Qaraqalpaq ádebiyatı milliy oyanıw dáwiri

QORAZBEK RAZBEK ULÍ

J O B A S Í

1.Qorazbek shayırdıń ádebiy xızmetleri.

2.Shayırdıń awdarmaları.

3.Qorazbektiń lirikası.

Tayanısh sózler. Qorazbektiń qıssaxanshılıq xızmeti, awdarmaları, táriyiplik lirikaları, shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgesheligi.

Qaraqalpaq milliy oyanıw dáwiri ádebiyatı tariyxında jetik sawatlı qaraqalpaq xalqınıń dúnya mádeniyatı menen tanıstırǵan, lirik shayır hám qıssaxan Qorazbek Razbek ulınıń dóretiwshiligi tiykarǵı orındı iyeledi.

Qorazbek Razbek ulı xaqqında pikirler Q. Ayımbetovtıń, Á. Paxratdinovtıń miynetlerinde birqansha sóz etilgen. Shayır X I X ásirdiń ortalarında shama menen 18 5 5 -jılı Aral teńizine jaqın Aqdáryanıń boyında tuwılǵan. Ómiriniń aqırına taman Túrkmenstannıń Gúrlen degen

jerinde jasaǵan. Qorazbek Berdaq shayırdıń áwladlarınan. Ol Buxaradaǵı Kókaltash medresesin pitkergen.

Milliy oyanıw dáwiri ádebiyatı ózine shekemgi realistlik ádebiyattıń dástúrlerin dawam ettirip xalıqlıq shıǵarmalardı dóretiw menen birge xalıqtıń mádeniyatın jıynawshı, atqarıwshı hám tarqatıwshı boldı. Usı sıpatlardıń hámmesin ózinde jámlegen Qorazbek arab, parsı, túrkiy xalıqlar tilleriniń kópshiligin bilgen. Usı tilde dóretilgen ájayıp dúnya mádeniyatınıń dúrdanaların qaraqalpaq tiline awdarıp óz xalqınıń ruwxıy baylıǵın bayıtqan, sana sezimin rawajlandırǵan insan boldı. Máselen, onıń Abılǵazınıń {Shejireiy túrk}, (Túrkler shejiresi) shıǵarmasın qaraqalpaq tiline awdarıp elge taratıwınıń ózi xalıqtıń

ózin-ózi tanıwına, milliy sananıń oyanıwına qosılǵan úles boldı. Berdaq

shıǵarmalarınıń saqlanıwında Qorazbektiń úlken xızmeti bolǵan. Xalıqtıń milliy mádeniyatınıń rawajlanıwında Aqtamda, Shımbayda ashılǵan qıssaxanlar mektebiniń roli kúshli boldı. Qorazbek Razbek ulı qaraqalpaq qıssaxanlıq mektebiniń tiykarın salıwshı. Ol úsh mektep

shıǵarǵan 1. Sıdıq shayır, 2. Ábdiqádir shayır, 3. Seyfulla. Mine solay

etip, bul mekteplerden basqa mektepler bólinip shıqqan. Oyanıw dáwiriniń shayırları awdarmashı sıpatında xızmet atqarǵan. Qıssaxanlıq mektebiniń tiykarın salıwshı Qorazbek Razbek ulı shákirtleri dúnya dúrdanalarınan esaplanǵan arab, parsı tilinde jazılǵan Sufı

awdardı. Solay etip, qaraqalpaq xalqı XIX ásirdiń aqırında Rossiya arqalı Evropa mádeniyatınan da xabardar boldı. Qaraqalpaq xalqınıń dúnyalıq mádeniyatqa qızıǵıwshılıǵınıń oyanıwında Qorazbektiń xızmeti ayrıqsha.

