Menedjment páninen lekciya tekstleri

Menedjment páninen lekciya tekstleri

1. Tema: Pánniń predmeti, mazmunı hám wazıypaları Joba:

1.1Menedjmenttiń áhmiyeti hám wazıypaları

1.2Menedjmettiń predmeti hám izleniw usılları

1.3Isbilermenlik, biznes hám menedjer túsinikleri

1.1 Menedjmenttiń áhmiyeti hám wazıypaları

Menedjmentti jámiyettiń ekonomikalıq negizi menen baylanıstırıp, sonıń menen birge basqarıwdıń eki shólkemlestirilgen-texnikalıq hám social-ekonomikalıq táreplerin esapqa alǵan halda

úyreniw lazım.

Shólkemlestirilgen-texnikalıq basqarıw onıń tutınıw muǵdarın alıw ushın tovar tayarlawda miynet bólistiriliwi hám kooperaciyası menen ajıralıp turadı. Social-ekonomikalıq basqarıw islep shıǵarıw qatnasıqları menen baylanıslı bolıp, menedjment maqsetlerin belgileydi. Shólkemlestirilgentexnikalıq basqarıw miynet ónimdarlıǵı hám islep shıǵarıw muǵdarınıń artıwı ushın shárayat jaratıwǵa imkán beriwshi xızmet túri bolıp esaplanadı. Social-ekonomikalık basqarıwdıń maqseti jumısshılar jaqsı jumıs islewi ushın shárt-sharayat jaratıw, olardı sociallıq jaqtan qorǵawdıń isenimli jolların tabıw hám xalıqtıń kem támiyinlengen qatlamların qollapquwatlawdan ibarat.

Mámleketimiz Prezidenti I.A.Karimov óziniń «Wzbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish ywlida» shıǵarmasında «Kúshli sociallıq siyasat, eń aldı menen paydalı miynet islew ushın jaqsı xoshametler islew hám imkaniyatlar jaratıwdan, ekonomikalıq joldı tańlaw hám xızmet kórsetiw erkinligine bolǵan huqıqtı qarar taptırıwdan, xalıqtıń miynet hám sociallıq xızmetin asırıwdan ibarat» dep aytqan edi.

Menedjmenttiń áhmiyeti islep shıǵarıw usıllarınıń, sociallıq-ekonomikalıq qatnaslar dárejesiniń, islep shıǵarıw kúshlerin rawajlanıwına baylanıslı ózgeredi. Islep shıǵarıwdıń rawajlanıwı hám ekonomikalıq qatnaslardıń quramalasıwı menen basqarıwda quramalasadı hám ǵárezsiz pán sıpatında ajıralıp shıǵadı. Islep shıǵarıwda múlikshiliktiń hár qıylı formaları bar bolǵan sharayatta ǵana tovar islep shıǵarıwshılar ortasında báseki kelip shıǵadı, sonıń nátiyjesinde islep shıǵarıwdı basqarıw, paydanı kóbeytiwge qaratıladı.

Menedjmenttiń tiykarın obyektiv ekonomikalıq, sociallıq hám basqa nızamlarǵa tiykarlanıwshı huqıqıy ilimiylik quraydı. Bul nızamlardı úyreniw hám olardıń anıq waqıtta óz kórinisin tabıwın esapqa alǵan halda xojalıq basshıları respublika xalıq xojalıǵın basqarıwdıń strategiya hám taktikasın belgileydi.

Jámiyet turmısınıń barlıq tárepleri demokratiyalıq jańalanıw sharayatında tiykarǵı másele ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq, sociallıq rawajlanıwdı xoshametlewden, basqarılatuǵın bazar menen shaxs hám topar máplerin baylanıstırıw máselelerinen ibarat. Teoriyalıq hám ámeliy kóz-qarastan islep shıǵarıw iyeleri bolǵan miynetkeshler mápleri eń áhmiyetli ekenligi, social-ekonomikalıq hám ilimiytexnikalıq rawajlanıwdı jedellestiriwshi qudretli háreketlendiriwshi kúsh ekenligi anıq. Bunnan basqarıwdı reformalawdıń tiykarǵı ideyası miynetkesh adamnıń abroyın kóteriwde, sebebi, ekonomikanı bayıtıwda tiykarı bolıp hújdan menen hám juwapkershilik penen miynet etiwge xızmet etedi; jumısshınıń miynetten payda alıwın keskin arttırıw, óz qabiletin tolıq sarıplaw, onı jámiyetti háreketlendiriwshi kúshlerdiń ulıwma sistemasına qosıwdan ibarat. Bunı tek ǵana jumısshı islep shıǵarıwınıń haqıyqıy iyesi sıpatında miynet islegen halda ǵana erisiw múmkin, bul júdá quramalı másele, sebebi insan tek social shaxs – yaǵnıy jámiyetke baylanıslı hám onıń tásiri astında bolıp qalmay, tábiǵıy janzat bolıp esaplanadı. Tap usıǵan baylanısqan halda onıń shaxsıy máplerin (oǵan baylanıslı halda qulqı, háreketleri) hámme waqıtta da sociallıq mápler menen ǵana emes, bálkim óz qabileti mápleri menen de sáykes kelmeydi. Adamlar ortasındaǵı ekonomikalıq hám sociallıq qatnasıqlardı kórsetip beriwshi mápler olardıń maqsetleri, miynet imtizamı, miynetine tásir kórsetedi hám olardıń háreketlerin tártipke saladı.

