Qaraqalpaq ádebiyatı milliy oyanıw dáwiri

Q.Áwezov qaraqalpaq milletiniń bilimlendiriw tarawın rawajlandırıwǵa úles qosqan belgili jámiyetlik isker. Ol 1897-jılı Shımbay rayonınıń Keńes kolxozında tuwıladı. Ákesi diniy sawatlı bilimli adam bolıp, bala oqıtıw menen shuǵıllanǵan. Qasım dáslep awıllıq mektepte sońınan Shoraxan bolıslıǵındaǵı

Raxmatulla axun medresesinde oqıdı. {Ol jaslayınan zeyinli, shaqqan edi, xalıq arasında taralǵan awızeki ádebiyattıń túrlerinen jumbaq, naqıl, ertek, qosıq, dástanlardı kóp tıńlap, kóp úyrenip esitkenlerin joldaslarına tolıǵı menen qaytadan aytıp beretuǵın edi. Ol óz betinshe {"árip-ashıq}, {Góruǵlı}, {YusupZliyxa} h.t.b. dástanlardı qıssa retinde oqıy basladı} dep eske túsiredi shayırdıń zamanlaslarıh.

Onıń dáslepki qosıqları táriyp hám yumor-satiralıq baǵdarda jazılǵan. Shayırdıń bilim alıwına ataanasınıń tásiri ayrıqsha boldı. Ol arabsha xat tanıp, kórkem ádebiyat dúrdanaların ózlestirdi. Turmıstıń qıyınshılıqlarınan jallanba miynet islewge de májbúr boladı. 1915-jılı Sarıbiy bolıslıǵındaǵı baylarǵa jallanıp xızmet etkenligin shayır óziniń eske túsiriwlerinde aytıp ótedi. 1916-jılı óziniń ata mákanına qaytıp kelip diyxanshılıq penen shuǵıllanadı. Keńes húkimetiniń dáslepki jıllarına baslap-aq ol jámiyetliksiyasiy islerge aralasa baslaydı. Óziniń issheńligi hám shólkemlestiriwshiligi arqasında 1920-21-jıllar aralıǵında awıllıq atqarıw komitetiniń xatkeri bolıp isleydi. 1921-jılı pedagog tárbiyashılardı tayarlaw kursın pikterip mektepte muǵallim bolıp isleydi. 1922-jılı Shımbay mektep-internatınıń direktorı bolıp tayınlanadı hám usı jılı Samarqand oblastınıń partiya mektebinde

oqıydı. Pitkerip kelgennen keyin Shımbay rayonlıq xalıq bilimlendiriw bóliminiń baslıǵı bolıp isleydi.

Qaraqalpaqstannıń bilimlendiriw tarawın rawajlandırıwǵa kóp xızmetler etedi. 1925 -29-jıllar aralıǵında Qaraqalpaqstan Avtonomiyalıq oblastınıń oblastlıq atqarıw komitetiniń predсedateli xızmetinde jumıs atqaradı. Usı lawazımda islep turǵan bir waqıtta ol 1926-29-jılları {Erkin Qaraqalpaq} gazetasınıń

bólimlerin ashıwda hám tirajın kóbeytiwge ayrıqsha xızmet etedi. Ol latın alfavitin dúzip onı dodalawǵa usındı. 1929-jıldan baslap Qazaqstan oblastlıq atqarıw komitetiniń predsedateliniń orınbasarı hám ishki isler xalıq komissarı bolıp xızmet atqaradı. 1930-31-jıllar aralıǵında Moskvada Qaraqalpaqstannıń

turaqlı wákili bolıp isleydi. 1932-34-jılları Qaraqalpaqstan ASSR xalıq

ásirese, kórkem óner hám bilimlendiriw salasına ayrıqsha xızmet kórsetti. Ol Qaraqalpaqstan Jazıwshılar soyuzın shólkemlestiriwge, {Tań nurı} truppasın dúziwge hám onı milliy teatr etip qayta shólkemlestiriwge belsene qatnastı. Qaraqalpaq kórkem ádebiyatınıń rawajlanıwı ushın eń shetkeridegi shayırlardı orayǵa toplaw isin shólkemlestirdi. Sonıń menen bir qatarda ol kórkem ádebiyattan qol úzbedi. Qasım Áwezov Moskvada turaqlı wákil xızmetin atqarıp júrgen waqıtta jazıwshılar soyuzınıń I sezdine qatnastı hám qaraqalpaq shayırları A.Begimov, Q.Ermanov, A.Shamuratovtı úlken ortalıq penen tanıstırdı.