Milliy oyanıw dáwiri ádebiyatı wákilleriniń baslı xızmeti milliy ádebiy tildi qáliplestirdi hám jetilistirdi. Qorazbek Razbek ulınıń qıssaxanlıq mektebi dúnya ádebiyatınıń, túrkiy xalıqlar ádebiyatın qaraqalpaqshalaǵan hám qoldan kóshirip xalıqqa tarqatqan. Kátipler qoldan kóshirip

Qorazbektiń ádebiy laqabı "árip, yaǵnıy ózi awdarma islegen súyip oqıǵan dástanınıń bas qaharmanın alǵan. Qorazbek mektebinen shıqqan kópshilik

shayırlardıń ádebiy laqabı "árip bolǵan. Xalıqtı sawatlandırıwǵa, mádeniyatın kóteriwge, milliy sana-sezimin oyatıwǵa, jáhán mádeniyatına bet burıwına túrtki bolǵan insanlardıń biri Qorazbek Razbek ulı.

Sebebi, dúnyalıq ilimniń tiykarın salıwshı Xorezmniń ájayıp áwladları Ibn-Sino, Beruniy, Xorezmiydiń úrim-putaqları birneshshe ástirden soń qaytıp óz topıraǵı Xorezm jerine keliwi olarǵa ruwxıy azıq

bolǵan bolıwı múmkin.

Qorazbek Razbek ulı - qıssaxan, awdarmashı, kátib hám lirik shayır.

Qorazbektiń poeziyasında táriyplik shıǵarmalar úlken orındı iyeleydi. Táriypte Watandı,

saqlanıp qalmaǵan. Q. Ayımbetov {Xalıq danalıǵı} kitabında {Qorazbek shayırdıń jazǵan qaraqalpaqlardıń sulıw qızların maqtaǵan hám basqa xalıqlardıń da qızların maqtaǵan, olardıń xarakterlerin táriyplep jazǵan

323 qatardan ibarat maqtaw táriypi dep atalǵan shıǵarması sońǵı jıllarǵa

deyin qısaxanlar tárepinen jırlanıp keldi} dep jazǵan edi. Bul táriyp 1933-jılı Taxtakópir rayonında jasawshı qıssaxan Qáwender shayırdıń shákirti ataqlı shayır hám qıssaxan Abbaz Dabılovtan jazıp alındı.

Táriytiń ullı táriyp hám jeke táriyp formaları boldı. Ullı

táriypte úlken xalıqlıq máseleler, Watandı, eldiń úrip-ádetleri maqtaladı, al jeke táriypte ullı adamlardı, hayal-qızlardı, atı shıqqan tulparlardı maqtaǵan.

Kókmar tartıp bayraq sorap Ne jananlar basın shayqap, Oramal túyer hár namadan.

Mine, bul qosıq qatarlarında haqıyqıy xalıqtıń ózine tán belgileri, dástúrleri, ishki dúnyası, ómiri kórinip turadı. Milliy maqtanısh sezimleri menen kóterińki ruwxta jırlaydı.{Bir ómir maydan ishinde} qosıǵında tereń filosofiyalıq oy-pikirler jámlengen.

Molla bolsań xatqa sheber, Neshshe túrli kórset óner, Hámme wáji sennen piter, El bolar ǵaram ishinde.

Shayır insannıń eń tiykarǵı wazıypası ómirde jasap xalıqqa paydalı isler islew kerekligin, xalıq mápin qorǵawdı aldına maqset qılıp qoyıw ekenligin atap ótedi. Qorazbek ózi de qaraqalpaq xalqınıń mádeniyatın, sana sezimin, jámiyetlik kóz-qarasların rawajlandırıwǵa xızmet etken shayırlardıń biri.

Solay etip, Qorazbek Razbek ulı qaraqalpaq qıssaxanlıq mektebiniń tiykarın salıwshı, awdarmashı, aǵartıwshı hám lirik shayır sıpatında qaraqalpaq milliy oyanıw dáwiri ádebiyatı tariyxında belgili orındı iyeleydi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar.

{Qaraqalpaqstan muǵallimi} jurnalı. 1993, N1

5 . Paxratdinov Á. Ótemuratova H. { XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı } Xrestomatiya. Nókis

Tema boyınsha sorawlar:

1.Qorazbek qıssaxanlıq mektebiniń baǵdarı.

