Roman teoriyası

baylanıslı bul kisiniń sońında kóknarshı, náshebent dárejesine barıp jetiwin syujet waqıyaları arqalı hám sol syujetkke engizilgen bazı bir dialoglar arqalı sáwlelendiredi. Mısalı: «Gáptiń tetigin Palwaniyaz tawladı:

-Qala-ay, Berdámbet, taza gensektiń tutımı qalay?

-Ha-aaw, - Berdambet ájeplenip bejireydi. - Onıń nesin mennen sorap otırsań?! Óziń bileseń-ǵoy, araqtı bes manatqa qımbatsınıp jursek, toqqız manat on tiyinge shıǵardı, onısı da dúkanda joq, qolda on bes mana-aat!...

-Sol bálesin dım shıǵarmasa edi, júdá bárekelle bolıptı! -Onıń quwanatuǵın dımı joq!...

-Haw, biziń anaw Aybórek kelinler júdá quwanıp júr-ǵo!...

-Ózi araq zavodtıń dúkanın ashqan soń úyinde araq satadı, biraq...

-Áne, aytaman-ǵo, - Berdambet aytqanınıń durıs shıqqanına quwanǵanday bildirip tirishelendi.-Kóknardıń dúkanda satılmaǵanın ayta ber. Bunıń da nırqı aspanǵa shıǵar edi. Endi bas púkil kóknarǵa jatpasam bolmadı. Bul bir sıpayı nárse eken, ári qıysańlamaysań...» (394- b).

Hár qanday ádebiy qaharmanlarǵa da tiyisli bolǵan syujetlik waqıyalardıń ideyalıqestetikalıq, poetikalıq júyesi menen usılayınsha birigip ketiwi hám bundaǵı dialoglardıń tutqan orın usı mısallardan-aq ayqın sezilse kerek. Dialog syujet waqıyaların óz-ara birlestiriwde, sol súwretlenip otırǵan hádiyselerdi janlandırıp otırıp kórsetiwde jazıwshı tárepinen júdá sheber poetikalıq turde isletiledi.

Solay etip, suw alıspaqtıń aldında dúkan baslıǵı Ámirxan óziniń qarawındaǵı dúkanshı qız kelinshekler Keńesgúl, Aybórek hám taǵı basqalarǵa; dúkanǵa ot tiyedi, sol waqıtta «ot tiydihá, ot tiydi!» - dep sırtqa qaray «qashıń» - dep tapsırma beredi. Bul pikirlerin ol ayırım dúkanshılarǵa ǵana aytqanınıń sebebi, olar Ámirxannıń tek ǵana kewli jaqın «oynasları» bolıp qalmastan, al, olardıń kópshiligi Ámirxannıń qulına aylanıp, shorısına uqsas, kúni usı kisi menen ǵana ótetuǵın hayallar edi. Sonlıqtan da, ol jazıwshınıń aytqanıńday, «Meniń sistemam, - dep maqtanadı ózine ózi Ámirxan, - Bul xanlardan qalǵan sistema! Qatınlardı birine-birin qarawıl etip qoyıppan, bulardıń barlıǵı - usı dúkannıń iytleri ... qálegeni dúkanǵa bir maylı jilik tislep kele aladı, usı oynaqı qanshıqlarım saw tursa, kóreyin meniń dúkanımda zat bolmaǵanın. Meniń dúkanıma kóz alartqanın kóreyin OBXS ıń ba, redakсiyań ba, kele bersin!»... (7-b).

Haqıyqatında da, Ámirxan óziniń hiylekerligi, jalatayshılıǵı, ótirikshiligi menen de, puldıń kushi menen de usı aytqanların kóp waqıtlarǵa shekem ámelge asırıp otıradı. Onıń usı peyline de sáykes úlken suw tasqınında tek ǵana sonıń jayı qulamay aman qaladı. Úy-jaylardı suw baspastan burın Nurlepes sholaqtıń?

«Ámirxan inim! seniń jayıń qulamay aman qaladı, hesh qısınba», - degen bir awız sózi ushın oǵan sońınan marapat kópshigin moldan qoyıp, bul bir aq kókirek, keń peyil, miynetkesh insandı, hátteki, qulınday etip qol jawlıq sıpatında da jumsawǵa tiykar tayarlaydı. Sonıń menen birge, ol suw alıspada qulaǵan jaylardı da saqlap, urı-ǵardan qorǵap, amanlıqtı táminlewge jumsalǵan miliсioner hám student drujinnikler, araq dese janın ayamay beriwge tayar Nókerbay menen Siysenlerge azıqawqattı moldan berip, araq-sharaptıń turǵan jerlerin qońsısı hám lábbaylap juwırıp kete beretuǵın Jerdashqa kórsetip: «qálegenińdi bere ber», - dep tapsırıp ketedi. Al, ózi bolsa Jerdashtıń hayalı Aybórek penen túni menen basqa jaqta qálegenshe házlesedi.

Mine, usı syujet waqıyalarında-aq oqıwshılarǵa Ámirxannıń da, Nókerbay menen Siysenniń de minez-qulq sıpatları kem-kem belgili bola baslaydı. Bunda Ámirxan óz hiylekerligi menen ózinshe «aqıllı» is tutsa, al, Nókerbay menen Siysenler más halında durıslınadurıs gáplerdi aytıp, túni boyı Jerdashtı páteńge keltiredi: Ámirxannıń jayın basına kóterip, Qosbergen óldi, - dep dawıs shıǵarıp jılaydı. Álbette, bulardıń shala más halında aytqan gáplerinde durıs pikirler menen haqıyqatlıq ta joq emes. Sonlıqtan da, Qosbergen darǵashı usı Nókerbay menen Siysendi suw almadan burın jayına gerbish quwıp bergende sınap bilgenlikten, olardı Tánirbergen, Tayırbay, Bárziwlerge salıstırǵan da bir tárepten jaqsı da kóredi. Bunı Táńirbergen Shabbazov ta quwatlap, olar arasında mınaday gápler ketedi. Táńirbergen bılay deydi:

Bul zamanda haqıyqatlıqtı ya jinli, ya pyań aytadı, sen onı...