Bazar qatnasıqlarına ótiw islep shıǵarıw hám bazardıń óz-ara tásirin, mámleket basqarıwın hám kárxanalardıń basqarılıwınıń múnásip bolıwın támiynlewshi xojalıq mexanizmin jaratıwǵa qaratılǵan. Mámleket menedjmentiniń eń tiykarǵı maqseti rawajlanǵan sociallıq

2

qatnasıqqa qaratılǵan bazar ekonomikasın kúshli demokratiyalıq huqıqıy mámleket hám turaqlı jámiyetti qurıwdan ibarat.

1.2 Menedjmenttiń predmeti hám izleniw usılları

Hár qanday pán óz predmeti, teoriyası hám usıllarına iye. Predmet bul pán ne menen shuǵıllanıwı, onıń qaysı tarawǵa tiyisli ekenligin belgileydi. Teoriya bul tarawda bolıp ótetuǵın qublıs hám hádiyselerdiń júz beriw qaǵıydaların anıqlaydı.

Izleniw usılları teoriyadan kelip shıqqan halda adamlardıń ilimiy hám ámeliy xızmeti qanday ámelge asıwın kórsetip beriwi, pánniń usı tarawda hádiyselerdi ulıwmalastırıp hám úyreniwdiń túrli quralları hám usılları sistemasın islep shıǵıw lazım.

Menedjmenttiń predmeti xojalıq júritiwdiń barlıq dárejelerinde basqarıwdıń nızamları, tarawların hám qatnasıqların úyreniwden ibarat. Basqarıw qatnasıqları sociallıq-ekonomikalıq qatnasıqlardıń ajıralmas bólegi bolıp túrli ekonomikalıq-sociallıq, miynet, psixologiyaalıq hám basqa kórinislerde boladı. Basqarıw qatnasıqları qol astındaǵı adamlar ortasındaǵı qatnasıq hám óz-ara tásirin táriypleydi, demek menedjment bul adamlardı baskarıw bolıp esaplanadı.

Basqarıwdıń tiykarǵı biliw usılı-dialektik usıl bolıp, ol menedjmente úyrenilip otırǵan sociallıq hádiyselerdiń mazmunın túsindiriwge járdem beredi.

Menedjmenke tómendegi basqada usıllar tán: waqıyalıq hádiyselerdi úyreniwge anıq tariyxıy jandasıw; xojalıq mexanizm barlıq elementlerin bir waqıttıń ózinde analiz qılınıp hám tolıq basqarıw qararların islep shıǵıw imkániyatın beriwshi quramlıq jandasıw; ekonomikalıq tájiriybeler hám basqalar.

Menedjment kursınıń mazmunı ekonomikanı basqarıwdıń, basqarıw strukturaları hám onı dúziwdiń túrli xojalıq mexanizmi hám basqarıw usılları, basqarıw texnika hám texnologiyasınıń teoriya hám metodikalıq tiykarların úyreniwler quraydı. Menedjment basqarıw xızmetiniń ulıwma qaǵıydaları hám túrleri, basqarıw strukturasına tásir usılların túrlendiredi, basqarıw apparatınıń anıq háreketleri hám ózin tutıw halların ulıwmalastıradı. Ekonomikanı basqarıwdıń teoriya hám ámeliy táreplerin úyrenedi. Basqarıw teoriyası basqarıw xızmetiniń tarawların bir pútin kórinisinde, teoriyalıq analiz hám oylaw usılı tiykarında basqarıwdıń tiykarǵı qaǵıydaların hám usılların ajıratıp úyrenedi.

Menedjmenttiń ámeliy tárepleri tómendegi anıq wazıypaların sheshiwge: ekonomikanı bazar qatnasıqlarına ótiwge, payda alıwǵa, islep shıǵarıw nátiyjeligin arttırıw, xalıqtı sociallıq jaqtan qorǵawda kúsheytiriw, adamlardıń mádeniy dárejesin arttırıw hám basqalarǵa qaratılǵan.

1.3 «Isbilermenlik», «biznes», hám «menedjer» túsinikleri mazmunı

Isbilermenlik-payda alıw maqsetinde táwekelshilik tiykarında jańalıqlardı jaratıwǵa uqıplı jumıs xızmeti. Isbilermenlik fizikalıq hám yuridikalıq shaxslar tárepinen ǵárezsiz xojalıq júritiwdiń ayrıqsha bir túrin ańlatıwshı xızmet. Isbilermenlikte táwekelshilik isbilermen tárepinen ámelge asırıladı. Bir isti shólkemlestiriwden baslap, onıń juwmaqlawshı nátiyjelerge shekem barlıq ekonomikalıq qublıslarda isbilermen juwapkershiligi óz moynına alıp xızmet kórsetedi. Isbilermen ushın eń zárúr nárse waqıt bolıp onnan únemli paydalanıwǵa háreket qıladı.

Isbilermen tómendegi qábiliyetlerge iye bolıwı kerek: -xızmet sheńberinde kásiplik bilimge;

-málim dárejede basqarıwdı biliwi hám marketing hámde islep shıǵarıw xızmetinde tájiriybege; -óz xızmeti, bazar jaǵdayı, resurslar hám dinamikalıq qurallardı bahalaw qábiletine; -ekonomikalık bilimge, is mádeniyatı, ámeliy tájiriybege hám kónlikpelerge;

-islep shıǵarıwdı payda etiw qábileti hám payda alıw, maqsetine erisiw ushın táwekelshilikten qorıkpay háreket qılıw;

-bazar imkaniyatı hám novatorlıq ideyalardı analizlew, paydalanıw qábiletine.

