korporaciya, aktsionerler jámiyeti yaki kárxana

23

aktsionerlerinen (eki jaqlama) salıq alınıwı, sebebi kárxana paydadan, aktsionerler bolsa qosımsha ráwishte dividentten salıq tóleydi.

Mámleketlik basqarıw forması mámleket yaki jergilikli múlk bolǵan kárxanalarda ámelge asırıladı. Mámleket bul kárxanalar xızmeti ushın tolıq juwap beredi.

5.Kadrlar tańlaw hám jaylastırıw principi. Bazar ekonomikası sharayatında kadarlardı tańlaw hám orın-ornına qoyıw principi zárúrli áhmiyetke iye. Bazar qatnasıqları basqarıw kadrlarına qatań talaplar qoyadı, olardıń isbilermenlik sıpatları, islep shıǵarıw aldında turǵan máselelerdi belgileydi.

6.Agentler ǵárezsizligi hám erkinligi principi. Bazarda agentler xızmeti ekonomikalıq juwapkershilik penen birgelikte ámelge asıwı kerek.

7.Jeke shólkemlestiriwshilik principi. Bazarda isbilermen, jeke payda ushın háreket qılıwshı, biznesmen shaxslar xızmet júritiwi kerek.

8.Juwapkershilik hám táwekelshilik principi. Biznesmen óz xızmeti ushın juwapker bolıwı, bunda málim bir táwekelshilik de esapqa alınıwı, yaǵnıy biznesmenniń óz huqıq hám májbúriyatları bolıwı kerek.

Tayanısh sózler

Nızam, princip, sistemanıń birligi, proporciya, oraylastırıw, optimallıq, rejelestiriw.

Sorawlar

1.Qaysı ekonomikalıq nızamlar sizge belgili?

2.Materiallıq dialektika nızamları áhmiyeti hám olardıń basqarıwǵa tásirin táriyplep beriń?

3.Bazar ekonomikasında qaysı nızamlar áhmiyetli rol oynaydı?

4.Basqarıwdıń qaysı principleri sizge belgili?

5.Básekeshilik nızamınıń áhmiyeti neden ibarat?

7-tema. Menedjment funkciyası hám klassifikaciyası túsinigi

Joba

1.Menedjment funkciyaları

2.Menedjment funkciyası klassifikaciyası hám túsinigi

7.1Menedjment funkciyaları

24

Hámme basqarıwdıń úzliksiz islew processi menedjment bolıp esaplanadı. Bul basqarıw apparatınıń miynet processi. Ulıwma alǵanda menedjmentti tómendegishe bólistiriwge boladı: texnologiya kóz-qarasınan (qanday orınlanadı), shólkemlestiriw (kim tárepinen hám qanday tártipte) hám mazmunlıq (anıq ne ekenligi).

Menedjment ekonomikalıq kóz-qarastan – bul, aldın-ala, barlıq ekonomikalıq mashqalalardı basqarıw sisteması, insanlardı basqarıw. Menedjment sociallıq kóz-qarastan – bul, aldın-ala, miynet jámáátleri sociallıq talapların qanaatlandırıw, insandı tárbiyalaw. Menedjment procesi texnologiyası bolsa basqarıw apparatı jumısshılarınıń orınlap atırǵan ámeliy isleri esaplanadı.

Solay etip, menedjment procesi qoyılǵan maxsetke erisiw ushın basqarıw apparatı basshısı hám adamlardıń kelisilgen túrde birgelikte jumıs islewi esaplanadı.

Menedjment procesi bostum, operaciya, qural hám operaciyasın ámelge asırıw menen klassifikaciyalanadı. Menedjment procesi áhimiyetinen kelip shıǵıp, tómendegi basqıshlarǵa ajıratıw múmkin:

Maqset – Jaǵday – Mashqala - Sheshim

Kórsetilgen izbe-izlik penen basqarıw xızmeti orınlanadı. Hár qanday xızmet maqsetli basqarıwǵa baǵdarlanǵan bolıwı kerek, basqarıw maqsetke erisiw ushın ámelge asırıladı. Menedjmenttiń náwbettegi basqıshı jaǵdaylardı sholıw delinedi. Bul basqıshda isler kompleksi, sistemanı bahalaw, onı tereńlestiriw jolları, iske kesent etiwshi elementlerden qutılıw ilajlar islep shıǵıladı.

