Roman teoriyası

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

Ádebiyat teoriyası hám oqıtıw metodikası kafedrası

Roman teoriyası (Lekсiya tekstleri)

Lekсiya-16 Ámeliy-12 Seminar-12

Nókis - 2011

SYUJET-ROMANDA POETIKALÍQ SHEBERLIKTIŃ BASLÍ SHÁRTI

1.Tariyxıy sharayat hám syujet poetikası

2.Zamanagóy romanda syujet dúziw poetikası

3.Fantastikalıq syujet hám roman poetikası.

Xaqıyqatında, hár qanday roman janrında dóretilgen shıǵarmalar ushın eń baslı shártlerdiń biri bul turmıs shınlıǵı menen dáwir xaqıyqatlıǵın kólemli, bazda epopeyalıq sıpattaǵı keń masshtablı waqıyalar menen shım-shıtırıq, qımqıyǵash xádiyselerdi keń túrde qamtıp alıp súwretlew bolıp esaplanadı. Pútkil dúnya ádebiyatında dańq qaldırǵan bunday kólemli syujetler menen tutas bir ásir waqıyaların alıp súwretlewshi shıǵarmalar kóplep ushırasadı. Olardan L.Tolstoydıń

«Urıs hám paraxatshılıq», M.Sholoxovtıń «Tınıq don», M.Áwezovtıń «Abay jolı», T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı», K.Mámbetovtıń «Poskan el», «Túrkstan» hám Sh.Seytovtıń tórt kitaptan ibarat bolǵan «Xalqabad» atlı epopeyalıq shıǵarmaların atap ótiwimizge tuwra keledi. Bulardıń barlıǵındaǵı eń baslı ózgeshelikler sıpatında pútkil yarım ásir, bir yamasa bir neshe ásirlerdegi waqıyalardı da keń qamtıp alıp, olardı belgili bir ideyalıq tematikalıq baǵdarlarǵa birlestirip sáwlelendiriw kózge túsedi. Mine, usılardıń ishinde XX ásirdiń 70-80- jılları júzege kelgen Sh.Seytovtıń «Xalqabad»1 roman-epopeyasında syujet dúziwdiń dástúriy túrdegi keń kólemliligi, olardıń belgili baǵdarǵa birlestiriliwi menen syujetlik rawajlanıw eń dáslep qaharmanlar minez-qulqın tereńnen ashıwǵa jumsaladı. Romanda syujet dúziwdiń burınǵıday tek ǵana dástúriy, izbe-iz túrdegi - waqıyalardı dizip, sada súwretlew arqalı emes, al, olardıń utımlı, tásirsheń poetikalıq formaları bolǵan dialog, qaharmanlardıń awızsha gúrriń etip beriwleri, xat, keńirek etip alınǵan awız eki áńgimeleri sıyaqlı túrleri, sonday-aq, qızıqlı, ózine tartımlı satira-yumorlıq sıpattaǵı háreket hám qıymılqozǵalıs túrlerin de qamtıw dıqqattı ayrıqsha ózine tartıp turadı. Álbette, sońǵı aytılıp atırǵan poetikalıq formalar qaraqalpaq prozasınıń bunnan aldıńǵı dáwirlerindegi shıǵarmalarında ushıraspaytuǵın yamasa kútá az isletilgen kórkemlik usıllar bolıp esaplanadı. Sonday-aq, jazıwshınıń atı atalǵan epopeyalıq dóretpesinde ádebiy qaharmanlardıń is-háreketlerine berilgen hám olardıń minez-qulıq belgilerine tiyisli bolǵan qosımsha avtorlıq sıpatlamamaǵlıwmatlar da qaraqalpaq prozasınıń bunnan aldıńǵı tájiriybelerine salıstırǵanda, ámeliy jaqtan alıp qaraǵanda, júdá janlı, tásirsheń, emoсional sıpatlarǵa iye. Sonlıqtan da olardı ulıwmalastırıp, belgili bir teoriyalıq juwmaqlar shıǵarıw úlken áhmiyetke iye degen pikirge kelemiz.

Atı atalǵan Shawdırbay Seytov epopeyası bir qansha ádebiyatshı alımlardıń miynetlerinde sóz boldı2. Biraq ol monografiyalıq planda ele izertlengen joq. Mine, usınday ámeliy kórkemlik wazıypalardan kelip shıǵa otırıp, bul dóretpeni ilimiy talqıǵa tartqan maqsetke muwapıq boladı.

Jazıwshınıń roman-epopeyası usı waqıtqa shekem xalıq dushpanı dep esaplanıp kelgen Izbasqan (Izban) atlı ádebiy qaharmannıń tún jarpında óz sheriklesi, Xalqabad awılında payda bolǵan jańa bay Tolıbaydıń uyqı tóseginde jatırǵan jerine diywaldan asırılıp túsip, oǵan astırtın, qupıya tapsırmalar beriwge

1Seytov Sh. Xalqabad. I kitap. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1977; II kitap. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1982; ІІІІV kitaplar. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1989 (endigi mısallar usı basılımlardan alınadı, qawısta tek betler kórsetiledi).

2Axmetov S. Proza hám waqıt talabı // Ámiwdárya. 1984. -№1; Maqsetov Q. Realizm menen tolı kórkem dóretpe // Ámiwdárya. 1984. -№6; Allambergenov Q. Íǵbal jaǵısı // Ámiwdárya. 1989. -№1; Bahadırova S. «Kitabı dedem qorqıt», «Qoblan», «Edige» hám házirgi ádebiyat haqqında oylar. –Nókis:

Qaraqalpaqstan, 1992. B. 152-157.