2.Qorazbek shayırdıń dóretiwshiligi.

3.{Tárip} qosıǵınıń janrlıq hám kórkemlik ózgesheligi.

Tapsırmalar:

á. Ilimiy ádebiyatlardan konspekti jazıw.

2. {Tárip} qosıǵına kórkem talqı hám qosıqtı yadlaw.

A. MUWSAEVTÍŃ DÓRETIWShILIK JOLÍ

J O B A S Í

1. A. Muwsaev - shayır hám qıssaxan

2A. Muwsaevtıń poeziyası

3Shayırdıń {Táriyp} hám {Qayda} qosıqları

4Shayır lirikasında yumor-satira.

Tayanısh sózler. A.Muwsaevtıń lirikalarınıń mazmun jaǵınan janrlıq ózgesheligi, táriyiplik qosıqları, yumor-satiralıq shıǵarmaları, shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgesheligi, tili hám qollanılǵan kórkem

súwretlew quralları.

A. Muwsaev qaraqalpaq milliy oyanıw dáwiri ádebiyatınıń talantlı shayırı hám belgili qıssaxanı boldı. A. Muwsaev 18 8 0-jılı Moynaq rayonınıń territoriyasında tuwılǵan. Ákesi Muwsa eskishe sawatı bar molla

adam bolǵan. {Ayapbergen jaslayınan bilim alıwǵa qızıǵıp, kórkem sózdiń ashıǵı bolǵan, sonlıqtan ol óziniń talantı arqalı xalıq arasına taralǵan. Shıǵıs ádebiyatınıń dúrdanaların oqıwǵa umtılıp, qaraqalpaq klassik poeziyasınıń ıqlasbentiniń biri boldı. Ózi de jaslayınan qosıqlar jaza baslaǵan}. (Q.Ayımbetov Xalıq danalıǵı.) Ayapbergen otırıspanıń gúli

bolıp, merekelerde xalıq dástanları {Góruǵlı}, {"árip-Ashıq},{Yusip-

Zliyxanı}, Nawayı, Maqtımqulı dóretpelerin qıssa jolı menen atqarǵan. Ayapbergenniń ákesi Muwsa quwaqı, sózge sheber adam bolǵan. Xalıq arasında ol kisiniń {Muwsa erjetkeli, Ayapbergen tına qaldı} degen yumorlıq ushırma sózi keń tarqalǵan. Ayapbergen toylarda bet ashqan, qosıqların

{molla}, yaki {ǵáriyp} degen laqap penen xalıq ishine taratqan. A. Muwsaevtıń dóretiwshiligi milliy oyanıw dáwirinde qáliplesip hám rawajlanıp eldegi siyasiy jámiyetlik jaǵdaylar, ádebiy baylanıslar, mádeniy jańalıqlar Ayapbergenniń dóretpesine tásir etti. Óz zamanınıń jetik sawatlı shayırı sıpatında ol xalıqtıń turmıs sharayatların, milliy sanasınıń rawajlanıwına, dúnya mádeniyatına qızıǵıwshılıǵına óz úlesin qostı.

Ádebiyattanıw iliminde A. Muwsaevtı eki dáwirdi basınan keshirgen

shayır degen pikirler bar. Shınında da, shayırdıń 4 0 jıllıq ómiri, qaraqalpaq oyanıw dáwirine tuwra kelse, 16 jılı jańa jámiyetlik dúzimge tuwra keldi. A.Muwsaevtıń tiykarǵı dóretiwshiligi Milliy oyanıw dáwirinde

rawajlandı. Ataqlı Qorazbek qıssaxanlıq mektebinen tárbiya alǵan

Ayapbergenniń repertuarı júdá bay boldı hám qaraqalpaq qıssaxanlıǵın rawajlandırıwǵa úles qostı. Ayapbergenniń poeziyasına názer taslasaq, kóbinese yumor-satira, táriyp hám didaktikanı kóriwimizge boladı.