Mashqalalar basqıshında sistemadaǵı tiykarǵı qarama-qarsılıqlar, sistema isin jaqsılaw ushın neler qılıw kerekligi anıqlanadı. Sheshim basqıshı basshınıń ámeliy islerge ótiw xızmeti esaplanadı. Qarar qabıl etiliwi menen basqarılıwshı sistemalarǵa anıq tásir kórsetedi, óz aldına ápiwayı basqarıwǵa tiyisli háreketler orınlanadı.

Menedjment procesi usılı tómendegiler: informaciyalıq-analitikalıq hám shólkemlesken

isler.

Informaciyalıq-analitikalıq isler tómendegilerden ibarat: informaciyalar jıynaw, sholıw, informaciyanı qayta islew hám uzatıw, basqarıw qararları variantların islep shıǵıw, basqarıw qararları variantlarına tiyisli informaciyalardı saqlaw h.b.

Shólkemlesken isler tómendegilerden ibarat: túsindiriw, isendiriw, xoshametlew, tapsırmalardı bólistiriw, orınlawdı qadaǵalaw, tásir etiw h.b.

Insanlardı basqarıw tek qararlar qabıl qılıw menen emes, bálki onı orınlawdı qadaǵalawdı da názerde tutadı. Lekin, kóp jaǵdaylarda turmısta menedjment processii orınlanıwı hár tárepleme shólkemlestirilmeydi, onıń shólkemlesken, mazmunı, texnikalıq tárepleri óz-ara baylanıslı bolmaydı.

7.2 Menedjment funkciyası klassifikaciyası hám túsinigi

Menedjment processiniń mazmunı onıń funkciyalarında kórinedi. Menedjment funkciyası deyilgende basqarıwǵa tiyisli mashqalalardı sheshiwge baǵdarlanǵan jumıslar jıyınaǵı túsiniledi. Basqarıw organları hám orınlawshılar juwapkershilikli basqarıw funkciyasın belgileydi. Bul wazıypalar funkcional bólim haqqındaǵı nızam hám hámeldar basqarıwshılar ushın kórsetpelerde

óziniń sáwleleniwin tabadı. Basqarıw processiniń funkcional analizi hár bir funkciya ushın jumıs kólemi tiykarın payda etedi, basqarıwshılar sanın belgileydi hám basqarıw sistemasın muwapıqlastıradı. Basqarıw organları tiykarǵı hám anıq funkciyalarǵa bólinedi. Tiykarǵı funkciya

óndiris processinde de hám óndirislik emes sferada da ámelge asadı. Olar tómendegiler:

a)marketing b) jobalastırıw v) shólkemlestiriw g) muwapıqlastırıw (sovmestimost ) d) xoshametlew e) esabat hám qadaǵalaw

A) Marketing - bul insan mútájligi hám talapların támiyinlep, sonıń nátiyjesinde payda alıw maqsetinde bazar menen birge ámelge asatuǵın tovardıń satılıwın támiyinlew, almastırıwdı tezletiwshi xızmet. Máselen tiykarǵı tovardı qayta islew, bazardı analizlew, kommunikaciyanıń jolǵa qoyılıwı, bólistiriw, bahalardı belgilew, servis xızmetlerin rawajlandırıw.

25

B) Jobalastırıw - maqsettiń ámelge asıwın jobalastırıw, ekonomikalıq sistemanı belgilew. Jobalastırıw barlıq xojalıq subektleri strategiyasında sáwlelenedi.

V) Shólkemlestiriw - bul texnikalıq, ekonomikalıq, sociallıq hám basqarıw sistemaların tártipke keltiriw bolıp esaplanadı. Menedjmentti shólkemlestiriw, eń aldın qolaylı shólkemlestiriwdúzilmelerin qurıw, materiallıq, miynet finanslıq resurslardan nátiyjeli paydalanıw, basqarıw sistemaları arasındaǵı qatnasıqlardı uyımlastırıw h.t.b.