óltiriw hám onıń qolındaǵı xújjetlerdi qalay qolǵa túsiriw jolların qarastıra baslaydı.

Romanda jazıwshınıń syujetlik rawajlanıwdıń belgili bir basqıshların hám onıń ulıwma rawajlanıw jolların da tásirli súwretlew usılı-bul eń birinshi gezekte qálem iyesiniń obektivlikke, realizmge súyengenligin ayrıqsha atap ótiwimiz kerek. Bul sıpatlar eń dáslep ádebiy qaharmanlar háreketleriniń de isenimliligin hám olardıń tereńnen ashılıwın támiyinleydi. Atap aytqanda, talant iyesi belgili syujetlik basqıshlarda mınaday syujetlik detallarǵa ayrıqsha itibar berip sáwlelendiredi. Mısalı tómendegilerge itibar bereyik:

Tolıbay: «Únsiz júrip ólini oń jaqqa shıǵarıp jatqardı da, ústine aq jawıp tasladı.» ... (56). «Jılamayın degen sayın jılaǵısı kele berdi. Qápelimde, negedur, inisiniń betine úńilgisi kelip ketti. Qalǵanın ol ǵayrı tábiyiy bir jaǵdayda júrip isledi-shútikti jaqtı, inisiniń basına birden shókke tústi de, birden ashsa júregi jarılıp ketetuǵınday, áste-áste óliniń betin ashtı... Tap aǵasın gózep atıp jiberejaq adamday, bir kózin bekkem qısıp, ekinshi kózin barlıq qáhár ǵázep penen baqıraytıp ashıp atır eken. Oq tiymesten qas qaǵım burın Mádiyardı usılaytıp shókelegeninde qanday ǵázep penen qaraǵan bolsa, tap sonday ǵázep penen Tolıbayǵa tesireydi» (58-59).

Syujetke engizilip súwretlengen bul detallıq sıpatqa iye kóriniste ayrıqsha tereń obrazlı sıpatlı belgi sezilip turǵan sıyaqlı hám ol tek ǵana qurǵaq waqıya quwalawshılıq, isháreketlerdi mázi dizip súwretlewlerden jıraq, al, bul tutas syujetlik rawajlanıwǵa jan beriwshi poetikalıq qásiyetlerdiń biri bolıp esaplanadı. Shıǵarmada bunday janlı hám tereń obrazlı sıpatqa iye orınlar júdá kóp.

Jáne bir qızıq jeri sonda, jazıwshı syujetlik jelistiń qálegen orınlarında da sol waqıyalardıń ayırım, sheshiwshi qaharmanlardıń táǵdirine - óli yaki tiriligine, geyde olardıń kim ekenligine baylanıslı juwmaqların birden bildirip qoymay, al olardı jumbaqlap, sırın ishine tartqıza otırıp súwretleydi. Atap aytqanda, joqarıdaǵı syujetlik rawajlanıw basqıshında yamasa syujet detallarında Kólibay menen Elibaydıń óz qarsılası Mádiyar menen atıspasında jańa dúzim wákiliniń óli yaki tiriligin oqıwshılar ele anıq bilmeydi. Al, Elibay bolsa Mádiyardı óldi dep esaplap júrgeni menen, qaytıp barǵanında ólik ornında joq e ken. Tolıbaydıń úyinde onıń balası Kólibaydıń óligin jayǵastırıp atırǵan Qunnazar aqsaqallarǵa bolsa, Aqtóre htb batıraqlar: «Áwliye terek»tiń arjaǵında Mádiyardıń atın ǵarǵa shoqıp atır... Ózi qayda eken?...(68) degen suwıq xabar tawıp keledi. «Qunnazar júykesi qurıp, talıqsıǵan adamday otırıp qaldı. Basqalar jer shuqladı...». Sońınan birazdan keyin barıp, birew haplıǵın ishke juwırıp kirdi:

-Mádiyar aǵa er toqımın arqalap úyine keldi!»

Syujetlik waqıyalardı mine, usılayınsha ózine tartımlı, qızıqlı etip, sol máwritlerdiń nátiyjelerin birden anıq jayıp salmay, olardı biraz obrazlı túrde astarlańqırap alıp súwretlew Sh.Seytovtıń «Xalqabad» roman-epopeyasınıń syujet poetikasındaǵı baslı sıpatlı belgilerdiń biri.

Álbette, romandaǵı syujetlik waqıyalardıń kópshiligi sol waqıttaǵı tiykarǵı másele bolǵan awıl xojalıǵın kollektivlik xojalıqqa biriktiriw mashqalasınıń átirapına jámlengen. Sonlıqtan da, romannıń dáslepki bólimlerindegi syujetlik waqıyalardıń kópshiligi basqa da baylar qatarı Tolıbay tasmańlaydıń xatlanıwı yaki xatlanbawı haqqında boladı. Sonda-aq, onıń nege «Tasmańlay» atanǵanlıǵı túwralı qısqasha syujetlik maǵluwmat ta negizgi syujetke baylanıstırılıp jiberilgen. Ol avtorlıq súwretleme boyınsha bılay beriledi:

«...Ózi ata teginde baylıq bolmaǵan, jigirmalaǵan jıl arıda nanı qalıńlaǵan taza bay edi. Orınborǵa baylardıń kárwanın tartıp jurgenińde ójet bir ázerbayjan menen juz teńgege básekelesipti. Ázerbayjanǵa qızıq, talapkerge teńge kerek. «Kimde

kim mınaw may qabaqtı mańlayına urıp sındırsa, júz teńge aladı, sındıra almasa, biziń jún artqan kárwandı Krasnovodskiyge aparısıp qaytadı. Qáne, kim qayıl», - depti, sharapqa másirip otırıp. Teńgeni sanap aldına qoyǵan soń, eki talapker jutınıptı da, táwekel ete almaptı. «Men sındıraman» - depti birew. Tolıbay jaqınlaw otır eken, «qalay qaqshıp alǵanımdı bilmeymen, qarasam, qabaq qolımda tur, óytip júrgenshe, ya bayıyın, ya óleyin degen ashıw menen mańlayıma bılsh ettirgenim, ya qabaq jarıq pa edi, ya quday abıroy berdi me, pashaq-pashaq bolıp buzıldı. Áne, sol júz manat juqtı bizge, ádep, teri-tersek alıp sattım, soń-soń bireki úyge jetkendey úyshige úy soqtırıp, tarttım-aw qazaq arasına! Olarda jún bolǵanı menen jánewit joq. Úylerdi pullap, Orınbordan bılǵarı alıp qayttım. Biziń qoldı ǵarǵanıń «halallawı» sonnan baslandı, nan tappay júrgenler

«Tasmańlay» dese dey bersin, jurt ne demeydi?!...» (6-7-betler).

Minekey, bul ádebiy qaharmannıń óz awzı menen de aytılǵan gúrriń menen qosıla berilgen avtorlıq minezleme-maǵlıwmatnama tiykarǵı syujetlik jeliske qosımsha sıpatqa iye bolsa da, ol usı negizgi baǵdardı jáne de shıyraqlastırıp jetilistiredi hám tutas syujettiń rawajlanıwın orınlı túrde tezletiwge de alıp keledi. Basqasha aytqanda, bul usıl orınlı jerlerde avtor tárepinen syujetlik rawajlanıwdı qısqartıp, tezletip beriwdiń bir usılı sıpatında qálem iyesi tárepinen jiyi-jiyi qollanılıp otıradı.

Mine, usı sońǵı waqıtları «nanı qalıńlaǵan taza bay» Tolıbaydıń jańa húkimet dáwirinde tapqanınıń barlıǵı ortalıqqa túsejaq, konfiskaсiyalanajaq bolǵanlıqtan da ol Izbasqan, Sıdıq hám t.b. menen sol húkimetti qulatıwǵa tilekles bolıp, olardıń qarmaǵına májbúriy ilingen adamlardıń biri. Endi bolsa Tolıbay usı awqamnan basın tartıp alıwı qolın qanǵa bılǵap qoyǵanlıǵı sebepli de júdá qıyın, hátteki múmkin emes edi. Usı sebepli Kolibay inisinen de ayrılıp otır. Ol...: «Endi men jasamay-aq qoyayın, - dep gúbirlenedi. Mádiyardıń hayalın da, kishkene júwernemegin de, Sayımbet súwdırın da, Qunnazarın da, Qudaybergen shundıyın da házir ǵana qırayın, házir qırmasam, hesh qashan qıra almayman, hesh qashan..», -dep esikke juwıradı...» (59-bet).

Demek, negizgi waqıyalıq syujetlerge qosımsha bunday ishki monolog túrindegi ádebiy qaharmanlardıń oy tolǵanıslarınıń berilip barılıwı da shıǵarmanıń ulıwma syujetlik baǵdarına jan endirip, onıń tábiyǵıylıǵın arttırıp, tásirlilikti kúsheytip, realizmdi tereńlestirip barıwǵa múmkinshilikler beredi.

Tolıbay Mádiyarǵa topılıs jasalǵandı sezdirip qoyıwdan qorqıp, balası Elibaydı jortaǵa jilli etip, sol awıldaǵı «Aqkesek» áwliyege aparıp baylap qoyadı. Ol jerden de jalǵanlıqtıń, ótirikshiliktiń izi bilinbesin dep Izbasqannıń keńesi menen onı Qaraqum iyshanǵa «emletiw» ushın jiberedi. Sóytip, Mádiyardıń ómirine islengen qastıyanlıq penen ol alıp kiyatırǵan hújjetler ushın islengen topılıstıń izi bilinbey bastırılıp ketedi.

Tap usı waqıtları awılda kolxoz qurılısın dúziw, balalardı jańa tiptegi mekteplerde oqıtıw máselesi qızǵın qolǵa alına baslaydı. Sıdıq eskishe-arabsha bala oqıtıp júrgen meshittiń jayı mektep ushın tartıp alındı. Jeke xojalıqlardı jáámátlik xojalıqqa biriktiriw ushın úgit násiyat jumıslar awıldaǵı Qudaybergen shundıy sıyaqlı batraklar tárepinen keń túrde ámelge asırıladı. Sol dáwir haqıyqalıǵına tán bolǵan bunday waqıyalar romanda baslı syujetlik rawajlanıw baǵdarı sıpatında obektiv hám tereń realistlik penen qızıqlı, ózine tartımlı usıllar: dialoglar, zárúrli obrazlı syujetlik detallar arqalı sheber poetikalıq túrde sáwlelengen. Mısalı: «Mektep ashamız, otaǵası... Biraq biz... orıssha oqıtamız...

-Xa-aa!- Sıdıq sabayaqtan qolın tartıp alıp artına jalt qaradı. – Orıssha oqıtqanı qalay? Meshitte orıssha oqıtıp bola ma?! Onda giltti bermeymen, el sheshsin onı! Xalıq sheshsin...