Dáslepki qosıǵı {Kólge qash} satiralıq baǵdarında jazılǵan. Dostı

Maqtımqulınıń qorqaqlıǵı, sonday-aq pámsiz adamlar ústinen kúliwi bar. Ayapbergenniń qosıǵında kóbinese turmısta bolǵan hádiyseler sóz etiledi.

{Taymasbek} qosıǵında óz súygen qızına jetiw ushın gúresken jigit sóz etiledi. Shayır eldiń birligin, awızbirshiligin qorǵaydı. Eki urıw ortasında úlken daw-jánjel, tóbeles boladı. Eldiń biyleri aqsaqalları

usıǵan jol qoyadı. {Íshqıpaz}, {Yaranlar}, {Seniń}, {Sawdagerdiń

sıylıǵı}, {Suwshı bala}, {Máten shayır} hám taǵı basqa da qosıqları satiraǵa qurılǵan. {Kátquda} qosıǵında jaǵımpazlanıp hámel alıwǵa tırısqan, elge húkimligin ótkeriw ushın shirengen, kewlinde el-xalıqqa

degen zárre súyispenshiligi joq Jolımbettiń háreketleri kúlkige alınadı.

{Máten shayır} qosıǵında elge til tiygizgen shayırdıń ádepsizligi sınǵa alınadı. Jigit bolsań jaman deme elattı, Sen

bilmeyseń ádep penen uyattı, Jamanlapsań ashamaylı-qıyattı

Haslımız bir qaraqalpaq emes pe?

A. Muwsaev xalıqtıń bilim alıwına, jaslardıń óner iyelewine shın kewlinen itibar beredi. Sóz esitiń Oraz, Seyfulǵabitten, Burınnan is

kórgen góne zavodtan, Tashkent úlkesinde úlken is tutqan, Gazeta basıp, til shıǵara basladı.

Ilim, ádep úyreneseń sol jayda, Saǵ bolarsań kelerseń áne úsh ayda

{Aman bol} qosıǵı oqıwǵa ketip baratırǵan óziniń shákirti A.Begimovqa qaratılıp onıń bilimge umtılıwın qollap quwatlap hám násiyat bergen. Shayırdıń basqa da hayal-qızlar temasına arnalǵan qosıqlarında

tárbiyalıq oy-pikirler jámlengen.

A. Muwsaev milliy oyanıw dáwiri ádebiyatında dástúr bolǵan táriyplik shıǵarmalardıń sheberi. Shayırdıń táriyplik qosıqlarınıń tematikası hárqıylı. {Molla Amanqul} qosıǵında qaraqalpaq dástúrlerinen esaplanǵan

er jigittiń shın joldası atlar ekenligin, atsız júre almaytuǵın Amanquldıń tulpar at izlep dúnyanıń yarımın gezip shıqqanlıǵın sóz etedi.

Shayırdıń táriyplik qosıqlarınıń kópshiligi hayal-qızlarǵa arnalǵan. {Kelin}, {Biybajarǵa}, {Masqan}, {Bardur}, {Maqsımjan qız},

{Shul qızdıń}, {Miyirxan}, {Mazlım janan}, {Mastana}, {Bir gózzal}, {Keldi}, {Yańlıdı}h.t.b.

Shayırdıń táriyplegen gózzalları shiyrin sózli, ádep-ikramlı, nazlı júrisli, dástanlardaǵı sulıw qızlarday, tolıp atırǵan teńewler, metaforalar, qullası sıyqırlı sózlerdiń qúdireti arqalı táriyplenedi.

Begler táriyp etse, Maqsım jan qızdı, Qulqı peyli ol ózine múnásip, Keshlerde múnawar kórseń gúl júzi,

Qálem qası qabaǵına múnásip.

Ádepten kimsege kátipler sızǵan, Aq qaǵaz ústine mollalar jazǵan, Íǵbalı ishlátib bu ywrttan ozǵan, Táriypini bayan ettim shul qızdıń.