Biznes - bul dáramat alıw maqsetinde pul menen ámelge asırılatuǵın xızmet bolıp tabıladı. Yaǵnıy bazarda onıń ekonomikalıq subektleri arasında xızmetler hám tovar almastırıw menen baylanıslı máseleni sheshiwge qaratılǵan aktiv háreket. Biznes isbilermenlikke qaraǵanda keń

3

mánislerde qollanılǵanlıǵı sebepli isbilermenlik xızmetinde óz ishine aladı. Biraq menedjer, isbilermen, diler, makler, broker, kommersantlardıń xızmeti ulıwmalastırılıp biznesmen dep ataw múmkin. Biraq bul terminlerdiń hár-biriniń ózine jarasa funkciyası bar bolǵanlıǵı sebepli olardı birbirinen parıqlap biliw kerek. Menedjer-bul arnawlı tayarlıq kórgen basqarıw bilimin iyelegen isbilermenlik qábiletin ámelge asıra alatuǵın tájiriybeli qániyge. Olar jallanba basqarıwshılar bolıp, xalıqtıń ayrıqsha sociallıq katlamın quraydı.

Kárxana, kompaniya, firma, bank, finans mekemeleriniń atqarıwshı hákimiyatqa iye bolǵan basqarıwshı, basshı, járdemshi, direktor barlıǵı menedjerler dep júritiledi. Menedjerler basqarıw basqıshına qarap úsh túrge bólinedi:

1.Joqarı basqıshtaǵı menedjerler - bular firmanıń keleshegin belgilew, onıń keleshegi ushın áhmiyetli shárt-shárayatlar islep shıǵıw menen shuǵıllanadı. Bazar sharayatında xızmet alıp barıw ushın firmanıń óz dizaynın islep shıǵarıwǵa qaratılǵan jumıslar alıp barıladı. Sırtqı ortalıq penen úziliksiz baylanısta boladı.

2.Orta basqıshtaǵı menedjerler - bular firmanıń ishki hám sırtqı tásirleri ortasındaǵı baylanıslılıqtı támiynleydi. Sonıń ushın firmada ayırım táreplerdi basqarıw menen bánt boladı. Mısalı; islep shıǵarıw, tovarlardı satıw, bahasın belgilew, finans xızmeti jańa tovarlardı ózlestiriw, texnologiyanı qollaw miynetti qáliplestiriw sıyaqlı qublıslardı basqarıw menen bánt boladı.

3.Tómengi basqıshtaǵı menedjerler - bular cex, bólim brigada sheńberinde jumıs alıp barıp, kúnlik, háptelik, aylıq is tapsırmalarınıń orınlanıwın basqarıp baradı.

Juwmaq

Menedjmenttiń tiykarǵı wazıypası jámiyet rawajlanıwınıń obyektiv nızamların, talapların esapqa alǵan halda hám ekonomikanı basqarıw ámeliyatın ulıwmalastırıw tiykarında ekonomikanı nátiyjeli basqarıw ushın zárúr bir maqsetke qaratılǵan hárektlerdi islep shıǵıwdan ibarat.

Sorawlar

1.Menedjmentke qanday bilimler zárúr?

2.Menedjment ne?

3.Menedjer hám isbilermen qanday ózgeshelikleri menen parıqlanadı?

5.Menedjmenttiń tiykarǵı wazıypaları nelerden ibarat?

6.Basqarıw qatnasıqları degende neni túsinesiz?

2-tema. Mámleketlik menedjment

2.1.Ózbekstan Respublikasında mámleketlik hákimiyatınıń dúzilisi

2.2.Joqarǵı nızam shıǵarıwshı hákimiyat

2.3.Prezident hám atqarıwshı hákimiyat

2.4.Sud hákimiyatı

4

2.1. Ózbekstan Respublikasında mámleket hákimiyatınıń dúzilisi

Ózbekstan – ǵárezsiz, demokratiyalıq respublika. Onda demokratiya ulıwma insanıylıq kontsepciyalarǵa tiykarlanadı, bul kontsepciyalarǵa tiykarlanıp eń joqarǵı qádiriyat insan, onıń ómiri, erkinligi, ar namısı, qádir qımbatı hám basqa ajıralmas huqıqları esaplanadı. Demokratiyalıq huqıq hám administrativlik huqıq dúzilisin ǵárezsiz ráwishte belgileydi, óziniń ishki hám sırtqı siyasatın ámelge asıradı. Jámiyet turmısınıń eń tiykarǵı máseleleri ulıwma xalıqlıq referendum arqalı sheshiledi. Respublika jámiyeti sisteması hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatlarına bóliniw kontsepciyalarına tiykarlanadı.

Respublika sociallıq turmısı siyasiy institutlar, ideologiyalar hám pikirlerdiń hár túrliligine tiykarlanǵan halda rawajlanadı. Hesh qanday ideologiya mámleket ideologiyası sıpatında belgilenbeydi.

Ózbekstan Respublikasında Konstituciya hám respublika nızamlarınıń ústemligi tán alınadı.