G) Muwapıqlastırıw (sovmestimost )-texnikalıq, ekonomikalıq, social máselelerdi birge sheshiwde barlıq basqarıw funkciyalarınıń qatnasıwı. Bunnan óz-ara baylanıs ornatıladı, ámeldegi norma-normativ hújjetlerden shetlense xabarlandıradı.

D) Xoshemetlew-bul insan faktorın keń demokratiya tiykarında aktivlestiriw, onıń mápleri jolında ǵamqorlıq qılıwdı basqarıw;

E) Esabat hám qadaǵalaw - bul basqarıwshı sistema jaǵdayın qadaǵalaw hám esapqa alıw, jumıstı bir pátte támiyinlewdi basqarıw.

Eger basqarılıwshı obyekt ózine tán ózgesheliklerge iye bolsa, basqarıw funkciyaları hám iskerlik kórsetedi. Biraq kárxana mısalında tómendegi funkciyalardı ajıratıw múmkin:

a)Tiykarǵı óndiristi basqarıw.

b)Járdemshi óndiristi basqarıw.

v)Ónim sapasın basqarıw.

g) Miynet hám is haqını basqarıw.

Hár bir anıq funkciya menedjment funkciyasınıń quramlıq bólimi bolıp, olar óz gezeginde jáne bir neshshe bólimlerge bólinedi. Tiykarǵı islep shıǵarıwdı basqarıw marketing, jobalastırıw, xoshemetlew hám basqarıwdı óz ishine aladı. Barlıq funkciyalar óz - ara baylanısta boladı.

Bazar ortalıǵınıń tez ózgeriwi kárxanaǵa hámme waqıt qáwip alıp kelip turadı. Xalıqtıń dáramatı, sawda islew qábileti, ónim hám xızmetlerge bolǵan talap, demografiyalıq sharayat teztez ózgerip turadı

Máselen xalıqtıń turmıs dárejesiniń ósiwi qımbat bahalı tovarlarǵa (predmeti roskoshi) bolǵan talabın arttıradı. Sonday tovarlar menen talaptı qanaatlandırǵan kárxana kóp payda aladı. Bazar qatnasıqlarınıń ózgeriwi islep shıǵarıw hám basqarıwdıda ózgertiriwdi talap etedi. Menedjment funkciyasın ózgertiwge mútájlik tuwıladı. Soǵan qosımsha tómendegiler qayta qurıladı: jobalastırıw, shólkemlestiriw, muwapıqlastırıw, xoshemetlew, esapqa alıw h.t.b.

Bazar qatnasıqlarına ótiw, barlıq nızam, kórsetpeler nızamǵa tuwra kelmeytuǵın normativlik hújjetlerdi qayta kóriwdi talap etedi. Basqarıw, lizing, finans hám kredit, baha belgilew hám jobalastırıwda jańa nızamlar qabıl qılınadı. Tómendegi hám joqarı shólkemler ortasında áshkáralıq keńeyedi, basqarıw organları funkciyası ózgeredi.

Tiykarǵı itibar islep shıǵarıw hám tutınıw ortasındaǵı zárúr qatnasıqlardı ornatıwǵa qaratıladı. Óndiris hám támiynat, miynet hám is haqı, jumısshı ornı hám miynet resursları, talap hám usınıs

ortasındaǵı kelispewshilikler sheshiledi.

Basqarıw organlarınıń nátiyjeli islewi social-ekonomikalıq rawajlanıw hám oǵan erisiw quralları muwapıqlastırıwdı kózde tutadı.

Solay etip menedjment funkciyası hesh qashan sónbeydi, ol hár dayım anıq milliy jaǵdaylardı esapqa alǵan jaǵdayda hám insan ruwxındaǵı ózgeris processlerine qarap jetilisip baradı.

Tayanısh sózler

Strategiyalıq rejelestiriw, strategiya, missiya, maqset, ishki ortalıqtı analizlew, motivaciya, tártipke salıw, koordinaciyalastırıw, qadaǵalaw, ósiw strategiyası.

Sorawlar

1.Qaysı ekonomikalıq sizge belgili?

2.Materiallıq dialektika nızamlardıń áhmiyeti hám olardıń basqarıwǵa tásirin táriyplep

beriń?