Basqa qızlar boldım dese, Men hám tasıp toldım dese, Bul dúnyaǵa keldim dese,

Hár kim dáwran súrilmishdur.

{Orazbay}, {Esqaliy}, {Sáńqibayǵa} degen qosıqlarında el-xalqı ushın xızmette júrgen márt jigitler táriyplenedi. {Kók at} qosıǵı da táriyplik lirika.

A.Muwsaev poeziyasınıń, sonday-aq, qaraqalpaq ádebiyatınıń úlken tabısı bolǵan {Táriyp} qosıǵı Watan temasında jazılǵan ólmes

qosıqlardan esaplanadı. Qosıqta shayırdıń milliy maqtanısh sezimleri, xalqına degen sheksiz súyispenshilik tuyǵıları bar.

Arjaq-berjaq bolıp eki san bolǵan, Bólimbólim eller qaraqalpaqtadı, "ańqıldasıp úyrek ushıp ǵaz qonǵan,

Aydın-aydın kóller qaraqalpaqtadı.

Qaraqalpaqlardıń keń ashıq kewlindey jazıq dalanlıqları menen saqıy kólleri, Góruǵlı ǵayratlı, Rustem júrekli jigitleri menen húrden

zıyat, ádep-ikramlı qız-jawanları, qus salǵan qálpe menen shabandozları, Alisherge jete qaba, Jiyrenshedey shayırları - hámmesi xalıqtıń maqtanıshı.

{Qayda} qosıǵı tereń filosofiyalıq qatarlar menen tolı. Adamzat jasar eken, onıń arzıw armanları ómirine joldas. Sheksiz dúnyanıń qálegen mushına baratuǵın, tusawsız nárse bul adamnıń qıyalları, ármanları. Mine usılardıń bárin shayır qosıqqa túsirgen.

Jigit at kótermes, miyman sıylamay, Sóz sóylemes istiń parqın oylamay, Mańlaydan ter tógip, janın qıynamay, Miynet shekpey tabılǵanday nan qayda?

{Búgin} qosıǵında da usınday ideyalardı alǵa súrgen. A. Muwsaev ataqlı qıssaxan bolǵan. Dástanlardı yadtan aytqan. Ózi de dástan janrına qol urǵan. Shayırdıń {Qudaybergen} dástanı tolıq túrde jetip kelmegen, xalıq awzında júrgen úzindileri ǵana saqlanıp qalǵan.

Dástan shama menen 1905 -1908 -jılları jazılǵan. Dástan ashıqlıq

dástan, bul tábiyiy, sebebi ol {Sayatxan Hamra}, {"árip Ashıq} dástanlarınan tásirlenip jazǵan bolıwı múmkin. Dástanlardıń jazılıwı milliy oyanıw dáwiri ádebiyatınıń eń jetiskenligi boldı.

Álbette, shayır jańa soсiallıq dúzimde de óz dóretiwshiligin dawam etti, birqansha qosıqların dóretti. Máselen, {Lenin}, {Bola basladı},

{Birinshi may}, {Shólkem} h.t.b. Bunnan kóp uzamay shayır quwdalawǵa ushıradı hám ómiriniń aqırına shekem jasırınıp qashıp kún keshirdi.

Ótti aramızdan neshshe mıń janlar, Jaqsıdan qalmadı namıw-nıshanlar, Múrshiydi muxabbil áziz iyshanlar,

Joq boldı, olardan nıshan tabılmas.

Bilmedim: Ne bolar zamannıń keyni, Jıl-jıldan pásentdur islamnıń dini, Kesheden qarańǵı adamnıń kewli,

Bir kún ólseń jaqtı jáhán tabılmas.

Solay etip, A. Muwsaev qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında úlken iz qaldırǵan shayırlardıń biri.

Paydalanılǵan ádebiyatlar.

1.Japaqov N. {A. Muwsaevtıń tvorchestvosı}. Nókis,1964 j.