Mámleket, onıń shólkemleri, ámeldar shaxslar, puxaralar konstituciya hám nızamlarǵa boysınıp jasaydı. Respublikanıń barlıq puxaraları jınısı, milleti, erki, tili, dini hám sociallıq kelip shıǵıwı jaǵdayına qaramastan teń hám erkinlikke iye, nızam aldında hámmesi teń huqıqlı esaplanadı. Puxaralardıń konstituciya hám nızamlardan belgilengen huqıq hám erkinlikleri qorǵaladı hám hesh kim sud qararısız olardı sheklew huqıqına iye emes.

«Ózbekstan Respubliksı Oliy Majlisi Nızamshılıq palatası deputatınıń hám Senatı aǵzasınıń ataǵı haqqında» Ózbekstan Respublikasınıń 2004-jıl 2-dekbr degi 704-II- sanlı Nızamı, «Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi Nızamshılık palatası deputatınıń hám Senatınıń ataǵı haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamın ámelge kiritiw haqqındaǵı Ózbekstan Respublikasınıń Oliy Majlisning 2004 jıl 2 dekabr degi 705-II-qararlarında Respublikamızda demokratiyanıń joqarı dárejede ekenligin bildiredi.

Bazar qatnasıqların rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan respublika ekonomikasınıń tiykarın múlkshilik qatnasıqlarınıń hár túrliligi quraydı. Mámleket tutınıwshılar huqıqları ústinligi shárti menen isbilermenlerdiń ekonomikalıq iskerligi hám miynet erkinligi, barlıq múlk formaları teń hám huqıqları mámleket tárepinen qorǵalıwın támiynleydi. Jeke múlkte hám múlktiń basqa formalarınday mámleket tárepinen qorǵalıp baradı. Múlk iyesi óz qálegeninshe óziniń múlkine iyelik ete aladı. Múlk iyesi óz múlkinen tek nızamda kórsetilgen jaǵdaylarda ǵana ayrıladı. Múlk iyesi múlkten paydalanıwda tábiyatqa zıyan keltirse, puxaralar, huqıqları hám nızam tárepinen qorǵaladı hám qarsı sharalar kóriledi.

2.2. Joqarǵı nızam shıǵarıwshı hákimiyat

Ózbekstan Respublikasınıń joqarı mámleketlik shólkemi Oliy Majilis bolıp, ol nızam shıǵarıwshı hákimiyat esaplanadı. Ol territoriyalıq saylaw okruglardan saylanadı. Oliy majiliske saylanıw huqıqına saylaw kúninie shekem 25 jasqa tolǵan Ózbekstan Respublikası puxaraları iye boladı.

Oliy Majilis Ózbekstan Respublikası Konstituciyasın qabıl etedi, sonday – aq oǵan ózgerisler hám qosımshalar kirgizedi, Ózbekstan Respublikası nızamların qabıl etedi, nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatı shólkemleri sistemasın hám wazıypaların belgileydi, bajıxana, valyuta hám kredit iskerligin, mámleketlik bankti basqarıwdıń adminstrativlik dúzilisin, shegeralardıń ózgeriwi máseleleri menen shuǵıllanadı.

Oliy Majilis Respublika ishki hám sırtqı siyasatınıń tiykarǵı baǵdarların belgileydi, strategiyalıq mámleket baǵdarlamaların qabıl etedi, mámleket byudjetin tastıyqlaydı hám onıń orınlanıwın qadaǵalaydı, salıqlar hám basqada májbúriy tólemlerdi belgileydi.

Oliy Majilistiń tiykarǵı wákillikleri tómendegilerden ibarat:

Oliy Majiliske hám jergilikli shólkemlerge saylawlardı belgilew, oraylıq saylaw komissiyasın dúziw;

Ózbekstan Respublikası prezidentligine Konstituciyada belgilengen múddettiń tamamlanıwı menen saylaw ótkizetuǵın kúndi belgilew;

Ózbekstan Oliy Majilisi baslıǵın hám onıń orınbasarların saylaw;

Ózbekstan Respublikası Joqarı Sudın saylaw;

5

Ózbekstan Respublikası Oliy sudın saylaydı;

Ózbekstan Respublikası Mámleketlik tábiattı qorǵaw komiteti baslıǵın saylaydı;

Ózbekstan Respublikası prezidentiniń bas wázir hám onıń orınbasarın, bas wázir orınbasarları, wázirler keńesi aǵzaların tayınlaw hám wazıypasınan azat etiw haqqındaǵı pármanlardı tastıyqlaw;

Ózbekstan Respublikası prezidentiniń Ózbekstan Respublikası Bas prokurorı hám orınbasarların tayınlaw hám wazıypasınan bosatıw haqqındaǵı pármanlardı tastıyqlaydı;

Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń usınısı menen Oraylıq bank basqarması baslıǵın tayınlaw hám wazıypasınan azat qılıw;

Ózbekstan Respublikası prezidentiniń wázirlikler, mámleket komitetler hám mámleket basqarıwınıń basqada shólkemlerin shólkemlestiriw hám tamamlaw haqqındaǵı pármanlardı tastıyqlaw;

xalıq aralıq shártnamalar hám pitimlerdi shólkemlestiriw hám biykar etiw;

Ózbekstan Respublikasında kózde tutılǵan basqada huqıqlarǵa iye;

Oliy Majilis jıynalısları oǵan qatnasatuǵın deputatlardıń úshten eki bóliminen, yaǵnıy 100 adamnan artıǵı qatnasa alsa ol haqıyqıy bolıp esaplanadı. Oliy Majilis múddeti tamamlanǵannan soń jańa shaqırıq Oliy Majilis óz jumısın baslaǵanǵa shekem iskerlik júrgizedi.