-Qáne júriń, júriń, gáp sózdi qoyıń,-dep keyidi Bárziw».

...»-Esittińizler-ǵoy, yah, aqsaqallar, - dedi Táńirbergen. - Mektebiniń tariyxshısınıń gápin sen de esittiń, Gúlimbay Nagmetovich, -Haqıyqatlıqtı bir aytsa jinli, bir aytsa pyań aytadı eken! Onda aytıń maǵan, joldas Stalin haq sóyley me, haq sóyleydi, Malenkov,

Bulganin, Xrushev, Kaganovich, Molotovlar-she, haq sóyley me, haq sóyleydi-i, qurıdıń, Tayırbay jalǵız, búgin túnde seni kim alıp ketse de ırazı bol, biraq, mennen kórme, waha-wa- a...!» (47-b).

Minekey Táńirbergen Abbazovtıń bir jaǵınan aq kókirek quwaqılıq penen, ekinshiden, pátiwasızlıq penen, shınlıqqa da tolı aytılǵan tap usı gápleri sońǵılıǵında Tayırbaydıń basın jutıp tındı. Yaǵnıy, jazıwshı usınday orınlar hám usınday dialoglar arqalı syujettiń keleshek rawajlanıwlarına tiykar tayarlap otıradı. Óytkeni, joqarıdaǵı dialogtiń juwmaǵı sıpatında syujettiń konflikttiń keleshek shiyelenisiw basqıshlarında Tayırbaydı tezlik penen qamaqqa alıp, onıń moynına jıl kesip jiberedi.

Joqarıdaǵı aytqan sózleri ushın Táńirbergen Shabbazovtı da KGB bildirmesten alıp ketip, óz podvalında silesin qatırıp bolıp, qáytip burınǵıday gápler aytpastay etip hám dım kórmegendey qılıp, «sonshelli pyań bolıp kóshede jata bermeseń-o, aqsaqal!», - dep mashina menen úyine ákelip taslaydı. Al, Táńirbergen bolsa Tayırbay jorası «Qamalıp ketkenin sońınan mennen kóretuǵın boldı-aw», - dep qısınıp júredi. Biraq, olay emes eken. Tiykarınan Tayırbaydıń táǵdirine baylanıslı bolǵan usı syujetlik baǵdardıń kelesi etaplarında onı kim qamatqanlıǵınıń sırı da jazıwshı tárepinen júdá sheberlik penen ózine tartımlı etip sáwlelengen.

«-Bul adamnıń dáwleti taysa qoya ber!-degen gáp taptı Jálimbet baqırawıq. - Mınayaqta Bárziwdiń janı shıqpay atırsa, mınayaqta bir qudaydan biy úmit, naymıt onıń mal qorasına ot berip ketipti! Boldı bir áshir-náshir... (245-b)» ... birewdi birew órtep ketip atır, eldi dúzewdiń ornına...

-Kimdi kim órtep atır?-...Gúlimbay Nagmetovich túrin surlandırdı. -Qáne, aytıń, tutayıq, kimdi kim órtep jurgen?-

-Órtemese, anaw ne?! - Tájimurat náshebent iyegi menen Bárziwdiń jerine-ayaq ushındaǵı qara kúyik órteńge shoq saqalın shoshayttı. - Áne, órteń! Tawa beriń órtegenlerdi!

Kim eken, kim...?

Kim ekenligin Qosbergen kemeshiniń ishi bildi, biraq, aytpay qaldı (246-b).

Kórip otırǵanımızday-aq, jazıwshı syujetti usılayınsha oǵada sheberlik penen óz sırın óziniń ishine tartqızıp otırıp dúze biledi hám waqıya menen is-háreketler, qaharmanlar minezqulqı arasındaǵı óz-ara baylanıslardı tıǵız biriktiredi.

Yaǵnıy Tayırbaydı qamatqan Bárzıw arzaǵóy ekenin minsiz ańlatadı. Usı sıpat biz kórsetip ótken bir fakttiń ózinde-aq ayqın sezilse kerek. Jazıwshı syujet dúziwde, biz joqarıdaǵı tekstlik materialdan kórip otırǵanımız sıyaqlı, dialoglardı sheshiwshi momentlerde, syujettiń anaw yaki mınaw baǵdarlarınıń yamasa onıń belgili bóleksheleriniń juwmaqlawshı orınlarında hám waqıyalardıń óz-ara baylanısların táminlewde júdá sheberlik penen isletkenligin belgilep ótiwimiz kerek. Sonday-aq, dialog jazıwshı ushın syujetlik waqıyalardı uzaq, avtorlıq bayanlaw hám taǵı basqalar menen bermey, al, zárurli orınlarda olardı qısqartıp, ıqshamlastırıp súwretlew ushın da kerek boladı.

«Bárziwdi ólgen soń da tınıshına qoymay Tayırbay: «Meni jipá jiksiz qamatıp, tiriley órtep ediń! Seni tiriley órtewge úlgermedim, ólgennen soń-aq, órteyin», - dep qábirine ot berip, qızıǵına qarap turǵan jerinen shıyıqshılar uslap bergen eken. Sonnan úlken tergespek baslanıp: «Áweli Bárziwdiń mal qarasın órtegenińdi jasırǵansań, onnan sońǵı jınayatların da bileseń, aytpaysań!» - dep tergewshi stoldı qoyıp qalǵanda júregine shanshıw turıp, dem bermey qalǵan eken, sol kárada sespey qatıptı» (255-b).