-Dabay, ǵarrı, giltti ákel! ... Qalay, qaysı tilde oqıtamız, bul biziń jumısımız.

- Bul kisi Dáweke aǵa degen muǵallim, - dep tanıstırdı Allambergen shundıy. - Meshitte siziń haqıńız joq...

-Usı jaǵańızǵa jabısıyıp óle qoysam qáyter eken! - dep sozdı tırnaǵına shekem kúyinip ketken Sıdıq» (87-b).

Haqıyqatında da, bul sol dáwir shınlıǵına sáykes keletuǵın ómir kartinaları edi. Bul jerdegi jazıwshınıń syujet dúziwdegi ayrıqsha kózge taslanatuǵın belgileriniń biri-dialoglik formanı syujet rawajlanıwınıń dinamikasına sáykes onı qısqartıp súwretlew usılı retinde de, emoсionallıqtı kúsheytip beriw ushın da orınlı paydalanıw bolıp otır. Roman-epopeyada bunday dialoglik usıldan paydalanǵanda poetikalıq sheberligi menen kózge túsetuǵın syujetlik orınlar júdá kóp hám biz bunı retli jerlerde kórsetip baramız.

Romanda joqarıdaǵıday xalıqtı jańasha jolǵa túsiriw islerinde Qudaybergen shundıy qusaǵan ápiwayı xalıq wákilinen shıqqan badraqlar ayrıqsha úgit-násiyat jumısların alıp barǵanlıǵı shıǵarmanıń negizgi syujetinen keń orın alǵan. Jazıwshı bulardı tek avtorlıq bayanlawlar menen izbe-iz ápiwayı túrde ǵana táriplep súwretlemesten, al, retli orınlarda olardı ádebiy qaharmanlardıń óz awızlarınan da-joqarıda Tolıbay tas mańlaydıń gúrrińi sıyaqlı etip berip, jańasha kórkem ádebiy tájiriybege erisken hám bul biraz poetikalıq tabıslar alıp kelgen.

Romannıń negizgi syujetlik ózeginde kóbirek orın alǵan waqıyalardıń qatarında sol waqıtta bay, kulak dep atalǵan adamlardı xatlaw, yaǵnıy, konfiskaсiyalaw máselesine baylanıslı hádiyseler bolıp esaplanadı. Solardıń biri Tolıbayǵa baylanıslı. Konfiskaсiyalaw mapazında jeke xojalıqtaǵı mayda qoy-eshkiler esapqa alınbastan, iri shaqlı qara mallar ǵana esapqa ilinip, sıyır, ógiz hám jılqı mal tuqımları, túyeler de erikli eriksiz túrde ortalıq ǵáziynege, kolxoz múlki esabına ótkerile baslaydı. Al, kolxozdı jańa dúziw waqıtlarında mayda-shúyde, at arba, moyıntırıq, gúnde-paznalar da jeke dara adamlardıń óz erki menen ortalıqqa ótkerilip, ulıwma jámáátlik menshik qorları jámlengen. Mine, usı máselege baylanıslı romanda Tolıbay menen ayrıqsha jeke menshiklik nápisqawshılıqqa berilgen Nazarbay degen adamnıń, ádebiy qaharmanlardıń arasındaǵı bolıp ótken júdá qızıqlı waqıyalar negizgi ózekli syujetlik baǵdarǵa engizilgen.

Atap aytqanda, Tolıbayda iri eki ógiz bar. Solar iri qara mallardıń esabınan onıń iyesiniń qálewinen, erkinen de tısqarı kolxoz múlkine ótip ketetuǵın bolǵanlıqtan, Tolıbay bulardı ańqaw hám áńgódek, sada Nazarbaydıń bir neshe eshkisine awmastırıp aladı. Sóytip, solardıń birewin usı Nazarbaydıń ózine soydırıp pushtarlatıp, onıń qol kómegi menen qonaqların, awıllasların da kútip jiberedi. Tolıbaydıń bul jerdegi maqseti maldıń zayaǵa ketpey, olardıń óz dártine jumsalıwı bolıp esaplanadı. Hiylekerliktiń bul sırların dáslep Nazarbay nárse ańlamaydı. Onıń usınday sadalıǵı menen ańqawlıǵı da, dúnyaxorlıǵı menen nápisqawshılıǵı da, Tolıbaydıń hiylekerligi menen sumlıǵı da usı orınlarda, syujettiń usı basqıshlarında ayrıqsha belgili boladı hám jazıwshı bunı syujetlik usıl-zárúrli iri-iri waqıyalardı súwretlew jolı menen sheber poetikalıq túrde ashqanlıǵınıń gúwası bolamız. Usı baǵıtta, ásirese, romandaǵı ayırım syujetlik bóleksheler tábiyǵıylıǵı hám satira-yumorlıq tereńlik sıpatları menen de dıqqattı ózine ayrıqsha tartadı. Máselen, Nazarbay óz eshkisin Tolıbaydıń úyinde soyıp, pisirip júrip mınaday qolaysız awhalǵa túsip qalǵan:

«Esirkep haywanǵa shıqsa, qolında puwı burqıraǵan bir tabaq gósh, Nazarbay baqırayıp tur, ya arı ketpeydi, ya beri júrmeydi. … Nazekesi kózi aqshańlap «qudanıń názerine» ketip baratır. Esirkep:

-Oy-bay, Nazeke ketip baradı! - dep baqırdı. Dım túsinbegen shundıy:

-Awqat jep ketsin,- dep atır edi:

-Oy-bay-aw, Shundıy aǵa, o dúniege ketip baradı! - dedi hawlıǵıp. Qudaybergen sorpa quyıp atırǵan shómishin qoya juwırdı... Nazekeń alqımına qońız turıp qalǵan tawıqtay moynın sozıp, júresine otırıp atır edi. Shundıy betine bir úńildi de, eńsesine tewip jiberdi. Tewgeni de sol, qaraltımı saqaday bawır anaday jerge tors ete qaldı...