2.3. Prezident hám atqarıwshı hákimiyat

Ózbekstan Respublikası Prezidenti mámleket hám atqarıwshı hákimiyat baslıǵı esaplanadı. Ózbekstan Respublikası Prezidentligi lawazımına otız bes jastan kem bolmaǵan, mámleket tilin erkin sóyleytuǵın, saylawdan aldın Ózbekstanda 10 jıl jasaǵan Respublika puxarası saylanıwı múmkin.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti Respublika puxaraları tárepinen ulıwma xalıqlıq teń huqıqlı hám tuwrıdan tuwrı saylaw huqıqı tiykarında, jasırın dawıs beriw jolı menen jeti jıl múddetke saylanadı.

Prezident óz minnetlemelerin ótew dáwirinde siyasiy partiyalarǵa aǵzalıǵın toqtadı, basqa tólenetuǵın lawazımǵa iye bolıw, isbilermenlik iskerligi menen shuǵıllanıw huqıqına iye bolmaydı.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti:

mámleket puxaraları huqıq hám erkinliklerin qorǵaw, Ózbekstan Respublikası Konstituciyası hám nızamlarda orınlanıwın támiyinleydi;

Ózbekstan Respublikası ǵárezsizligin, qáwipsizligin, territoriyalıq tınıshlıǵın támiyinlew máselelerin sheshiw boyınsha zárúr sharalar belgileydi;

Ózbekstan Respublikası shet ellerdegi diplomatiyalıq hám basqa wákilliklerin tayınlaydı hám wazıypasınan azat etedi;

Respublika Oliy Majilisine jıllıq ishki hám sırtqı jaǵday haqqında lekciyalar usınadı;

atqarıwshı hákimiyat apparatın shólkemlestiredi hám oǵan basshılıq etedi; Ózbekstan Respublikası wázirlikler, mámleket komitetleri hám basqada basqarıwdıń basqa shólkemlerin kórsetedi hám tamamlaw boyınsha pármanlar shıǵarıp, olardı tastıyqlaw boyınsha Oliy Majiliske usınadı;

Bas Wázirdi tayınlaydı hám wazıypasınan azat etedi, onıń birinshi orınbasarı hám bas wázir orınbasarların, Ózbekstan Respublikası Wázirler Keńesi aǵzaların, Ózbekstan Respublikası bas prokurorın hám onıń orınbasarların Oliy Majilis penen birgelikte tayınlaydı hám wazıypasınan bosatadı;

Ózbekstan Respublikası Oliy Majilisine Konstituciya sudı baslıǵı, Joqarı sud baslıǵı hám aǵzaları, Joqarı xojalıq sudı baslıǵı hám aǵzaları, Ózbekstan Respublikası tábiattı qorǵaw mámleketlik komiteti baslıqları lawazımına usınıs etedi;

walayat, rayon, qala hám xojalıq sudları sud yaların tayınlaydı hám jumıstan azat etedi;

walayatlar hám Tashkent qalalıq hákimlerin olardı keyin deputatları keńesleri tárepinen tastıyqlaw shárti menen tayınlaydı hám wazıypasınan azat etedi;

respublika mámleketlik basqarıw shólkemleri, hákimleri qararları toqtadı, biykarlaydı;

6

Ózbekstan Respublikası nızamlarına qol qoyadı. Prezident Oliy Majilis qabıl qılǵan nızamlarǵa qarsılıq bildirip, qayta kórip shıǵadı, dawıs beriw ushın qaytarıw huqıqına iye, eger Oliy Majilistiń úshten eki bólimi dawıs beriw nátiyjesinde aldıńǵı qabıl qılınǵan qararlardı tastıyqlasa Prezident nızamǵa qol qoyadı;

respublika qurallı kúshleriniń bas komandiri boladı. Qurallı kúshlerdiń joqarı lawazımların tayınlaydı hám wazıypasınan azat etedi;

Ózbekstan Respublikası ordenleri, sıylıqlawlar hám maqtaw jarlıqları menen sıylıqlaydı;

Ózbekstan Respublikası puxaralıǵın hám siyasiy baspana beriw máselelerin sheshedi;

Ózbekstan Respublikası Sudı tárepinen qol qoyılǵan puxaralarǵa amnistiya beriw haqqında qarar qabıl etedi;

Ózbekstan Respublikası Oliy Majilisinde onıń normal jumıs júrgiziwi ushın qáwip tuwdırıp turǵan kelispewshiliklerdi júzege kelgen hámde Konstituciyaǵa qarsı qararlar qabıl qılınıwı tákrarlanǵan jaǵdayda Oliy Majilis Konstituciya sudı menen kelisip qabıl qılınǵan prezident qararına muwapıq tarqatıp jiberiledi. Oliy Majilis tarqatılıp jiberilgen jaǵdaylarda onı úsh ay múddette qaytadan saylaw ótkizedi.

Wázirler Keńesiniń quramı Ózbekstan Respublikası prezidenti tárepinen shólkemlestiriledi hám respublika Oliy Majilisi tárepinen tastıyqlanadı. Wázirler Keńesi quramına Qaraqalpaqstan respublikası húkimeti baslıǵı da kiredi. Wázirler Keńesi ekonomikalıq, sociallıq hám ruhıy tarawlarda nátiyjeli islewi, Oliy Majilis nızamlar hám basqada qararlardıń orınlanıwında, Ózbekstan Respublikası párman, qararlardı ámelge asırıwǵa basshılıq etedi.