Q.Áwezov qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwına úlken úles qostı. Onıń birqansha lirikalıq qosıqları menen bir qatarda {Bes jap}, {Gúlsánem}, {Qazıw} poemaları óz waqtında qaraqalpaq ádebiyatınıń jetiskenligi boldı. Shayırdıń qosıqları rus tilinde daǵazalandı. Qasım Áwezov zamanlasları J.Aymurzaevtıń, S.Majitovtıń dóretiwshiligi haqqında baspa sózde ádebiy kritikalıq maqalalar járiyaladı.

sol waqıyanı bastan keshirgen qatnasıwshı sıpatında ózine tereń túsinikli, ayrıqsha úyrengen konkret hám real tariyxıy waqıyanı tiykar etip

aladı. Bul drama 1916-jılǵı Shımbay pristavınıń rus german urısında patshalıqtı qorǵaw ushın márdikarlıqqa miynetkeshlerden adam alıwına, eziwshilikke, paraxorlıq siyasatına narazılıq bildiriwden baslanǵan miynetkesh xalıqtıń azatlıq ushın gúresin súwretleydi. Kóterilis basshısı Sayeke obrazı dramada jetekshi orın tutadı. Drama óz waqtında qaraqalpaq ádebiyaftınıń bahalı shıǵarmalarınan boldı.

Qasım Áwezov A.S.Pushkinniń {Evgeniy Onegin} romanınan úzindiler, Molerdiń {Skapenniń hiylesi}, Ostrovskiydiń {Jarlılıq ayıp emes} komediyaların hám A.Nawayınıń {Farhad hám

qaraqalpaq ádebiyatında ayrıqsha orın iyeleydi. Shayırdıń lirikalarında dáwir hawazı hám úgit-násiyatlıq pafos sezilip turadı. {Namıs kúshi}, {Quyash}, {Báhár keldi}, {Miynet}, {Tuwǵan elim} qosıqları mazmun hám forma jaǵınan kórkem dóretilgen.

Qasım Áwezov dáslepki dramaturt hám hám qaraqalpaq sahnasınıń rawajlanıwına jetekshi xızmet etken insan sıpatında ornı ayrıqsha. Ol basqa xalıqlar ádebiyatın qaraqalpaq xalqına tanıstırıwda hám qaraqalpaq ádebiyatın úlken ortalıqqa alıp shıǵıwda jigerli miynet etti. Jurnalist, pedagog, sınshıalım, tariyxshı Qasım Áwezov qaraqalpaq xalqınıń siyasiy hám mádeniy ómiriniń ilgerilewine jan táni menen xızmet etti.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Qasım Áwezovtıń jámiyetlik isker sıpatında xızmetleri.

2.Qasım Áwezovtıń lirikalarınıń kórkemlik ózgesheligi

3.{Tilek jolında} pesasınıń kompoziсiyası hám kórkemligi .

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.Qasım Áwezov. Shıǵarmaları hám awdarmaları. Nókis. Qaraqalpaqstan. 1987.

2.Axmetov S. Qaraqalpaq sovet poeziyası. Nókis, Qaraqalpaqstan. 1988.

3.Bayniyazov Q. Tań juldızı. Nókis, Qaraqalpaqstan. 1989.

XOJAXMET AXMETOV

Jobası

1.X.Axmetovtıń dóretiwshilik jolı

2.Shayır lirikalarında aǵartıwshılıq ideyalar.

Tayanısh sózler. X.Axmetovtıń lirikaları, qosıq forması, erkin qosıq haqqında túsinik, aǵartıwshılıq, didaktikalıq pikirleri.