-...Tur, mańlayı qattı, hár qashan sen mańlayı qattı, tamaǵıńnan óleseń! - dep qazan jayǵa kirip ketti» (96-b).

Minekey, kórip otırǵanımızday, jazıwshı usı jerde Nazarbaydıń ashkóz, nápisqawshılıǵın «ol tabaqtı kóterip baratırıp, bawırdıń bir bólegin jutıp jiberip, túyilip qaldı» dep súwretlegende, usı syujetlik máwrit tap usınday tásirli shıqpas hám ol biz keltirgendegidey, ádebiy poetikalıq nátiyjege iye bolmas edi. Demek, jazıwshı roman-epopeyada syujetlik rawajlanıwdıń qálegen momentlerinde zárúrli orınlardı usılay etip ayqınlastırıp, detallastırıp beriw arqalı úlken poetikalıq sheberliklerge erisken.

Usınday maqsetler menen jazıwshı Nazarbaydıń dúnyaxor zıqnalıǵı menen kóz toymas hám tógilgennen jalap qal degen «sıyaqlı qásiyetlerin Ámet ustanıń mámleketke altın tapsırıw waqıtların súwretlegende de mınaday etip júdá tásirli hám tereń obrazlı túrde ashqan:

«Shashılıp ketken altın árebek, sırǵalar, asıqtay-asıqtay som altınlar quyashqa shaǵılısıp, jurttıń kózin qamastıradı. Ámet ushın Nazarbay eńkildep jılap jibere jazladı. Ustaxana betten juwırıp kelgen Sayıpnazar... lal bolıp qalǵan alamanǵa itibar bermesten, qaqpaǵı ashılıp ketken qobdıyshaǵa shashılıp atırǵan tillá teńgelerdi, zer buyımlardı jıynastırıp sala basladı. Bir bálesi juǵıp qalatuǵınday, hesh kim terispedi de. Tek Nazarbay jurt serpilse de dárpenbey, bir orında sileyip turadı da qoyadı. Sayıpnazar qonıshana shappatlap:

-Kóteriń, Nazarbay aǵa, tabanıńızdıń astında asıqtay altın jatır! - dese de tırp etpeydi. Kelip Mádiyar keli qoyǵanday qushaqlap mına jaqqa dińk ettirip qoyıp edi, sol qoyǵan jerinde de jansız bir músindey tura beredi, bılay aparıp qoysa da oyerde de sonday. Adamlardıń isheksilesi qatıp kúlip atır...» (320-321).

Mine, bul keltirilgen mısallarda,kórinip turǵanınday-aq, avtorlıq soсiologiyalıq-ideyalıq poziсiyanıń anıqlıǵı, yaǵnıy, Nazarbay sıyaqlı ádebiy qaharmanlardıń nápisqawshılıǵı menen dúnyaparazlıǵın ashıp beriw niyetiniń ayqınlıǵı menen qatar, usı maqsetlerden kelip shıqqan halda jazıwshınıń syujet dúziw hám onıń bir tutaslıǵın támiynlewi - syujetlik waqıyalardıń bir shıǵarma kóleminde bir-biri menen tıǵız baylanıs dinamikası menen logikasın saqlaw sheberligi dıqqattı ózine qaratadı. Bir tutas roman-epopeyada ózekli syujetlik baǵdarlar, isháreket hám waqıyalar tap usılayınsha tıǵız ajıralmas baylanıslarǵa iye. Bizińshe bul, álbette, syujet dúziw poetikasına tiyisli utımlı faktler dep esaplaymız.

Bulardan tısqarı Nazarbaydıń úyine barıp ta beline jabısıp qalǵan, Tolıbaydıń úyindegi soyılǵan eshkiden urlap alǵan kók etleri sebebinen ólim halatına kelip, onıń hayalı dáslep iymanın úyiriwi ushın Sıdıq mollanı shaqırıwı, sońınan bolsa, azı-kem táwipshiligi bar Qudaybergen shundıydı ákeliwi,onıń emlew ushın dári pulǵa Tolıbaydan eshkilerine awmastırıp alǵan jup ógiziniń birewin sorap alıwı,qullası, bunnan soń da usı ógizlerge baylanıslı qızıqlı hám ózine tartımlı waqıyalar romannıń negizgi syujetlik baǵdarında da, jeke syujetlik detallar sıpatında da úlken áhmiyetke iye. Olar arqalı Nazarbaydıń jeke menshiklik hám nápisqawshılıq, sútxorlıq xarakterin, al, Qudaybergen sıyaqlı aq kókirek insanlardıń joqarı adamgershiligi menen haq kewilliligin de tereńnen ashıwǵa sebepshi boladı. Sebebi, Qudaybergen shundıy Nazarbaydıń ógiziniń birewin tek ǵana dári pul yamasa rezina bulaw ushın