Wázirler keńesi belgili nızamlıqqa muwapıq ráwishte pármanlar hám qararlar shıǵarıp, bul qararlar Ózbekstan Rsepublikasınıń territoriyasında barlıq shólkemleri hám ámeldar shaxslar puxaralar tárepinen orınlanıwı shárt. Wázirler Keńesi iskerligin shólkemlestiriw tártibi hám huqıqları nızam tárepinen belgilenedi.

2.4 Sud hákimiyatı

Ózbekstan Respublikası sud hákimiyatı on jıl múddetke saylanantuǵın Konstituciya sudı, Joqarǵı sud, Joqarǵı xojalıq sudı hám Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı sudınan bes jıl múddetke saylanatuǵın wálayat, rayon qala hám xojalıq sudlarınan turadı. Sudlar iskerligin shólkemlestiriw hám tártipke salıw nızam tárepinen belgilenip qoyıladı.

Ózbekstan sud hákimiyatı nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı hákimiyatlardan, siyasiy partiyalar hám basqada ǵalabalıq shólkemlerge boysınbay is júrgizedi.

Ózbekstan Respublikası Konstituciya sudı nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı hákimiyatlarınıń nızamlı aktleriniń Konstituciyaǵa muwapıqlıǵı menen baylanıslı jumıslardı kóredi. Onıń quramı siyasat hám huqıq boyınsha qánigelerden baslıq, baslıq orınbasarı hám Konstituciya sudı sud yaları, sonıń ishinde Qaraqalpaqstan Respublikası wákilliklerinen ibarat qılıp saylanadı. Konstituciya sudı baslıǵı hám aǵzaları deputatlıq mandatqa iye bolmaydı.

Ózbekstan Respublikası Konstituciya sudı:

Oliy Majilis tárepinen qabıl qılınǵan nızamlar hám basqada nızamiy aktler, prezident pármanları, húkimet hám mámleket hákimiyatınıń jergilikli shólkemleri pármanları, Ózbekstan

Respublikası mámleketler aralıq shártnamalıq hám basqada minnetlemelerdiń Ózbekstan Respublikası konstituciyasına sáykes bolıwın anıqlaydı;

Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyasınıń Ózbekstan Respublikası Konstituciyasına, Qaraqalpaqstan Respublikası nızamları Ózbekstan Rsepublikası nızamlarına tuwrı keliwi haqqında pikirler júrgizedi.

Ózbekstan Respublikası Konstituciyası hám nızamlarda onıń jumıslarına júklengen máselelerdi kórip shıǵadı.

Konstituciya sudı qararları olar bildirilgennen soń kúshke enedi. Konstituciya sudın shólkemlestiriw hám onıń iskerligin nızam tárepinen belgilep qoyadı.

Ózbekstan Respublikası Joqarı sudı puxaralıq, jınayat, adminstrativlik sud tarawındaǵı sud hákimiyatınıń Joqarı shólkemletsriwshisi bolıp esaplanadı. Ol tárepinen qabıl etilgen hújjetler

7

Ózbekstan Respublikası territoriyasında ámel qıladı. Ózbekstan Rsepublikası Joqarı sudı

Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayat, qala hám rayon sudları iskerligin qadaǵalaw huqıqına iye.

Ózbekstan Respublikası Joqarı xojalıq sudı hám jerlerdegi sudları túrli múlk formalarına tiykarlanǵan kárxanalar, shólkemler, mekemeler sonday-aq isbilermenler ortasındaǵı kelispewshiliklerdi sheship otıradı.

Sud yalar ǵárezsiz bolıp olar nızamǵa boysınadı. Sudlardıń iskerligine qandaydur aralasıwǵa jol qoyılmaydı hám bunday jaǵday nızam aldında juwap beriwi kerek.

Joqarı sud hám Joqarı xojalıq sudları Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi deputat bolıw huqıqına iye emes.

Wákillik múddeti tamamlanǵan sud ya tek nızamda kórsetilgen jaǵdaylarda ǵana óz wazıypasınan azat etiliw múmkin. Barlıq sudlarda jumıslar ashıq tártipte kóriledi. Jumıslardı jabıq ráwishte kóriwge tek nızamda kórsetilgen jaǵdayda ǵana ruqsat beriledi. Sud hákimiyatıhújjetlerge barlıq mámleketlik shólkemler, kárxanalar, mekemeler, puxaralar tárepinen boysınıladı.Ózbekstan

Respublikasında sud iskerligi ózbek, qaraqalpaq tilinde yamasa jergilikli tilde alıp barıladı. Sudta qatnasıwshı alıp barılıp atırǵan tildi bilmeytuǵın puxaralar jumıs materiallar menentolıq tanısıw, sud jumıslarında awdarmashı qatnasıwın yamasa sudta óz tilinde sóylew huqıqı

beriledi.

Ózbekstan Respublikası territoriyasında nızamlardıń tuwrı hám bir qıylı orınlanıwın Ózbekstan Respublikası bas prokurorı hám oǵan boysınatuǵın prokurorlar ámelge asıradı. Qaraqalpaqstan

Respublikası Prokurorı Qaraqalpaqstan Respublikası joqarı shólkemi tárepinen Ózbekstan

Respublikası Bas prokurorı menen kelisilgen halda tayınlanadı.