Syujet dúziwdegi jazıwshınıń bul jerdegi poetikalıq sheberligin belgilewshi sıpatlardıń biri sonda, sóz sheberi syujetlik, konfliktlik situaсiyalardıń juwmaǵın oqıwshılarǵa birden tóbeden túskendey etip, biraq, isenimli túrde, bunnan aldıńǵı waqıyalardıń logikalıq rawajlanıwına sáykes túrde bayanlap jetkeredi. Nátiyjede, bul oqıwshılarda ayrıqsha bir emoсiya hám ózgeshe tásirleniw payda etip, al, óz gezeginde jazıwshınıń ideyalıqproblematikalıq poziсiyasın da anıq túsiniwge járdemlesedi.

Haqıyqatında da, eliwinshi jılları elimizde 30-jıllardaǵıdan qalıspaytuǵın quwdalawlar, qatań repressiyalar dáwiri bolǵanlıǵı házir batıl túrde áshkaralanbaqta. Joqarıda kórip otırǵan Tayırbay atlı tariyx muǵallimine baylanıslı bolǵan syujetlik waqıyalar menen olardıń juwmaǵı, mine, eldegi usı awhallardı biziń kóz aldımızǵa dálme-dál eleslete aladı. Aqırı ayaǵında, Tayırbay, mine, usı repressiyanıń qurbanı bolıp qaytıs boladı.

Bul xalıqtıń sol eliwinshi jıllardaǵı repressiya dáwirindegi turmısına, soсialpsixologiyalıq, ádep-ikramlıq kelbetine sáykes keletuǵın ortaq, tipik halatlardı kórsetetuǵın syujetlik waqıyalar hám hádiyseler bolıp esaplanadı. Usılay etip, bopsın sóylep otırǵan Ámirxan ushın suw alıspaqtıń ózi de oǵan úlken payda berdi. Qolaylı sharayatlar dúziwge jol ashtı, - desek boladı. Bunı avtor shıǵarmada «júyi bilinbeytuǵın» dárejedegi syujetlik waqıyalar menen ashıp súwretlegen. Olay degenimizdiń sebebi, suw tasqınında úyleri wayran bolıp, jayları qulap, múlkleri suwǵa ketken Jerdash penen ǵárip hallı Nurlepeslerdiń pútkil shańaraq aǵzalarınıń barlıǵı endigiden bılay Ámirxannan, onıń hámirinen ǵárezli bolıp qaladı. Jerdash burınnan Ámirxannıń oynası Aybórektiń kiyewi sıpatında onıń menen jaqınnan qatnasıp júrse de, dúkanǵa ot tiygennen keyin biraz alakózlenip bolıp, olar bári-bir sońınan tatıwlasıp ketedi. Sebebi, Jerdash dúkannıń qarawılı sıpatında Ámirxannıń dúkan skladınan qımbat bahalı kóp muǵdardaǵı zatlardı alıp ketkenliginiń gúwası edi hám buǵan dukan baslıǵı dım kórmegensip otırıp jayıńdı pitkerip al, - dep Jerdash ómirinde árman etip kórmegen kóp summada aqsha beredi. Jerdash bolsa bul pullardı hayalı Aybórekke aytqısı kelmey: «aqshalardı lotereyadan utıp aldım» - dep onı isendirgen boladı. Bári bir Aybórek oǵan isenbese da, Jerdashlardıń jayı tez arada saldamanlı etip pitkeriledi.

Bul, álbette, Aybórektiń saqlıǵı menen sumlıǵınıń Jerdashqa salıstırǵanda basım ekenligin kórsetetuǵın edi. Usı sumlıq hám mákkarlıǵı menen ol Ámirxannan

ózinshe paydalanıp, Jerdashtı júk túsiriwshilikten, júk tasıwshılıqtan dúkannıń qarawıllıǵı xızmetine ótkerip úlgergen edi. Al, bul mákkar kelinshek óziniń buzıqshılıq jolı menen túnde Jerdash más bolıp uyqılap atırǵanında Jetkergen atlı vinozavodtıń direktorın úyinde qonaq etip, onıń taslap ketken bir yashik araǵın eri Nókerbaylar kelgen de bir yashik araqqa puldı qayaqtan taptı eken degen sorawǵa:

«Onı vinozavodtıń direktorı ákeldi. Bizler menen Qońıratta birge oqıǵan Jetkergen degen bala ǵoy! Qısınǵanımnan qız boldım-aw, shetińizden pyańsız! Ketip qaldı» (143-b) dep jalatayshılıq penen juwap qaytarǵanın Jerdash sezbeydi. Kerisinshe, ol jazıwshınıń aytqanınday, «...tullanıp otırǵan hayalınıń kewlin jadıratıp jiberiw maqsetinde:

-Kópten beri ayta almay júrgen bir sırım bar, - dep sıbırlandı. -Mende júz mıń manat aqsha bar!..» ( ) - degenin bilmey qaladı.

Bul syujetlik waqıyada da sol dáwirdiń eń bir unamsız sıpatları óziniń obektiv sáwleleniwi menen birge, onda jazıwshınıń syujetke usınday absurd waqıyalardı batıl túrde engize biliwdegi sheberligi ayqın bayqaladı. Óytkeni, jazıwshı turmıs shınlıǵına say obektiv waqıyalardı sol tursına, jay túrde ǵana bayanlap yamasa onı kóp sózlilik penen maydalap súwretlep otırmastan, al, olardı qaharmanlardıń óz sózleri menen, zárurli orınlarda oqıwshılar tań qalarlıqtay e tip birden dúrs etkizip, biraq, isenimli hám logikaǵa sáykes keletuǵın tábiyǵıy jaǵdaylarda sáwlelendirip bergen.