Óziniń azǵana ómiriniń ishinde jalınlı hám jigerli ruwxta jazılǵan qaraqalpaq lirikasına jańa formalardı engizgen ájayıp

qosıqları menen qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında ólmes iz qaldırǵan shayırlarımızdıń biri X.Axmetov boldı. Shayır 1908-jılı Qońırat rayonınıń Sorkól awılında tuwılǵan. Jaslayınan jetim qalıp ómirdiń qıyınshılıqların basınan keshiredi. 1923-jılı Qońırattaǵı balalar

úyinde tárbiyalanadı. 1925-jılı Tórtkúldegi awılxojalıq texnikumına

oqıwǵa kiredi. Soń pedagogikalıq texnikumǵa ózgertedi. Bundaǵı tiykarǵı maqseti xalıqtı sawatlandırıw isine belsene aralasıw edi. sonıń menen birge studentlik dáwirde belgili shayırlar J.Aymurzaev, A.Matyakubov, A.Begimovlar menen ádebiy ortalıqta birge islesip, kórkem ádebiyat haqqında kóp pikirlesedi. Bul shayırdıń dóretiwshilik jolınıń

qáliplesiwine óz tásirin tiygizbey qoymadı. Usı dáwirde shayırdıń bir qansha qosıqları gazeta betlerinde jarıq kórdi. 1929-30-jılları Taxtakópir hám Kegeyli rayonlarında rayonlıq komsomol shólkeminiń sekretarı bolıp isledi. 193á-jılı Tórtkúlde shıǵatuǵın {Jas Leninshi} ({Qaraqalpaqstan jasları}) gazetasında juwaplı xatker, sonıń menen bir

waqıtta pedtexnikumda jumıs alıp bardı. X.Axmetov qaraqalpaq til ilimi boyınsha bir neshe maqalalar jazdı. Mısalı, {Qaraqalpaq tili haqqında} degen maqalası eń dáslepki lingvistikalıq miynetlerden esaplandı.

Shayırdıń dóretpeleri gazeta betlerinde, {Jas jazıwshılar shıǵarmalarınıń jıynaǵı}nda (Tórtkúl, 1930) hám óz aldına 1950-jılı

{Qosıqlar} degen at penen jarıqqa shıqtı.

X.Axmetov qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpelerin hám klassik shayırlardıń qosıqların jıynawǵa belsene qatnastı. Ásirese, A.Muwsaev dóretpelerin jıynawda xızmetleri ayrıqsha. Shayır zaman ruwhında agitaсiyalıq siyasiy tárbiyalıq, aǵartıwshılıq pikirlerge suwǵarılǵan qosıqlardı dóretti hám qaraqalpaq poeziyasınıń kórkem formasın rawajlandırıwǵa xızmet etti. {X.Axmetov qosıqlarına tereń názer awdarsańız onda solǵın, salqınqanlılıq penen jazılǵan bir de qatardı taba almaysań, bularda yoshlı qızǵınlıq penen jazılǵan qatarlar basım} –

degen edi prof.S.Axmetov.9

Shınında da, shayırdıń ómiri qanshelli qısqa bolǵanı menen óziniń janlı isleri arqalı xalıqtıń mádeniyatın ósiriwge, aǵartıwshılıq ómirine jedelli aralasqan bolsa, lirikalarında da kóterińkilik sezilip turadı. Ásirese, shayır millettiń bilim alıwı, mádeniyatın kóteriwdiń úlken áhmiyetke iye ekenligin túsinedi. {Jamayım}, {Shıqsın onıń

táriypi}, {Latınlas} qosıqlarında siyasiy aǵartıwshılıq, tálim-tárbiya,

oqıw-bilim haqqındaǵı qosıqları shayırdıń tereń sezimler arqalı berilgen. Bul tema usı dáwir ádebiyatınıń tiykarǵı ózgesheligi boldı. Biraq

X.Axmetovta bul ideya qosıqtıń jan forması arqalı sheber jetkerilgen. Mısalı,

Ber qolıńdı Kór

jolıńdı,

9 Axmetov S. Qaraqalpaq sovet poeziyası. Nókis, 1988.

Er izime jamayım Oqıp

bilim Bilip ilim

Alǵa barıń qalmayın

Ónerli elden

Ónergerden

Úyren óner jamayım

Birlesip is,

Qosıńız kúsh, Birlikli bol

jamayım.