Ózbekstan Respublikası hám Qaraqalpaqstan Respublikası Bas Prokurorları, wálayat, rayon prokurorlarınıń islew múddeti bes jıl.

Prokurorlar islep turǵan waqtında túrli siyasiy partiya hám jámiyet shólkemlerine aǵzalıqtı toqtadı.

Ózbekstan Respublikası nda operativ qıdırıw, tergew hám jınayatqa qarsı gúresiwdiń basqa arnawlı wazıypaların orınlawshı jeke, shirket, jámáát shólkemlerin shólkemlestiriw hám iskerligin júrgiziw qadaǵan etiledi.

Nızam hám tártipti saqlaw, puxaralar huqıqları hám erkinliklerin qorǵawda huqıqtı qorǵawshı shólkemlerge jámáát shólkemleri hám puxaralar járdem kórsetiwi múmkin.

Juwmaq

Ózbekstan-ǵárezsiz demokratiyalıq respublika. Respublikada demokratiya ulıwma insanıylıq principlerge tiykarlanadı, bul principlerde tiykarınan eń ullı qádiriyat insan, onıń ómiri, erkinligi, arnamısı, qádir qımbatı hám basqa ajıralmas huqıqları esaplanadı. Demokratiyalıq huqıq hám eriknlik konstituciya hám nızamlar tárepinen qorǵaladı. Respublika óz milliy mámleket hám administrativlik territoriyalıq dúzilisin ǵárezsiz ráwishte belgileydi, óz ishki hám sırtqı siyasatın ámelge asıradı.

Jámiyet ómiriniń eń áhmiyetli máseleleri ulıwma xalıqlıq referendum nátiyjesinde sheshiledi. Respublika mámleket jámiyeti shólkemi hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatlarına bóliniw principlerine tiykarlanadı.

Tayanısh sózler:

Wazıypa, mámleket, atqarıwshı hákimiyat, hákim, sud, mámleketlik shólkem, mámleket basqarıwı, wázirlik mahkamasi, wákillik.

Sorawlar:

1)Oliy Majlistiń áhmiyetli wákilliklerin sanap ótiń?

2)Respublika Prezidenti bolıp kimler saylanıwı múmkin?

3)Respublika Prezidentiniń áhmiyetli wazıypaların sanap ótiń?

4)Respublika sud hákimiyatı qanday huqıqlarǵa iye?

5)Oliy Majlis qanday hákimiyat esaplanadı?

6)Prokratura xızmeti haqqında ne bilesiz?

7)Vazirlar Mahkamasi qúramı nelerden ibarat?

8

3-tema. Territoriyalıq basqarıw

3.1.Territoriyalıq basqarıw haqqında túsinik

3.2.Territoriyalıq basqarıwdı reformalaw

3.3.Territoriyalıq basqarıwdı jetilistiriw

3.1. Territoriyalıq basqarıw haqqında túsinik

Bizlerge belgili, ekonomikalıq reformalardıń nátiyjeleri, olardı ámelge asırıw, obyektine qaramastan respublika, tarmaq, qalalar túrinde kórinedi. Bazar ekonomikası sharayatında basqarıwdıń tarmaq sistemasınan funkcional sistemaǵa ótiwi jergilikli basqarıw organları asırıwın kórsetedi.

1992 – jıl 8 - dekabr de qabıl qılınǵan Konstituciyanıń 21 babı – Jergilikli mámleket hákimiyatı tiykarları dep ataladı. Sol bapqa tiykarlanıp «Jergilikli mámleket hákimiyatı haqqında»ǵı nızamǵa muwapıq Vazirlar Mahkamasınıń 30 sentyabr 1997 jılǵı «Qalalar hám rayonlar hákimlikleri apparatın jetilistiriw haqqında»ǵı qararı, «Ózbekstan Respublikası puxaralıq punktleriniń administrativlikterritoriyalıq dúzilisin jáne de jetilistiriw ilájları haqkında» Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanları qabıl etildi. Sol hújjetler tiykarında mámleketimizde aldın qollanılıp kelgen úsh buwınlı jergilikli basqarıw organları sistema ornına yaǵnıy:

joqarı buwın –Wálayatlar hám Tashkent qalalıq xalıq deputatları Keńesi;

orta buwın – rayon, qala xalıq deputatları;

tómengi buwın – Awıl xojalıq, poselka xalıq deputatları keńesleri orınına eki buwınlı sistema júzege keledi.

Respublikada rayonlardıń eki túri:

wálayatlar quramına kiriwshi rayonlar;

qalalar quramına kiriwshi rayonlar;

Qalalardıń bolsa úsh túri:

rayonǵa kiriwshi qalalar;

wálayatqa kiriwshi rayonlar;

respublikaǵa kiriwshi qalalar bar.

Jergilikli wákillik organları eki buwınlı sistemanıń ornatılıwı sheklenilmey, belgili territoriyalıq dúzilmelerdiń de ayırımları jergilikli wákillik organları hám rayonǵa boysınıwshı qalalarda wákillik organlarınıń dúziliwin názerde tutpaydı.

Wálayatlar, rayon, qala hákimi wálayat, rayon hám qalanıń eń joqarı adamı bolıp, bir waqıtta, tiyisli territoriyalıq wákillik hám atqarıwshı hákimiyatın basqaradı.