3. Bazar ekonomikasında qaysı nızamlar áhmiyetli rol oynaydı?

26

4.Basqarıwdıń qaysı principleri sizge belgili?

5.Básekeshilik nızamınıń áhmiyeti nede?

Tema 8. Ekonomikanı basqarıwdıń shólkemlesken dúzilisiJoba

8.1.Menedjmenttiń shólkemlesken dúzilisi haqqında túsinik

8.2.Shólkemlesken dúzilis túrleri

8.3.Shólkemlestiriw strukturaların joybarlastırıw

8.1. Menedjmenttiń shólkemlesken dúzilisi haqqında túsinik

Menedjmenttiń shólkemlestiriwshilik dúzilisi degende basqarıw buwınları, basqıshları hám quramı túsiniledi. Menedjmenttiń shólkemlestiriwshilik dúzilisiniń ápiwayı hám túsinikli bolıwı onıń jumıs qábileti joqarı bolıwına kepillik beredi yaǵnıy basqarıw nátiyjeli boladı.

Basqarıw buwınları–bul bir yamasa bir qansha wazıypalardı orınlawshı ǵárezsiz dúzilis quramı elementleri jıyındısı. Olardıń quramlı elementleri, olardıń bólimleri hám basqarıw apparatında islewshiler bolıp tabıladı.

Basqarıw basqıshları bul basqarıwdıń qandayda bir dárejesindegi belgili bir buwınlar jıynaǵı bolıp tabıladı. Sol belgisine qarap basqarıwdıń dúzilisleri kóp basqıshlı (kóp buwınlı), úsh, eki basqıshlı (buwınlı) boladı. Basqıshlar hám buwınlar ortasındaǵı baylanıslar vertikal hám gorizontal bolıwı múmkin. Vertikal buwınlar basshılardıń olarǵa boysınıwshılar ortasındaǵı qatnasıqların bildiredi. Basqıshlar hám buwınlar ortasındaǵı qatnasıqların, gorizontal baylanıslar basqarıwınıń teń huquqlı buwın elementleri ortasındaǵı qatnasıqların bildiredi.

Ekonomikanı basqarıw shólkemleri joqarı, tómen, teń huquqlı túrlerge bólinedi. Joqarı shólkemler respublika hám tarmaq basqarıw shólkemlerine ajıratıladı.

Ulıwma mámleketlik basqarıw shólkemleri islep shıǵarıw túrli tarmaqların birlestiredi.

Ulıwma basqarıw shólkemleri óz jumısın Respublika konstituciyasına tiykarlanıp alıp baradı.

Xalıq xojalıǵın basqarıw ulıwma mámleketlik, Nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud shólkemlerine bólinedi.

Nızam shıǵarıwshı joqarı shólkem - Ózbekstan Respublikası Oliy Majilisi bolıp tabıladı. Ol xojalıqtıń is háreketin tártipke salıwshı nızam, nızam aktlerin tastıyıqlaydı. Mámleketlik jobalar hám byudjettiń orınlanıwı haqqındaǵı esabattı analizlep tastıyıqlaydı, ekonomikanı basqarıwdıń atqarıwshı shólkemlerin qadaǵalaydı.

27

Xalıq xojalıǵın basqarıwdıń atqarıwshı shólkemlerine ulıwma, tarawlıq hám arnawlı wákillike iye shólkemler kiredi. Ulıwma wákillikke iye shólkemlerge Ózbekstan Respublikası Vazirlar Maxkamasi, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi hám Hákimiyatlar kiredi.

Arnawlı wákillikke iye shólkem tarawlar aralıq áhmiyetke iye wazıypalardı orınlaydı. Olardıń qatarına mámleketlik komitetlerdi kiritiw múmkin.

Ulıwma mámleketlik basqarıwshı shólkemlerdiń tiykarǵı wazıypalarına ilim-texnika sistemalarındaǵı tiykarǵı baǵdarlardı belgilew, tábiyǵiy ortalıqtı qorǵaw, pul hám kredit sistemasına basshılıq etiw, salıq hám dáramatlardı belgilew, esap hám statistikanı shólkemlestiriw, baha hám tariflerdi belgilew, xalıq xojalıǵı tarawlarına basshılıq qılıw wazıypaları kiredi.