Erkin qosıq formasında jazılǵan bul lirikasında xalıqtı jaqtı jolǵa baslaw, ilim iyelewge, birlikli awızbirshilikke shaqırıq ruwhı bar. Bilimli mádeniyatlı el jáhánge tanıladı. Bul hár qanday

jámiyette de gónermeytuǵın ideya. {Qaraqalpaq} qosıǵında shayırdıń jámiyetlik-siyasiy pikirleri jáne de ayqınlasqan. {Xan qaltası bolıp kelgen qaraqalpaq}. Bul

qosıq qatarlarında shayır tariyxıy haqıyqatlıqtı bere alǵan. Shayırdıń pikirinshe jańa dúzim qaraqalpaq xalqın azatlıqqa alıp shıqtı. {Atı qalıp edi óshiwge endi az} dep ósheyin dep turǵan millet shoq alıp alıstı degen pikirlerdi bildiredi. Bul pikirlerdiń qanshelli durıslıqqa jaqın yaki alıs ekenlegnine qaramastan shayırdıń aytajaq sózi anıq, yaǵnıy qaraqalpaq xalqı ullı millet. Sonlıqtan basqa xalıqlarday mádeniyatlı, ilimli sanalı rawajlanǵan xalıq bolıp óz erki qolında azat hám abat millet dárejesinde jasawı kerek hám oǵan haqlı degen pikirdi alǵa súredi. Shayırdıń ómiri gúressheń ómir. Qanday lawazımda islegenine qaramastan jámiyettiń rawajlanıwına xızmet etti hám qosıqlarında da usı nárse ayqın sezilip turadı. {Jol bermeń}, {Ósher boldı}, {Bul minnetiń} h.t.b. qosıqları buǵan mısal bola aladı. Mádeniyat, bilim, aǵartıwshılıq temalarında {Tarasın}, {Kel qurdaslar}, {Bilim menen jansın sham} h.t.b. úlken orın iyeleydi.

Miynetkeshtiń kórer kózi, Kópke

tarasın, tarasın,

Qallash muńın muńlamaǵa, Gazit

jarasın, jarasın.

X.Axmetovtıń hár bir qosıǵında janlı shaqırıq, jámiyettegi jańalıqlardı jırlaw, jaslardıń wazıypaların kórsetiw ayrıqshalanıp

turadı. {Bul minnetiń} qosıǵında turmıstıń jaqsılanıwı, táǵdiri óz qolında ekenin atap kórsetedi.

Awılda bar eski mektep, Oqıp júr

jaslar tirteklep Sonı araǵa tartıń

eplep, Tartıń jaslar bul minnetiń.

Shayırdıń {Bilim menen jansın sham} qosıǵı mazmun hám forması boyınsha eń tabıslı shıqqan dóretpesi. Ayırım qatarları hátteki aforizmge aylanıp ketken.

Qaraǵım oqıp bilim al,

Oqımaǵan adam lal, Gúllán is

oqıw bilimde, Oqıw ilim, oqıw

mal.

Bilim tamaq bilim nan,

Bilimsizdiń isi qam,

Úyren óner bilimdi. Bilim

menen jansın sham.

Shayır dáwir menen teń qádem taslap, jańalıqlardı úgitlep otırdı.

{Latınlas} qosıǵında latın álipbesin xalıqtı sawatlandırıwdaǵı áhmiyetin ashıp beredi. Ulıwma alǵanda X.Axmetovtıń hár bir lirikasında zaman nápesi janlı shaqırıq, milliy aǵartıwshılıq ideyalar sezilip turadı.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.X.Axmetov lirikalarınıń ideyalıq baǵdarı qanday

2.Shayır lirikalarınıń kórkem formasına talqı jasaw

3.Qosıqlarınıń kórkemlik ózgesheligi hám tili

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. Axmetov S. Qaraqalpaq sovet poeziyası. Nókis, Qaraqalpaqstan. 1988.