Sonıń menen qatar, bul arqalı Aybórektiń óz ańqaw hám namıssız eri Jerdashtan anaǵurlım shaytan hám kóz boyaǵısh ekenligi ayqınlasadı. Sonlıqtan da, ol on mıń manat (rubl) aqshanı dúkandaǵı sawdadan jırıp qaldım, - dep qas penen kózdiń arasında óz eriniń kózine shóp salǵanlıǵın jasırıp otır. Usılarǵa qosımsha, ol tap usı sóylesiwlerinde eri Jerdashqa ırasın aytıp bir tárepten moyınlaǵanına, ekinshiden, onı aldap-arbap, jalatayshılıq etkenligine de tásiyin qalmaw múmkin emestey?

Syujetke engizilgen bul waqıya hám is-háreketlerdi, óz-ara sóylesiwlerdiń mazmunın oqıwshılar tańlanbay oqıwı múmkin emes. Jazıwshınıń bul jerdegi oqıwshıǵa tásir kúshi, poetikalıq sheberligi sonda, ol turmıstaǵı meyli siyrek ushırasatuǵın qubılıslardı da syujetke sol turısında ashıqtan-ashıq túrde, biraq, belgili bir ideyalıq-estetikalıq maqsetke baǵdarlanǵan halda kirgizip otıradı. Yaǵnıy, jazıwshı óziniń ulıwma adamgershilikli ideyalıq baǵdarınan aljaspaydı. Sebebi, jazıwshınıń súwretlewi boyınsha Jerdash turmısta az da bolsa bar, haslı pás, simsik hám naǵız arsız erkeklerdiń birewi bolıp esaplanadı. Sonlıqtan, Aybórek tap joqarıdaǵı jaǵdaylardan soń bul «...kisiniń arsızlıǵına, iyneniń ushınday da qızǵanbaǵanına, ómiriniń usınday simsikke qor bolıp ketkenine arlanıp, burınǵıdanda beter óksip-óksip jıladı» (268), - deydi. Aybórek, múmkin, sonlıqtan da, Ámirxannıń balası Temirxan menen óziniń balası Berdash qońsısı Aytbay domkom-finagenttiń qızı Biybirabanı zorlap qoyǵanı sebepli burınǵı oynasına qáterege barǵanında, onıń menen jáne de kewil jarastırǵanlıǵın bilmey qaladı. Múmkin, bul Aybórektiń opasızlıǵınan, bálkim, Ámirxannıń da arsız, qatınpurısh, buzaqı ishki ruwxıy dúnyasına baylanıslı iske asırılǵan da shıǵar.

Ulıwma, shıǵarmada tap usı taqlettegi bir-biri menen óz-ara shım-shıtırıq hám geypara orınlarda qarama-qarsılıqlarǵa, iseniwge de qıyın baylanıslarǵa iye, tań qalarlıq waqıyalar kóp. Jazıwshı bulardı syujet dúziwde sheberlik penen paydalanǵan hám olarda batıllıq, ótkirlik penen realizmniń hám obektivliktiń tereńligi basım kelip otıradı. Sonıń ushın, Aybórektiń mınaday pikirlerine dıqqat awdarayıq:

«-Qız balaǵa tásildi qudaydıń ózi quyıp beredi. Quday maǵan jurtta joq sulıwlıǵın berdi, biraq, shalqıp jasaytuǵın, oqıytuǵın qotlı qojalıq bermedi. Qarawsız, ámengersiz sulıwdı hámme aqmaq kóre beredi. Olar menen gúresip qutılıwǵa mende shama qáne, kúsh qáne?! Endi tásildi oylamay kór! Tásilxor bolmaǵanımda qashshan kósheniń jálebine aylandıratuǵın edi...ıshqıpazlar! Birewiniń hám qolına túsken emespen solardıń! Al, Ámirxannıń qolına ózim tústim!...

-Ne ushın?

-Bunıń aqmaq adam ekenligin bildim! Bul tek aqmaqshılıǵı, aq kózligi menen-aq dúnyamal, aqsha arttırıp alǵan, endi tek sonı kóbeytiwdiń jolın biledi, al, saqlawdıń, úrim putaǵına qaldırıwdıń jolın bilmeydi. Maǵan sonısı kerek, bul meni ıshqıpazlardan aq kózligi menen qorǵay alatuǵının bilip tıǵıldım qanatınıń astına. Ózine qolay birewge áperetuǵınlıǵın da bildim» (64-b).

Minekey, bul sózler Jerdashqa kelinshegi tárepinen ázel bastan-aq aytılǵan edi. Ádebiy kórkem-poetikalıq jaqtan alıp qaraǵanda olardı syujettiń usı baǵdarlarındaǵı sońǵı waqıyalar menen salıstırǵanda olar arasında bekkem tıǵız hám qarama-qarsılıqlı baylanıs, ishki dinamizm bar, kórkem-ádebiy obrazlardıń ishki qarama-qarsılıqları da ayqın seziledi. Jazıwshı usı máselege syujet dúziwde ayrıqsha itibar bergen hám buǵan eń birinshi gezekte qálem iyesiniń turmıs waqıyaların syujetlik sáwlelendiriwdegi batıllıǵı, geyde, hátteke, naturalizmge jol qoyıwı da keń múmkinshilikler ashqan dewge tuwra keledi.

Romannıń syujetlik poetikasın izertlegende kewil bóletuǵın nárselerdiń birewi sol, jazıwshı syujetlik rawajlanıwǵa qaharmanlardıń kórgen túslerin, galyuсinaсiyalıqpsixologiyalıq proсesslerdi kirgiziw arqalı da keleshek, bolajaq waqıyalarǵa oqıwshılar ushın hám boljam tayarlap, is-háreket menen waqıyalardıń ózara baylanısların táminlep, obrazlardıń ishki dunyasın da tereńnen ashıp beriwge erisken13. Atap aytqanda, buǵan romandaǵı Ámirxannıń, Jerdashtıń kórgen túslerin, Nurlepestiń balası Nurqasımnıń mashina basqarıp kiyatırıp Nókis rayonında anası Jumagúl-Jumash jerlengen «Ázler baba»nıń túsına kelgende ózinshe kózine kóringen hám mashinasınıń kuzovına asılıp minip alǵan anasın kóz aldına elesletip albırawı, Ámirxannıń Shaǵal kópirdegi Qariy molanıń úyine kiyatırıp jolda kóringen elesleri hám taǵı basqalardı eslep kórsek boladı.