(táwipshilik ásbap) ǵana emes, al, onı kolxoz ortalıǵına tapsırıw maqsetinde Nazarbaydı hám onıń hayalın da aldarqatıp, bir jaǵınan, usınnan emlenbey ólip ketseń, ógiz qaladı-ǵoy dep qorqıtıp, úrkitip te aladı. Bunnan keyin de Nazarbaydıń ógizdi urlap baratırǵan jerinen Qudaybergenniń uslap alıwı,onıń Tolıbay tárepinen ógizlerdi eshkige almastırıp islegen háreketlerin sezip qoyıp, jup ógizdiń birewin Esirkep ekewi oǵan qaytadan jetelep aparıp, onıń ornına e shkilerin qaytarıp beriwlerin sorawı, al, hiylekerlik penen hár tárepten jol tapqısh Tolıbay tasmańlaydıń jáne de óz sumlıgın asırıp, Nazarbaydı qayta jalınıp, jalbarınıwǵa májbúrleniwi qusaǵan waqıyalar negizgi syujetlik baǵdarda judá orınlı, sátli isletilgen. Sonlıqtan da, bular bir qaraǵanda qızıqlı hám satira-yumorlıq jobada alınsa da, olar tek ǵana kúlkili bolıp qalmastan, al, sol syujetlik baǵdar hám jelisler, syujetlik naq detallar arqalı qaharmanlar xarakterleri tárepinen ashıladı, sol dáwir haqıyqatlıǵına tán bolǵan hádiyseler ayqın sáwlelenedi, ulıwma, romannıń realizmi artıp baradı.

Sol awıldaǵı taza bay dep esaplanǵan Tolıbay menen onıń esiginde ómirinshe shorı bolıp ótken Biybaysha atlı soqır kempirdiń, onıń qızı Gúlaysha, balası Jahanlardıń arasındaǵı tıǵız qatnasıqlarǵa baylanıslı bolǵan syujetlik baǵdarlarda da olardıń minez-qulıq belgileri menen sol dáwir shınlıǵı, jigirmalanshı ásirdiń baslarındaǵı (otızınshı jıllarındaǵı) zaman aǵımınıń ne bir túrli iyrimleri, tolqıwları Xalqabad awılınıń mısalında tereń realistlik, obektivlik penen ashılǵanlıǵınıń gúwası bolamız. Atap aytqanda, húkimetlik hám sol jıllardaǵı partiyalıq tapsırma boyınsha usı awıldan bir jigit traktorshılıq kursqa, eki qız bala muǵallimshilik oqıwǵa ketetuǵın boladı. Olardıń biri Qurban degen ustanıń balası Ismet, al qızlardan awıp kelgen posqınshınıń qızı Sulıwshash, ekinshisi Jahannıń qarındası Gúlaysha edi. Olardıń atların awıl muǵallimi Dáweke (Dáwletnazar) bilimine qarap usınıs etedi.

Gúlayshanı joqarıda kórsetkenimiz sıyaqlı, Tolıbay tasmańlay biraz waqıttan berli-aq kelin etip túsiriw ushın Elibayǵa ayttırıp, atastırıp qoyǵan, hátteki, quda túsip, nan sındırısqan. Sonlıqtan da, qızdıń oqıwǵa ketiwin onıń anası Biybaysha kempir de jaqtırmaydı, sonlıqtan da, ol balası Jahandı bolajaq qudası Tolıbayǵa oylasıqqa jiberedi. Jahan bolsa dáslep qarındasınıń oqıp kelgenin de shep kórmey, qudasına barıp bılay deydi:

«-Endi ata, úsh ay degen úsh kúnshelli bolmaydı, ótip ketedi. Kelinińiz atqa miner bolsa, sizlerge de shep emes. Elibaydıń toyı úsh aydan soń, qarındas oqıw pitkerip kelgennen keyinaq bolar, Asıqqan qız bayǵa jarımas» degen... (236-b).

Bul sózlerdi esitken Tolıbaydıń tóbe shashı tik tursa da,ol oǵada shıdamlılıq penen Jahanǵa jańasha oqıwdıń zıyanın barınsha ásteaqırınlıq penen sada jigittiń miyine sińirip otırıp jetkizedi». - Oqıp kelgen qız, isshi bolǵan qız ózin malǵa sattırmaytuǵın bolıp keledi...

malǵa sattırıp kórsin, húkimetten ne jaqsılıq kúter eken?!... Hayaldıń ózin Sibirge aydasın-á! Onıń ústine burımların qırıqtırıp, toqalaq eshkidey bolıp, orıssha porımǵa kóshpese, oqıǵanı bir pul, hújjet te, hámel de bermeytuǵın qusaydı-ǵo! Araq degen taǵı bar...» (237-b).

Álbette, bul sózlerdi tıńlap otırıp Jahannıń hayran qalmawı múmkin emes edi. Sebebi, ol óziniń soqır anasınan da aq kókirek hám ańqıldaq, sada edi-desek te arzıydı. Olar arasında mınaday gápler de sol sebepli tábiyǵıy hám isenerli:

«-Araǵı ne, ata, onıń oqıwǵa ne qatnası bar?

-Sen ele bilmeyseń, oqıwdı pitkergen adamlardı hámel bermesinen burın partiyaǵa aladı. Áne, sol májiliste ıstoldıń ústinde bir shiyshe araq turadı. Sen kórmegenseń, ol bir suwday aq, záhárdey ashshı zat...

-Sen iship kórdiń be,óytip bir?!?» (237-b).