9

2. Territoriyalıq basqarıwdı reformalaw

Bazar ekonomikası sharayatında bolsa, hár bir territoriya óziniń ekonomikalıq rawajlanıwında kóbirek erkinliklerge iye bolıwları, islep shıǵarıw nátiyjelerine iye bolıwı lazım. Respublikamızda bazar qatnasıqlarına ótiw processi jańa sociallıq qatnaslardıń ásirese múlk qatnaslarınıń júzege keliwine sebep boldı

Sonıda ayrıqsha aytıw kerek, bazar reformalarınıń birinshi basqıshında oraylıq basqarıw organlarınıń abırayı joqarı bolsa, ekinshi basqıshta, reformalardıń tiykarı yamasa jergilikli basqarıw organlarınıń moynına túspekte. Sonıń ushında ekonomikalıq reformalardı tereńlesiwi hám olardan kútilgen ámeliy nátiyjelerge erisiwi kóp tárepten kishi territoriyalıq birlikler hám islep shıǵarıwshılarǵa baylanıslı bolıp qalmaqta. Sebebi bazar ekonomikası infrastrukturasınıń qáliplesiwi nátiyjesinde tarmaq, wákillik basqarıw sistemasınıń abırayı biraz páseyip, jergilikli, territoriyalıq basqarıw sistemasınıń áhmiyeti artpaqta.

1997 – jılda qabıl etilgen Ózbekstan Respublikası Wázirler keńesiniń Wálayatlar hám Tashkent qalası hákimlikleri apparatı strukturasın jetilistiriw haqqındaǵı hám qalalar hám rayonlar hákimlikleri apparatı dúzilisin jetilistiriw haqqındaǵı qararlarıda usı baǵdardaǵı hújjetlerden bolıp, territoriyalar hám ekonomikalıq rawajlandırıwdı basqarıwdı jetilistiriw, jergilikli hákimiyatlardıń ekonomikalıq sociallıq reformaların tereńlestiriw menen baylanıslı iskerlikleri nátiyjeligin jánede arttırıwdı názerde tutadı. Arnawlı qararlar territoriyalıq basqarıw iskerligin túpten ózgertiwge, rayonlar hám qalalardan ekonomikalıq reformalardı analiz qılıwǵa hám olardı zamanagóy usıllar menen basqarıwǵa qaratılǵan. Territoriyalıq basqarıwdı jetilistiriwden tiykarǵı maqset jergilikli territoriyalıq ózin ózi basqarıwshı mámleket basqarıwı menen ayrıqsha hám muwapıq ráwishte alıp barıw, basqasha qılıp aytqanda jergilikli basqarıw organlarınıń ǵárezsizligin kúsheytgen halda olar iskerligin oraylıq mámleket basqarıw organları tárepinen tuwrıdan tuwrı qadaǵalaydı.

Joqarıdaǵı qararlarda hákimlikler moynına ekonomikalıq tábiyiy baylıqlardan tuwrı paydalanıp, olardaǵı belgili mashqalalardı sheshiwde wázirlikler, oraylıq basqarıw organları menen birgelikte kelisilgen halda sociallıq ekonomikalıq rawajlandırıwdı, usı maqsette programmalar jıynaǵın islep shıǵıw wazıypası júkletilgen.

3.3. Territoriyalıq basqarıwdı jetilistiriw

Eń tiykarǵı máselelerdiń jáne biri – bul hákimliklerge, ol territoriyada jaylasqan wázirlikler, respublika shólkemleriniń territoriyalıq bólimleri jumısların muwapıqlastırıw huqıqları belgilengen.

Territoriyalarda sociallıq ekonomikalıq processlerdi basqarıw organları wákillikleriniń bir bólimin izbe - iz jergilikli basqarıw organlarına beriw, jergilikli hákimiyat organları iskerliginiń nátiyjeligin jánede asırıw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 21 babı hám Jergilikli mámleket hákimiyatı haqqındaǵı Nızamǵa muwapıq Wázirler Keńesiniń 30 sentyabr 1997 jılǵı qalalar hám rayonlar hákimlikleri apparatları dúzilisin jetilistiriw haqqındaǵı qararı menen, qalalar hám rayonlar hákimlikleri apparatları basqarıwdıń tarmaq sistemasınan funkcional sistemaǵa ótiw maqsetke muwapıq esaplanadı.

Qararǵa muwapıq qala hám rayonlar hákimlikleri apparatı moynına tómendegi tiykarǵı wazıypalardı sheshiw júkletilgen:

territoriyalardı sociallıq ekonomikalıq rawajlandırıw boyınsha kompleks programmalar islep shıǵıw hám de xalıq xojalıq tarmaqlarında reformalardı tereńlestiriw hám xalıqtıń turmısın jaqsılawdı támiynlew boyınsha húkimet hám territoriyalar programmaların amelge asırıw;

jergilikli ózin ózi basqarıw uyımları iskerligin muwapıqlastırıw hám olarǵa basshılıq etiw;

xojalıq júritiw formaların jetilistiriw, jerigilikli qásiyetlerdi esapqa alǵan halda xojalıq júrgiziwshi subektlerdi strukturalıq qayta ózgertiw boyınsha usınıslar tayarlaw;

puxaralardı sociallıq hám huqıqıy jaqtan qorǵaw, tábiyiy hám miynet resurslarınan únemli paydalanıw hámde qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw boyınsha ilajlardı ámelge asırıw h.t.b.

10