ǵ. Avtorlar. Manaviyat yulduzlari. Tashkent. ǵ00ǵ

QÍSSAXANLÍQTÍŃ RAWAJLANÍWÍ

Jobası.

1.Milliy oyanıw dáwiri qaraqalpaq ádebiyatında qıssaxanlıqtıń ornı

2.Qazaqbay shayır hám qıssaxan

3.Qıssaxanlıq mektepleriniń wákilleri

XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basında qıssaxanlıq baǵdarı keń rawajlandı. Qaraqalpaqstanda qıssaxanlıq mektepleriniń bir neshe túrleri máselen, {Qáwender bala} mektebi, {Qazı Máwlik}, {Seyfulla} mektepleri payda boldı. Bul mektepler qaraqalpaqlar arasında óz atqarıwshılıq

jolına iye bolıp tanıldı. Hár bir mektepten bir neshe qıssaxanlar tálim alǵan. Mısalı {Qáwender bala} mektebinen Abbaz, Qazaqbay, Baltabay usaǵan qıssaxanlar jetilisip shıqtı. Qıssaxanlardıń qaraqalpaq ádebiyatındaǵı eń ullı xızmetleriniń biri olar jazba ádebiyattı rawajlandırdı. Yaǵnıy,

klassik shayırlar Berdaq, Ájiniyaz, Kúnxoja shıǵarmaların túp nusqasında saqlap kelgen hám keyingi áwladqa jetkergen. Qıssaxanlar - bular awdarmashılar. Olar tárepinen X.Yassawiydiń, Sufı Allayardıń, Nawayı hám

túrkiy tilles xalıqlar ádebiyatınıń dúrdanaların qaraqalpaq tiline awdarǵan hám olardı atqarǵan. Qdıń ózine tán atqarıw jolı boldı.

Atqarıwshılıq xızmeti menen qıssaxanlar xalıqtıń ruwxıy baylıǵın rawajlandırdı. Ekinshi tárepten xalıqlar ortasındaǵı ádebiy, mádeniy baylanıslardı ámelge asırdı. Qıssaxanlar XX ásirdiń 40-5 0- jıllarına

shekem jetip keldi. Qıssaxanlıq mektebiniń sońǵı wákilleri Abbaz hám

Sadıq shayırlar boldı. Ádebiyattanıw iliminde qıssaxanlıq haqqında pikirler júdá az. Q.Ayımbetovtıń {Xalıq danalıǵı} kitabında qıssaxanlardıń geneologiyalıq kestesi hám olar haqqında maǵlıwmatlar berilgen.

Qáwender bala (1896-1917). Ol qaraqalpaq qıssaxanlıq mektebiniń ózine tán mektebin jarattı hám kóplegen shákirtlerdi jetilistirip

shıǵardı. Onıń ayrıqsha xızmeti sonda, ol Qazı Máwliktiń shıǵarmaların tarqatıwshı boldı. Abbaz shayır óz sózinde: {Qáwenderdiń izine erip júrip, qıssa oqıp, óner úyrendim}, -dep aytadı. Qáwender bala 1917-jılı

baspashılar tárepinen atıp óltirildi. Onıń ólimine xalıq qayǵıradı hám oǵan arnap qosıq shıǵaradı.