Ózbekstan Respublikası Vazirlar Mahkamasiniń úzliksiz jumıs islewshi shólkemleri: tarawlar aralıq ilimiy-texnikalıq jumıslarǵa basshılıq etiw, ilim-texnika tarawında tańlaw, h.t.basqa jumıslardı atqarıw wazıypaların orınlaydı.

Respublika tovar birjalarınıń tiykarǵı wazıypası kárxanalar menen birgelikte regionda materiallıq texnikalıq támiyinlewdiń turaqlı hám nátiyjeli sistemasın sholkemlestiriw, tutınıwshılar hám islep shıǵarıwshılar, ortasında turaqlı regionlıq baylanıslardı ornatıw, ónim jetkerip beriwdi qadaǵalaw, kárxanalarǵa olardı materiallıq támiyinlewde járdem beriwden ibarat. Materiallıq texnikalıq támiynat shólkemleri xojalıq esabı tiykarında óndiris quralın satıwdıń kóp tarawlıq sawdasın támiyinlew hám materiallıq resurslardan nátiyjeli paydalanıwǵa basshılıq etedi.

Qarjı ministrligi hám onıń jergilikli shólkemleri mámleket hám kárxanalar máplerin qorǵawǵa tiykarlanǵan pútkilley jańa finanslıq siyasattı ámelge asıradı, xojalıq júritiwdiń nátiyjeligin sum menen qadaǵalawdı támiyinleydi, shirket hám individual miynetti finans-kredit quralı tiykarında tártipke salıw boyınsha sharalardı belgileydi, xalıqtıń dáramatlarınan dáramat alıw, bazar ekonomikasına say jumıs usılların hám túrlerin payda etedi, byudjet shólkemleri xızmetlerin finanslastırıw sistemasın ózgertiredi, onı ekonomikalıq norma hám normativler tiykarında alıp baradı. Sonday-aq jumıs sapasın asırıwdı hám ajıratılǵan qarjılardan nátiyjeli paydalanıwdı ekonomikalıq jaqtan xoshametlew usılların keń qollawdı támiyinleydi.

Respublika oraylıq banki ekonomikadaǵı barlıq kredit hám esap-sanaq qatnasıqların payda etiwshi hám tártipke salıwshı shólkem esaplanadı.

Kommerciyalıq bankler sisteması xızmeti tolıq xojalıq esabı hám ózin-ózi finans penen támiyinlew tiykarında alıp barıladı.

Miynet hám sociallıq máseleler menen shuǵıllanıwshı mámleketlik shólkemler hám olardıń jergilikli bólimleri tolıq bántlikti, jumıs penen bánt bolmaǵan miynet resursların qayta tayarlaw hám kásip úyretiw, kadrlarǵa bolǵan talaptı qanaatlandırıwdı támiyinleydi.

Ministrlikler respublika aymaǵındaǵı tarawlardı basqarıwdı ámelge asıradı. Tarawdı basqarıw sistemasına jeke basqarıwshılıq tiykarında jumıs alıp barıwshı ministr basshılıq etedi. Ol qaramaǵındaǵı ministrlik hám oǵan qaraslı kárxanalar xızmetine jeke ózi juwapker.

Hár bir ministrlikte ministr tarawdı basqarıwdıń áhmiyetli máselelerin kollegial formada kórip shıǵıw hám ámelge asırıwǵa imkán beriwshi másláhát shólkemleri dúziledi. Bas másláhát beriwshi shólkem – kollegiya bolıp onıń quramına ministr orınbasarları, basqarma baslıqları, kárxanalar baslıqları kiredi.

Xalıq-xojalıǵı tarawı quramında mámleket, jeke kárxana, firma aktsionerlik jámiyetler xızmet kórsetedi. Kárxana, firma aktsionerler jámiyetleri ilim-texnika jetiskenliklerinen nátiyjeli paydalanıw, óndiristi kooperaciyalaw, uyımlastırıw, tiykarında ónim islep shıǵarıw maqsetinde payda etiledi. Olar xojalıq esabı tiykarında sanaat, qurılıs, transport, sawda hám basqa tarawlarda xızmet kórsetiwshi quramlıq bólimlerden turadı. Quramlıq bólimler bankte óz aldına balans hám esap betine iye bolıwı hám ijara boyınsha, jeke tarawda jumıs júritiwi múmkin.