Minekey, Jahannıń bul tańlanıwlarına da Tolıbay óz basınan ótkergenlerin, Orınborda sawdada júrgendegi araqqa baylanıslı waqıyaların mayın tamızıp

otırıp aytıp berip, quda balasınıń awzın ashtırıp taslaydı. Sol jaqta dostınıń kewline qarap más bolıp, shoshqaxanasında uyqılap qalǵanın, más dostınıń biyhush halda hayalı menen de emes, al, qızı menen qushaqlasıp súyisip, oyınǵa túsip júrgenlerin aytadı. Qarındasıń da usı jolǵa túsedi. Men qudalıqtan bas tartajaqpan, - dep qorqıtadı. Qızdı Tórtkúlge ketip baratırǵanda Urısayda atıp ketedi, -dep te albıratadı. Usılardıń barlıǵı júykesin qurtıp, ol anasınıń aldına albıraqlap barıp, kóziniń aldına Urısaydıń bas keser gázzapları da e leslep, qarındası, anası, ózi - úshewi ún salısıp jılasadı. Gúlaysha oqıwǵa barmaytuǵın boladı. Sóytip, Jahan jáne kempiri ekewi Tolıbayǵa oylasıqqa kelip, olar óz-ara kelisip, Gúlaysha menen Elibaydı qosıp atlandırıp qashırıp jiberedi. Biraq, olar Tolıbaydıń hiylekerlik nusqawına bola awıl belsendileri ushın óz e rki, kelisimleri menen ketip baratırǵanlıǵı haqqında xat jazıp taslap ketedi. Bunı oqıǵan aqsaqal da, baslıq ta, komsomol xatshısı, taǵı basqalar da olardıń ataanalarına hesh nárse isley almaydı.

Degen menen, usıǵan baylanıslı romanda ayrıqsha qızıqlı hám ótkir idealıqestetikalıq wazıypaǵa iye mınaday syujetlik waqıya kelip shıǵadı. Oqıwǵa Tórtkúlge ketetuǵın úshewin: Ismet, Gúlaysha, Sulıwshashtı alıp ketiw ushın raykomnıń tapsırması menen arbalı eki miliсioner kelip, olardıń atı-jónin birme-bir aytıp, solardı baslıq Mádiyarǵa arbaǵa mingiziwdi buyıradı.

«-Qurban ulı Ismetti, Mamıt qızı Gúlayshanı, Shotan qızı Sulıwshashtı házir arbaǵa salasız». Usılay buyıra otırıp, olar nege miliсioner jibergenligin

«Begjaptıń qırǵınınan keyin húkimettiń awzı pisken», - dep, bul oqıwshılardıń qáwipsizligi ekenligin túsindiredi. Endigi jaman jeri sol, oqıwǵa baratuǵın Gúlaysha joq. Bunıń mánisin hám sebebin eki miliсioner de túsinbeydi hám onı tallap otırıwǵa olardıń huqıqı da joq eken. Sonlıqtan olar «Mamıt qızı qayda?... Mında kórsetilgen eki qız, bir balanı túwellep arbaǵa salasań, maǵan bası túwel bolsa boldı, hújjeti soń duwrılana beredi» dep qırsıǵadı...:

-Ha, joqtı qaydan tawaman, bir tamasha adam ekenseń?!

-Tappasań, qatınıńdı jiber! - dep qıshqırıp jiberedi úki kóz miliсioner» (262-b).

Sóytip, haqıyqatında, húkimet penen partiyadan qorqqanınan–aq Mádiyar óziniń hayalı Aysultandı qısqa muǵallimshilik kursqa jiberiwge májbúr boladı. Sebep penen, Tolıbay, Biybaysha, Gúlaysha hám Jahanlardıń orınsız is-háreketleriniń aqıbetinde Aysultan Tórtkúlde oqıp qaytadı. Onıń qaytıp keliw waqıyaları da romanda qızıqlı syujetlik detallar menen júdá tásirli hám tereń mánili túrde sáwlelendirilgen.

Sonday-aq, romandaǵı joqarıdaǵı syujetlik orında sáwlelengenindey, posıp kelgen Shotan atlı qazaq milleti wákiliniń qızı (negizinde, úyinde tárbiyalanǵan qarındas aǵayini) Sulıwshashtı da birden arbaǵa mingizip jiberiw ańsatqa túspedi. Tolıbay qapıltqan hár túrli mısh-mıshlar bunıń da qulaǵına tiymey qalmaǵanlıqtan, Sulıwshashta da qorqınıshtıń úreyi basım kele berdi. Sonlıqtan da ol: «Qalpaqtar qazaqtıń qızı joǵalsın dep jatırǵan-ǵoy! Áytpese nege meniń bir ózimdi jiberedi?! Óltirseńder de barmayman!» (262) degen sózlerdi aytqanın bilmey-aq qaladı. Biraq, ol sońınan usı oqıw arqasında úlken xızmetker dárejesine erisedi. SAGUdi pitkerip, oblastlıq komitette belgili xızmette turadı.

Usınday jańasha tárbiyalaw, oqıw tárbiya islerine baylanıslı Ismettiń traktorshılıq kurstı pitkerip kelip, awılda temir tulpardı basqarıwı da, Qudaybergen shundıy atlı batraqtıń Tórtkúlde oqıp qaytıwı, Qunnazar aqsaqaldıń Shımbaydaǵı qısqa kurstan ótiwi, Mádiyardıń Tashkentte bilim alıp keliwleri de roman-epopeyanıń negizgi syujetlik baǵdarlarınıń tiyisli hám áhmiyetli orınların alıp, olardıń barlıǵı shıǵarmada ayrıqsha idealıq-estetikalıq wazıypalar atqarıp, olar poetikalıq sheberlikti arttırıw maqsetlerinde súwretlengen waqıyalar