Anıǵıraǵı, Jerdash túsinde mınaday waqıyalardı kóredi:...»qansha uyıqlaǵanın bilmeydi, aq atqa mingen Ámirxan Aybórekti aldına alıp, úlbiregen láblerinen, buǵaqlarınan súyip baratır, qushıp baratır, mıqshıyıp ta kelip súyedi-á!». «Óler bolsań ól, Jerdash! Seniń ismińdi ayaq astı, qara jer bolıp júriwiń ushın nákes e tip qoyǵan shıǵar molla, ól Jerdash, ól..!» - Usı gápti buǵan hayalı baqıra ma, qalayqalay? Taǵı bir qarasa, aq attıń aq quyrıǵına jabısıp bul da ushın atır, astında taw, dala, toǵaylar qalıp baratır, misli samolettaǵıday jerge qarap-qarap ushıp baratır, al, attıń belinde Ámirxannıń hayalın qushıp baratır, mıqshıytıp qushadıaw, mıqshıytıp! ... Bul attıń quyrıǵınan sawmalap barıp Ámirxanǵa jabıspaqshı maaw, qalayqalay? Attıń quyrıǵı julınıp ketti me-aw, ya bunıń qolı shıǵıp ketti meaw, qalay-qalay ...

Hawada erbeńlep, tırbańlap kiyatır ...sirá jetkerer emes. «Bári bir ólmeymen» deydi túsinde ózine-ózi. Anaw aǵarıp atırǵan bult emes, fond-fond paxta, paxtaǵa túsken adam óle me,

ólmesem kóremen seni, Ámirxan. Ja-aq, bul bult ta, paxta

13 Zamanagóy qaraqalpaq povestlerindegi qaharman xarakteriniń ashılıwında tús, galyuсinaсiyalıq proсesslerdi súwretlewdiń áhmiyeti haqqında J.Esenovtıń «Sheberliktiń sırları» (Nókis: Qaraqalpaqstan, 1986); A.Sultanovtıń «Qaraqalpaq prozasında Sh.Aytmatovtıń poetikalıq dástúrleri» (Nqkis, 2007) kitaplarında júdá isenimli talqıǵa alınǵan.

da emes, órtenip atırǵan Bekbay toǵayınıń appaq tútinleri!... Baqırıp oyandı, sharshap, terlep qalıptı...

Haqıyqatında, bul Jerdash penen Aybórektiń, ásirese, Jerdashtıń keleshek táǵdiriniń astarlı-shınlı dúrıs hám naqma-naq kórinis-kartinaları edi. Bılaysha qaraǵanda, jazıwshı usı tús penen-aq syujettiń usı Ámirxan, Jerdash hám Aybórek baǵdarlarına negizgi eskiz-joba tayarlap alǵan sıqlı bolıp kórinedi. Bul romandı tolıq oqıp bolǵannan keyin ǵana belgili boladı hám eń baslısı ol ádep oqıwshılardı syujetlik rawajlanıwǵa qızıqtırıp, ózine tartıwǵa sebepshi boladı. Joqarıda bar shınlıqtı Aybórekke de ol kórgen usı taqlettegi túsi aytqızadı. Bizinshe, bular da jazıwshınıń syujet dúziwdegi poetikalıq sheberligin belgili bir tamanların kórsetedi.

Romandaǵı baslı qaharmanlar esaplanǵan Nurlepes penen hayalı Jumagúl, sol jerde jasawshılardıń táǵdirlerine baylanıslı syujet baǵdarları da negizinen Ámirxanǵa, ulıwma. sol dáwir shınlıǵına baylanıstırılıp sheberlik penen, ózine tartımlı halda sáwlelendirilgen. Basqa da ádebiy qaharmanlar sıyaqlı olardıń da táǵdirleri óz dramatizmi menen sıpatlanadı hám bunı olarǵa baylanıslı dúzilgen shım-shıtırıq syujet jolları ayqın dáliylleydi.

Ámiwdáryanıń suwı tasıp, jayı qulap qalǵannan soń Nurlepestiń shańaraǵınıń kúni birotala Ámirxannan ǵárezli bolıp qaladı. Ol suw tasqını waqtında

«Soсializm» dep atalǵan Nókis qalasınıń qublasındaǵı awılda jasaytuǵın Tájimurattıń úyinde waqıtsha turadı da, al, Aqtubadaǵı suwdıń qaytıwı menen qulaǵan jayınıń átirapın aylanıp, usı dógerekten shıqqısı kelmey qaladı. Bolmasa dáslepki oyı «Kommunizmge», yaǵnıy, házirgi «Órnek» xojalıǵınıń aymaǵına barıp qonıs baspaqshı edi. Mine, bul jerde de meyli tosınnan sáykes keliwshilik bolsa da,

«Soсializm»nen «Kommunizmge» kóshiw túsiniginde qanday da bir rámziysimvolikalıq maǵana bar ekenligi ayqın kórinip turǵan sıyaqlı.

Jerdash júk túsiriwshilikten qarawıllıqqa jumısqa ótkennen keyin, dúkan baslıǵı Ámirxan Nurlepesti júk túsiriwshi etip jumısqa qabıl etedi. Sebebi, ol urıs qatnasıwshısı bolıp, bir qolınıń barmaqlarınan ayırılsa da, júdá qarıwlı hám miynetkesh, til alǵısh hám aq kókirek qásiyetleri sebepli sońınan Ámirxannıń úyinde de, dúkannıń islerinde de ózin tolıq aqlap shıǵadı.