Kárxananı basqarıw kárxana haqqındaǵı nızamǵa tiykarlanıp ámelge asırıladı. Bul nızamda kózde tutılǵan printsplerden biri barlıq jámááttiń, onıń shólkemleriniń áhmiyetli qararların qabıl etiw hám onı orınlawda qatnasıw jolı menen ámelge asırılatuǵın ózin-ózi basqarıw printspleri bolıp esaplanadı.

28

8.2. Shólkemlesken dúzilis túrleri

Shólkem dúzilisleri túri júdá kóp, biraq olar ulıwma izbe-iz baylanıslıqqa iye hám nızamlıqlarǵa boysınadı.

Basqarıwdıń shólkemlestiriwshilik dúzilmesi tiykarınan sızıqlı hám funkcional túrlerge bólinedi. Olar birigiwi nátiyjesinde hár túrli funkcional dúzilisler payda boladı.

súwretlenedi. Sızıqlı dúziliste hár-bir xızmetker bir basshıǵa boysınadı hám joqarı sistema menen tek sol arqalı baylanıslı boladı. Sızıqlı dúzilistiń jaqsı tárepi onıń ápiwayı, isenimli, kem qárejetligi bolıp esaplanadı.

Hár bir basshı miynet jámááti xızmeti nátiyjeleri boyınsha juwapker. Bul strategiyalıq hám aǵımdaǵı qararlardı qabıl etiw huquqı oraylasıwına alıp keledi.

Sızıqlı dúzilislerdi sheshiwshi máseleler aralıǵı keń bolmaǵan, bul máseleler sheshiliwi ańsat bolǵan jaǵdaylarda qollaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Ulıwma alǵanda sızıqlı basqarıw júdá keń, tiykarınan ol, brigada, bólim, shirket, kishi kárxanalarda qollanıladı.

Sızıqlı dúzilistiń tiykarǵı kemshiligi buwınlar koordinaciyası puxta bolmaydı. Basshı universal qánige bolıwı hám oǵan boysınıwshı barlıq buwınlar xızmetiniń barlık táreplerin ózlestirip alıwı lazım.

Funkcional dúzilis – basqarıw wazıypalarınıń funkcional buwınlar hám basshılar ortasında bólistiriliwine tiykarlanadı. Ol basqarıw quramalasıwı hám qánigelesiw rawajlanıwı menen baylanıslı jaǵdayda payda boladı.

Funkcional dúzilmede basqarıwshılar kórsetpeleri sapalı boladı, biraq jeke basshılıq printspi bolmaydı. Funkcional buwınlardıń sanı artıwı menen hár buwınnıń ǵárezsiz túrde máseleni

29

sheshiw múmkinshiligi azayıp baradı. Bul óz gezeginde sheshimlerdiń maydalanıwına, basqarıwdıń quramalasıwına hám onıń ónimdarlıǵınıń páseyiwine sebep boladı.

Sızıqlı – shtablı dúzilisde, sızıqlı dúzilis tiykar qılıp alınadı, biraq basqarıwdıń tómengi buwında áhmiyetli máseleler boyınsha shtablar dúziledi. Shtablar sapalı qararlardı tayarlaydı, biraq sızıqlı dúzilis basshısı tastıyıqlap, tómengi dárejege jiberedi.

Ol shtab usınısların koordinaciya qıladı, muwapıqlastıradı hám nátiyjede basqarıw sapalı jaqsılanadı.

Biraq wazıypalar muǵdarı, kólemi kóp bolsa, sızıqlı struktura basshınıń wazıypalarıda artadı.

Sol sebepli basqa qosımsha dúzilisler payda boladı.