dáwiri qaraqalpaq ádebiyatında Qazaqbay shayırdıń ornı ayrıqsha. Sebebi, ol ákesi Xojaniyaz shayırdıń tárbiyasınan shıqqan, qıssaxanlıqtı Qorazbekten úyrengen, S.Majitov penen ádebiy baylanısta bolǵan shayırdıń qosıqlarında aǵartıwshılıq, tariyxıy hám

muhabbat temasındaǵı birqansha salmaqlı shıǵarmaları miyras bolıp qalǵan. Ol 1880-jılı Aral teńiziniń átirapında Xojaniyaz shayırdıń shańaraǵında dúnyaǵa keledi. Ákesi Xojaniyaz shayır óz zamanınıń

belgili shayırlarınan esaplanǵan. Mısalı onıń {Kemal xoja}, {Ábdirashit} degen qosıqları xalıq arasında kóp tarqalǵan. Ol eskishe

sawatlı bolıp, molla Xojaniyaz degen atqa iye boldı. Sol dáwirde ózi sıyaqlı mollalar menen birge qazaq dalalarına barıp bala oqıtqan. Mine usınday mádeniy ortalıqta tárbiyalanǵan Qazaqbay jas waqıtlarınan baslap kórkem ádebiyatqa degen qızıǵıwshılıǵı ayrıqsha boldı hám Qaraqum iyshan medresesinde tálim alǵan. Demek Qazaqbay shayır eń sawatlı ulamalar qatarınan orın alǵan. Medresede diniy kitaplar menen birge kórkem Shıǵıs klassik ádebiyatın úyrenip kórkem ádebiyatqa degen qızıǵıwshılıǵı arttı. Sonıń menen birge Qazaqbay shayır óz dáwiriniń ataqlı qıssaxanları Qawender bala. Abbaz. Kamal menen ádebiy baylanısta bolıp ózi de qıssaxanlıq penen shuǵıllanǵan. Onıń

repertuarında { Sayatxan Hamra} , { Ǵarip ashıq} , { Yusup Axmet} ,

dástanları orın iyeledi. Qazaqbay xalıq arasına shayır hám qıssaxan sıpatında tanılǵan. Biraq onıń azǵana qosıqları biziń dáwirimizge jetip kelgen. Qazaqbay shayır haqqında N.Dawqaaevtıń, Q.Ayımbetovtıń

ayrım miynetlerinde sóz etilgen. Qazaqbay shayırdıń shıǵarmalarınıń

tematikası hár qıylı. Milliy oyanıw dáwiri qaraqalpaq ádebiyatında jetekshi janrlardan esaplanǵan táriyip janrı shayır dóretiwshiliginde sheber qollanǵan. { Bir qız kórdim} qosıǵında shayır qızlardıń

gózzallıǵın bılayınsha táriyipleydi.

Deymen magar on segizde jasları, G úmis tilla kibi taqqan tasları,

Hinjiden puw alǵan onıń qasları, Inam etken shaylarımdı almadı.

Shayırdıń liriklarında tariyxıy tema tiykarqı orındı iyeleydi. Mısalı, { Ashlıq} , { Bola basladı} qosıqlarında márdikarǵa alıw, asharshılıq temaları sóz etiledi.

Ashlıq hámmege taradı, Atshoqay qayda dep soradı,

Qızıl tarı jońıshqanı, Shiykili, pisli jalmadı. Shımbayda bar Xalmurat bay, Kembaǵal ushın júda jay, Pulsız berip un hám shay, Bizdi saqlar dep turmız.

Qazaqbay shayırdıń { Jábdillesiw} , { Taza mektep} sıyaqlı qosıqlarında bilimlendiriw, xalıqtıń mádeniyatın kóteriw usaǵan pikirler kóteriledi.

Mádeniyatı alǵa órlep baratır, Shólkemlesti dram krujok teatr, Tilsim yańlı kino júrip baratır,

Mádeniyatlı oyını bar Shımbaydıń.

Solay etip, Qazaqbay shayır óziniń dóretiwshiligi menen milliy oyanıw dáwiri qaraqalpaq ádebiyatında belgili orın iyeleydi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar.

1.Ayımbetov.Q. {Xalıq danalıǵı} Nókis. {Qaraqalpaqstan} 1988.

2.Paxratdinov.! X1X ásirdiń aqırı XXásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı. Nókis.

Bilim 1996

Sorawlar hám tapsırmalar.

1.Qıssaxanlardıń aǵartıwshılıq xızmetleri.

2.Qazaqbay shayırdıń lirikalarınıń tematikalıq mazmunı.