Nurlepes solay etip, ózi dukannıń jumısında júrip, jıǵılıp qalǵan, suw tasqınınan wayran bolǵan úy jayınıń aǵashların ǵana ashıp alıp, jaz aylarında waqıtsha shertek dúzetip otıradı. Usı Aqtuba aymaǵın aynalshıqlap, hár kimge qol járdemin berip, araq-sharap iship kúneltip jurgen instituttıń studentleri Nókerbay menene Siysenler Nurlepestiń jayına gerbish quyıp berip, onıń tolıq tiklenip ishine kiriwine kanikul hám basqa waqıtlarda da járdem beredi. Al, ... onıń balası Nurqasım bolsa bul waqıtları ele jas bala edi.

Usı ádebiy qaharmanǵa baylanıslı syujet jolları da júdá ózine tartımlı, óz dinamikası hám tábiyǵıylıǵı menen alıp súwretlengen.

Nurlepestiń táǵdirine baylanıslı bolǵan qızıqlı hám dramatizmge14 tolı syujetlik jelis - bul onıń úsh ılaqlı eshkisine baylanıslı da sáwlelendirilgen. Nurlepes olardı qalaǵa aparıp, óldim azarda burınǵı aqsha esabı menen bes juz (taza pul menen eliw) manatqa satadı. Birewi ótpey

14 Házirgi qaraqalpaq prozasınıń stillik rawajlanıwındaǵı dramatizmniń áhmiyeti haqqında Q.Sultanovtıń «1960-80- jıllardaǵı qaraqalpaq prozasınıń rawajlanıwınıń ayırım

tendenсiyaları» degen doktorlıq dissertaсiyasında sóz boladı. Avtoref. dis ........................dokt. filol. nauk. B. 37-39.

joqarıdaǵılar da: «Joq etpeseń bolmaydı» - dep qıstay beredi. Sebebi, bul waqıtta Oraylıq partiya komitetinen Xrushevtiń tapsırması menen eshekler, eshkiler, sıyırlar, túyeler qurtılsın, másh, lobıya hám taǵı basqa eginlerge de tıyım salınsın, shoshqashılıq penen mákkeshilik rawajlandırılsın degen, yaǵnıy xojalıqtı bir oraydan basqarıw sisteması haqqında qarar shıqqan edi. Usı mapazdıń kesapatınan Nurlepes sıyaqlılar kóp shıǵınǵa ushıradı. Waqıtsha bolsa da olar azap-aqıretler shekkenligin jazıwshı usı ádebiy qaharman átirapında bolıp ótken waqıyalardı syujetke engiziw arqalı sheberlik penen sáwlelendiredi.

Rasında da, Nurlepes qalǵan bir ılaqlı eshkini bazarǵa satıw ushın alıp barsa, onı hesh bir adam soramaydı, alıp qaytıp kiyatırsa, bir orıs hayaldıń qızı onıń ılaǵına tarpa bas salıp qushaqlap jazdırmaydı, anasına: «úyge alıp keteyik» - dep jılaydı. Onı jazıwshı bılayınsha sáwlelendirgen: «...rus hayalınıń jetegindegi kishkentay qızı anasınıń qolınan jırılıp qashıp, eshkiniń ılaǵın kelá qushaqladı! Ílaq bolǵanda qanday, eshkiniń ılaǵınıń sulıw emesi bar ma?! Qızı túspegir qulaqlarınan sıypap, awızlarınan súyip ólip baratır! Hayal qızın ılaqtan ayırıp ala almadı, aqırı, hayal ılaqtı soradı.

-Ekewin birge al, marja, ayırıp satpaymız dep kórip edi, araǵa dilmásh salıp ekinshi etajda jasaytuǵınlıǵın, eshki saqlay almaytuǵınlıǵın, ılaqtı «igrushka» ornına pıshıqtay etip baǵatuǵınlıǵın ayttı ... qız ... qolındaǵı quwırshaǵın berip atır ǵarrıǵa, «napamyat» deydi»

(196-b).

Sóytip, ol hayaldıń bergen bes manatın da almay, ılaqtı mutqa berip ketkennen soń da qızıqtıń úlkenin kóredi. Ílaǵınan ayrılǵan eshki zar áylep artqa tartıp, ómirinde jetekke júrmey qaladı. Al, mańıraǵan dawısı bolsa qulaqtı jaradı. Nurlepesti bul azaptan sol jerde júrgen, buǵan tosınnan ushırasqan Nókerbay menen Táńirbergen Shabbazov qutqaradı. Ǵarrıǵa rehimi kelgen Nókerbay ózi taza kostyum kiyip alsa da, eshkini moynına salıp alıp, ashıw menen anaw úyine shekem bir tınbastan aparadı.

Bul syujetlik detallar romanda júdá qızıǵarlı hám satira-yumorlıq sıpatlarda sáwlelendirilgen.

Sońınan ılaǵınan ayırılǵan eshkiniń qulaqtı teserlik dárejedegi dawıs penen mańırawları, oǵan domkomnıń kelip, nege joq etpediń, - dep Nurlepesti qıstawları da ózine tartımlı hám ótkir mánili etip súwretlengen. Mısalı:

«Eshkiń shaqırǵansoń kelip edim Nurlepes aǵa!...

-Eshkiniń shaqırǵanı qalay...? Basın kóterip qarasa, Aytbay qolınan alıp sálemlesti de...

-Al, aǵa - dep qapılttı. - Qolımnan túk kelmeydi. Berdámbet aǵa menen jaw jaraǵın asınıp uchastka miliсiyası kelip qaldı! Pasport tekserip júr, qolxozdan qashqanlarǵa úsh kún máwlet

... soramımızda eshki baqqan da, kolxozdan qashqan da joq dep bulqıp otırsam, mınaw eshkiniń dawısı qulaǵıma tal-tal keledi.