hám hádiyseler bolıp esaplanadı. Atap aytqanda, jazıwshı bular arqalı jámiyet aǵzalarınıń sanasındaǵı tek ǵana jańa dúzimge tán bolǵan sıpatlı belgilerdiń jeńisin sáwlelendirip qoymastan, sol hádiyseler hám sol oqıw, oqıtıw arqalı júzege kelgen is-háreket syujetleri arqalı ulıwma insanıylıq minez-qulıqlarǵa tán bolǵan pák adamgershilik, ólmes muhabbat, bazdabazda bolsa da insan minezinen orın alatuǵın ańqıldaqlıq penen sadalıqtıń, erme minezlilik, eliklewishliktiń de ushırasıp otıratuǵınlıǵın, aljasıq, adasıwshılıqtıń da bolatuǵınlıǵın, hátteki, oqıw-tárbiya islerin bastan keshiriw adamnıń sırtqı tulǵasına shekem ózgertip jiberiwshi qásiyetlerin de ashıp kórsetedi. Haqıyqatında da, sol oqıwǵa barıp, xat tanıyman dep Qudaybergen shundıy gazetadan kórgen bir maqalasınıń sebebinen kolxoz aǵzaları-qońsı Qańlı awılı ekken bir pútin atız jazlıq biydaydı traktor menen zorlıq penen súrip taslap, qanshelli azapqa ushıradı. Bul tek ǵana sol Qudaybergenge emes, al, bir tutas el, xalıqta, rayonda úlken abıroy tógispege aylandı hám ol sol bir tutas dáwirge tán qátelik hám aljasıqlardıń biri edi.

«Nazarbayǵa birew arba joldan eshegin egleńkiredi de:

-Háy bala, - dedi, - Mına Shundıy degenińiz benen traktorshıńızdı mına jaqta jabılıp sabap atır...» «Nazarbayda jan bar ma?! Awıldıń shetinen «ot tiygizip shıqtı ma de! Bul qańlısı qaysı, qańlı emesi qaysı, birew tóbelesiwge, birew tamashaǵa turǵan, shap, ...shap!» (2-kitap, 101-bet).

Mine, bulardıń barlıǵı Qudaybergenniń álle qashan Shımbayǵa bir barǵanında orıssha gazeta alıp, sondaǵı bir maqaladaǵı ilimiy boljaw pikirdegi, lobıya, másh, biyday, taǵı basqalar paxtaǵa tiyisli azıq elementlerdi sorıp aladı-mısh, degen oylardı shala awdarıp túsingenlikten kelip shıqqan hádiyseler edi. Qudaybergen óz sadalıǵı menen húkimetke hám ol shıǵarǵan gazetaǵa hádden tıs isengeni sonshelli, ol maqalanı Tórtkúlde oqıp júrgende taǵı bir shala orıs tatarǵa qaraqalpaqshalap beriwdi soranǵanda, hákisine ol da awıldaǵı Dáweke muǵallimniń sózlerin aytıp, lobıya, másh, jazlıq biyday t.b. paxtanıń jawı ekenligin jazǵan deydi. Bular sada, ańgódek hám sawatsız Qudaybergen ushın xat penen qálem, húkimet shıǵarǵan zań menen teńbe-teń pikir bolıp qaladı. Sonıń aqıbeti Qudaybergen súrip taslaǵan jazlıq biyday atızınıń basında mınaday kútilmegen hádiyselerge alıp keledi.

«Bazarbay qılıy: «Bizdi órtegen sen-ǵo!» dep jańa Qudaybergen shundıydıń jutqınshaǵına qol apara bergeni birden «pańq-pańq» dep oq atıldı da, qorqqanı sonshelli, qolı qaptalına sart etip túsip ketti. Oq atılǵan jaqqa tawlanıp qarasa, mashinanıń ústinde Mádiyardıń naganınıń uńǵısı óziniń mańlayın shókelegendey túyilip, qurt bılǵańlaǵanday peshanası jıbırlap buqtı. Usı máháli Shundıy onıń tumsıǵına dizesi menen dúkip-dúkip qashtı. Albıraǵan Bazarbay bunı abaylamadı ma, murnına qan kelgende: «attı, attı meni!» degennen basqa oy kelgen joq, way-waylap et betinen shúdigarǵa tasladı.

Bazarbaydıń: «Attı, atańnıń, murnımnan attı!... - degen aybaraǵı, qatın sharbayashılıǵı quyqalardı juwlatıp, shırıstı buzıp atırǵanda, Mádiyar shúdigardı keship bardı da, onı pıshıqtay jelkesinen kóterip turǵızdı (2.103).

Minekey, jazıwshı háreket, syujet detalların usılayınsha tap turmıstıń, ómirdiń ózindegidey etip janlandırıp, obektiv realistlik túrde poetikalıq sheberlik penen sáwlelendiriw múmkinligi tolıq iske qosqan. Bul qásiyetler ulıwma romannıń syujetlik jelisiniń hám bir tutas dóretpeniń poetikalıq sheberliginiń artıwına alıp keledi.

Taǵı bir ayrıqsha belgilep ótetuǵın nárse sol, bulardıń barlıǵı syujetlik kózqarastan bir maqsetke baǵdarlanǵan halda, qaharman obrazlarınıń ishki dúnyasın ashıw ushın alınadı da, solar arqalı Mádiyardaǵı ashıwshaqlıq penen qızbalıqtı da, Qudaybergen shundıydaǵı ańgódeklik, alapaǵa shabıwshılıqtı da, Bazarbay qılıydıń minezindegi qızbalıqqa qosa máseleniń mánisin tereń túsine almawshılıq, tez peyillik penen sharbayashılıq qásiyetlerdi de tásirli túrde sáwlelendiredi. Bul