Sızıqlı – funkcional dúzilis – bul dúzilisde de zvenolar tómengi turǵan bólimlerge ózleri buyrıq bere aladı. Biraq olardıń kompetenciyasına tiyisli bolǵan anıq belgilengen sorawlarǵa ǵana. Máselen, jobalastırıw – ekonomika bólimi baslıǵı cex baslıǵına jobalastırıwdı rawajlandırıw boyınsha buyrıq beriw múmkin. Zavodtıń bas buxgalteriya bolsa cexta esap-kitap hám esabattı jaqsılaw boyınsha h.t.b.

8.3. Shólkemlesken strukturaların joybarlastırıw

Menedjmenttiń sholkemlestiriw dúzilisleri óndiristi payda etiw hám sol óndiriske tuwra keliwshi basqarıw apparatın jaratıwdan hám bazar ekonomikası sharayatında basqarıwdıń hár bir zvenosın islep shıǵarıw, xojalıqtıń sociallıq hám finanslıq xızmetin basqarıw boyınsha barlıq funkciyaların orınlaw zárúrliginen kelip shıǵadı.

Maqset basqarıw teoriyasınıń tiykarǵı kategoriyalarınan biri esaplanadı. Basqarıw maqsetin jaratıw basqarıwdıń baslanǵısh, oǵan erisiw bolsa juwmaklawshı basqıshı esaplanadı. Anıq bir kárxana ushın basqarıw maqseti anıq bir ónim túrin eń kem resurslar qárejetler sarıplap kóp muǵdarda hám joqarı sapada ónim óndiriwden ibarat.

Maqset basqarıw shólkemleriniń jámáát aldına qoyılǵan maqsetlerine erisiwdi talap etedi.

Basqarıwdıń hár bir sisteması óziniń maqsetlerine (shólkemlestirilgen, ekonomikalıq, marketing, texnik, social) iye, sonlıqtan maqsetlerdiń bir birine tuwra kelmey qalıw mashqalası payda boladı. Shólkemdi basqarıwdıń hár qıylı dárejeleri ulıwma maqsetke juwap beriwi bir birin toltırıp turıwı zárúr.

Hár qanday shólkemlestiriw dúzilmeleriniń sapası onıń tómendegi faktorlarǵa qansha tásir etiwi menen anıqlanadı:

-sistemalıq qatnas, yaǵnıy basqarıw obyekti hám subektine tásir etiwshi, barlıq faktorlardı esapqa alıw zárúr;

-Basqarıwdıń oraylasıwı hám birinshi zvenolar ǵárezsizliginiń optimal birligi;

-Joqarı basshılardıń informaciyalarınıń orınlawshıǵa tuwrıdan tuwrı barıwı hám waqıttıń maksimal qısqarıwı;

-Joybarlastırılıp atırǵan dúzilmede hár bir quramalıq bólimniń funkciyasınıń wazıypası hám huquqların durıs anıqlaw;

-Basqarıw sistemasındaǵı ózgerislerge juwap qaytarıwdıń imkániyatı;

-Hár bir anıq jaǵday boyınsha qaysı bólimde informaciya kóp bolsa sol sorawdı sheshiwge status beriw.

-Basqarıw apparatı dúzilmesinde tiykarǵı talap onıń operativligi bolıp tabıladı. Apparat dúzilisi sonsha dárejede iyilgish hám ápiwayı bolıwı kerek. Sebebi basqarıw sistemasında qarar qabıl etiw hám onı ápiwayı ámelge asırıw kerek.

-Operativ jumıs islewdiń isenimliligine de baylanıslı. Bul degeni basqarıw apparatı informaciya jetkiziwdiń durıslıǵına kepillik beriw, uzatılıp atırǵan informaciyanıń buzılıwına jol qoymaw kerek, basqarıw sistemasında baylanıstıń úzliksizligin támiyinlew kerek.

Apparat dúzilisi basqarıwdıń únemli bolıwın támiyinlew kerek. Bunıń mánisi, basqarıwdan keletuǵın nátiyje basqarıw apparatına bolǵan qárejetlerdiń minimallıǵı arqalı erisiledi.

Apparat dúzilisinde islep shıǵarıw xarakteriniń ózi, onıń tarmaqlı (ózine tán islep shıǵarıw quramı, tayarlaw texnologiyası, islep shıǵarıw kólemi hám túri, texnikalıq támiyinlew, miynet processi h.t.b.)

30