- Bar, shaqırıp atır, - deydi miliсiya. - Kim? - desem, eshki-dá! - deydi. -Sen aldap otırsań, seniń soramıńda eshkili de bar, házir shıǵamız da birim-birim qırǵındı tiygizemiz, pasportsız qashqanlarına da, eshkilerine de! Bizdi aldap, ótirik maǵluwmat bergeniń ushın mınaw dúzilgen akt, juwapqa tartılasań dep qaraaap tur!» (201-202-b).

-Búgingi dáwir kóz qarasınan alıp qaraǵanda, minekey, usınday tań qalarlıq turmıs waqıyalarınıń negizgi syujetke batıl túrde engizilip, olardıń ashıqtanashıq súwretleniwi jazıwshınıń usı romandaǵı syujet dúziwdegi sheberliginiń eń bir utımlı táreplerin kórsetedi. Sonıń menen qatar, tap usınday syujetlik

detallardıń kópshilik orınlarda, joqarıda da azı-kem keltirip ótkenimiz sıyaqlı, orınlı jerlerde qısqa-qısqa túrde awız eki gúrriń, ádebiy qaharmanlardıń áńgime gurrińi sıpatında, dialoglar formasında beriliwi de sol syujetlik sistemanı janlandırıp, onıń háreketin tezletip, zárúrli jerlerde qısqartıp ta súwretlewge múmkinshilikler ashqan.

Solay etip, Nurlepes tınımsız mańırap turǵan eshkini Aytbay domkomnıń ózine mutqa jeteletip jiberip ǵana qutıladı. Bir tutas alǵanda, usı eshkige baylanıslı Nókerbay menen Táńirbergenniń hám Nurlepestiń balasınıń mektepte esitiwleri boyınsha aytqan kórkem ádebiyattaǵı tragediya janrı yamasa onıń kelip shıǵıw tórkinine baylanıslı aytılǵan «Eshki haqqında tragediya» jónindegi áńgimeler de ulıwma syujetke jan endirip, onıń súwretleniw barısın ózine tartımlı awhalǵa ákelip, bulardıń barlıǵı jazıwshınıń syujet dúziwdegi sheberlik sırların ańlatıp turadı.

Nurlepestiń bul eshkileri satılmastan burınǵı onıń sútlerin qońsısı hám joqarıdaǵı domkomnıń hayalı Orıngúldiń alıp otırǵan sút ıdısına bir qumalaqtıń túsip ketiwi, usınıń aqıbetinen hayaldıń: «Bizlerge sútińe qumalaq salıp berdiń, bul mazaq qılǵanıń ba», - dep shataq shıǵarıwları, Berdambet, Aytpay hám taǵı basqalarǵa usı eshkilerdiń sútinen gorshokqa uytılǵan qatıqtı ishiwge usınıwları hám taǵı basqa hádiyseler bir jaǵınan kúlkili, satirayumorlıq sıpattaǵı15, ekinshi tárepten, bulardıń bir tutas shańaraq aǵzalarınıń, ásirese, JumashJumagúldiń pataslıǵın, parıqsızlıǵın hám sadalıǵın da ańlatatuǵın tereń, ótkir maǵanalı syujet detalları retinde jazıwshı tárepinen durıs oylap tabılǵan hám olardıń barlıǵı turmısta bar hádiyse hám waqıyalar bolıp esaplanadı.

Romanda bularǵa qosımsha usı syujetlik baǵdarlarda Nurlepestiń hayalı JumagúlJumashtıń jas bosanıwı, onı úyinde tuwdırıw ushın Qosbergenniń hayalınıń tapsırması menen attıń júwenin ǵarrınıń pútkil awıldı izlep zordan tabıwı, sabannıń da tabılmawı, jas bosanǵannan soń oǵan sút burısh islewge ya súttiń, ya gúrishtiń joq ekenligi, olardı tabıwǵa Ámirxannıń hám Jerdashtıń xojalıqlarınıń oǵada hiylekerlik, danqparazlıq penen jarıspaqqa ataq-abıroy ushın bergen járdemleri sol dáwirge sıyımlı hám tábiyǵıy isenimli túrde sheberlik penen súwretlengen.

Jańa tuwılǵan náreste Sazturǵan ele qızıl shaqa waqıtlarında-aq Nurlepestiń hayalı Jumagul-Jumash qattı awırıp qaladı. Onı keselxana aparıwǵa yamasa doktordı shaqırıwǵa barsa bular ekewiniń de pasportları joq. Endi onı áwliyege, qoyımshılıqqa zıyarat ettirip emletiwdi oylaǵan Nurlepes birewdiń eshek arbasın jalınıp sorap alıp, «Ázler baba» áwliyesine jańa tuwılǵan náreste Sazturǵan menen Nurqasımdı da alıp jolǵa shıǵadı. Shıjǵırǵan kúnniń ıssısında qoyımshılıqqa jańa ǵana barıp, onıń shıyıqshısı Medet xojaǵa xabarlasıp, qoyımshılıqtı olar bir aylanǵannan soń-aq Jumagúl-Jumash birden es-aqılınan ayırılıp, jilli bolıp ketedi.

Nurlepes usılayınsha kempirin qoyımshılıq ishinde birotala joytıp alıp, túni menen shıyıqshınıń qasında Sazturǵan ekewi túnep, azanda bir górge basın suǵıp, tek qana ayaǵı kórinip atırǵan jerinen Jumashtı Medet xoja-shıyıqshı tawıp beredi. Hayal Áskerbay atlı bunnan bes jıl burın jerlengen bir insannıń skelet alqımınan buwıp uslaǵan halda jan tapsırıptı. Bul kórinis romanda syujettegi

15 Roman janrında zamanagóy turmıs shınlıǵı súwretlewdegi satira-yumorlıq sıpatlardıń áhmiyeti haqqında qarańız: V.Koroban. Sovremennıy moldavskiy roman. –Moskva: Sovetskiy pisatel, 1979. B.213-216; N.Ivanova. Smex protiv straxa, ili Fazil Iskander. –Moskva: Sovetskiy pisatel, 1990. B.93-137; Paxratdinov J. Házirgi qaraqalpaq prozasında yumor hám satira. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1989.

qatın purıshlıǵı menen namıssızlıǵı, olardıń hayal-qızlardı, ásirese, Biybiraba sıyaqlı ámengersizlerdi qorlap, azaplawshı minez-qulıqların ashıp beriw ushın syujetke durıs engizilgen. Óytkeni, bulay dewimizdiń sebebi, Ámirxan óziniń balası Temirxan menen Jerdashtıń balası ekewlep, Aytbaydıń-qońsısınıń qızı Biybirabanı zorlap, namısına tiygen kúni «biziń bala naǵız jigit bolıp, jigitlik etipti...!» dep ózinshe maqtanıp, bul isti Gúlimbay Nagmetovich penen konyak iship juwıp otıradı. Bunnan aldın da qızdı zorlamaqshı bolǵanda arashaǵa túsken Nurlepestiń balası Nurqasımdı urıp-sabap, miliсiyaǵa berip jiberedi. Keyninen Nókerbay, Siysen, Turdıbay shayır araǵa túsip kelgen soń Nurqasımdı shıǵarıp alıp, Temirxan menen Berdash qońsısına taǵı da kemsitiwshi sózler aytıp onı azaplaydı. Ámirxan qızdıń sońǵı saparı namısı birotala qorlanǵanın bilse de, bilmegendey bolıp, joqarıdaǵı prokuraturada isleytuǵınlardıń másláháti hám kómegi menen para berip, balaların qápelimde, Tashkentke oqıwın dawam etiwi ushın samoletta ushırıp jiberedi. Sóytip, olardıń qızdı qorlaǵanı moyınlanbay qaladı da, soń qızdıń ákesi úlken shawqım kóteredi hám sońǵılıǵı joqarıdaǵıday tragediya menen juwmaqlanadı.

Romandaǵı Jerdashtıń óz qarsılası Ámirxan menen qápelimde «jigitshilik» haqqında básekelesiwi, Jerdashtıń eger Ámirxan Biybiraba menen jınısıy jaqtan jantasa almasa, oǵan eliw mıń beriwi kerekligi, al, ol usını orınlasa, Jerdash oǵan eliw mıń beriwi shárt ekenligine shártlesiwi, sońınan Ámirxannıń bul shártten ózinshe jasırın túrde bas tartqanı ushın bunı Jerdashtıń ráketlerge tapsırıp, aqshanı óndirip alıwı, qızdıń Temirxandı óltiriwdi tezletiwge usı waqıyanıń sebep bolıwları da shıǵarmada hayran qalarlıq hádiyselerdiń biri, biraq ol isenimli túrde, negizgi syujet baǵdarına sheberlik penen engizilip biriktirilgen. Bunda Ámirxannıń ishki tolǵanısları da onıń bir neshe ishki monologları arqalı júdá ózine tartımlı hám tábiyǵıy psixologiyalıq halat retinde alıp súwretlengen. Biybirabanıń Temirxandı shawıp óltirgennen keyingi oyları, onıń ulıwma gumanistlik baǵdardaǵı adamgershilikli pikirleri de usı tiptegi ishki monolog, ishki tolǵanıslar retinde júdá tereńnen alıp sáwlelendirilgen. Al, Biybirabanıń túrmeden jazasın ótep kelgennen sońǵı Názigúlge aytqan mına gáplerine qarańız:

«-...kim jaman bolsa, ózi qudaydan tawa beredi...

-Qudaydan tawmaydı, bular jurttı qudaydan taptıra beredi! Jańa-aq óltire qoyayın dep edim, qızıńız ayaǵıma jıǵılıp jıladı!...

-Óyppey sińlim-ay, hákislengennen amanbısań?! Kimdi óltirejaq ediń?

-Ámirxandı-dá! ... Bir sóz benen aytqanda, sizlerdiń bárińiz iytsizler, apa, kewlińizge kelmesin, siziń ǵarrıńız da, qızıńız da iyt, adam emes ekewi de! Al endi Jerdash sizlerden-hám pás iyt, qatınınıń arqasınan bayıp, qatınınıń oynasları menen qatnasadı-aw... Kórgim kelmeydi sizlerdi, túpiw-w!» (553-554-b).

Tap usı mazmundaǵı gáplerdi bunnan aldın da araq iship, más bolıp otırsa da Nókerbay aytıp saladı. Sonda shınlıq sózge shıdamaǵan Názigúl Nókerbaylarǵa qarata tabaqtı zıńǵıtsa, al, Tursın qolına balta alıp, olardı kóp jerge shekem quwıp salıp, asırıp salǵan edi. Nókerbay azanda keshirim soraw ushın kelgende de, qapınıń artında qolına balta alıp turǵan Tursındı kórip, keyin qaray qalay zıńǵıǵanın bilmey-aq qalǵan edi.

Shıǵarmadaǵı bunday orınlar, problematikalıq hám ideyalıq jaqtan alıp qaraǵanda, ótkirligi hám tásirliligi menen ayrılıp turadı. Bulardı jazıwshınıń ádebiy awız eki gúrriń túrindegi gápleri menen beriwdegi sheberligi, emoсionalekspressivligi oqıwshını ózine tartadı. Ásirese, naqma-naq sóylesiwler, dialoglar hám poliloglardan tısqarı syujettiń ayırım bóleksheleriniń zárúrli orınlarda