2.Muwsaev A. {Birinshi may}. Nókis, 198 0 j.

3. Paxratdinov Á. {X IX ásirdiń aqırı X X ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı}. Nókis, 1996.

4 . Axmetov S. {Qaraqalpaq sovet poeziyası}

Tema boyınsha sorawlar:

1.Shayır shıǵarmalarınıń izertleniwi.

2.A.Musaev lirikasınıń tematikası.

3.Shayırdıń ádebiyat tariyxında tutqan ornı.

Tapsırmalar:

1.Ilimiy ádebiyatlardan konspekti jazıw.

2.Shayırdıń {Qayda}, {Táriyp} qosıqlarına kórkem talqı.

3.Shayırdıń qosıqların yadlaw.

SÁPIWRA JAYÍLǴAN QÍZÍ

J O B A S Í

1.Sápiwra shayırdıń ómiri haqqında maǵlıwmat.

2.Shayırdıń lirikaları.

Sápiwra Jayılbek qızı óziniń az ǵana ómiriniń ishinde xalıqqa tanılǵan, sawatlı, ziyalı qızı sıpatında izinde óshpes iz qaldırdı. Bul

shayır qızdıń bay lirikalıq qosıqları bolıp tabıladı. Sápiwra Jayılbek qızı 18 92-jılı Qońırat qalasınıń arqa-shıǵısında Qazaqdárya átirapında tuwılǵan. Shayır haqqında ádebiyattanıw iliminde izertlewler

júdá az. Dóretpesi boyınsha dáslepki izertlew júrgizgen adam S.Majitov boldı. S.Majitov shayırdıń qosıqların xalıq arasınan jıynap aladı. 1933-jılı shıqqan {Xrestomatiya} kitabına

Sápiwranıń {Quwırshaq},

{Kóylek}, {Nege} qosıqları kirgiziledi. Sápiwra haqqında Q.Ayımbetov

Sápiwra Jayılbek qızı bilimli talantlı qız bolǵan, 23-24 jaslarında

qaytıs bolǵan. {Oqıw} degen qosıǵı qosıq qurılısı, tili, kórkemligi boyınsha ózgeshelikke iye. Qosıqta shayırdıń bilim alıwǵa degen umtılıwları, qızdıń qálewinshe bilim alıwına bolǵan tosqınlıqlarǵa narazılıǵı sezilip turadı. Suwpı Allayardı, Nawayını, Shar kitaptı oqıǵan.

Qıyın bolsada hám oqıdım, hám bildim, Ońaylastı bir azıraq dem aldım,

On jıl oqıp suwpı kitabın,

Nawayı, Shar kitap shıqtım tamamın.

Shayırdıń qosıqlarında Shıǵıs ádebiyattıń tásirleri, tájiriybeleri kórinip turadı. Sondayaq, Sápiwranıń qosıqlarınıń jáne bir ózgesheligi qosıqtıń jumbaqlılıǵında.

Turmıstıń hárqıylı waqıyaları, hádiyseleri ashıq kórinbeydi, al onı tımsallap beriwge umtıladı. {Quwırshaq}, {Kóylek} qosıqları mine usınday qosıqlardan esaplanadı.

Kók kóylegim tozǵannan soń, Góne bolıp qalǵannan soń, Túrli jamaw engennen soń, Kiymey júrmen namıs etip.

Tórt qatar qosıqqa úlken jámiyetlik oy-pikir jámlengen. Qosıq

ápiwayı tozǵan kóylek haqqında jazıldı desek, shayırdı túsinbegen bolar edi. Ómirge kimler kelip, kimi dúzep, kimi buzıp ketedi, túrli jamaw basılǵan kóylek kibi. {Sápiwra Jayılbek qızınıń {Nege} qosıǵı tımsallıq xarakterge bolıp, onda adamlar arasındaǵı kúndelikli ushırasıp turatuǵın hár qıylı adam basındaǵı, kewlindegi, oyındaǵı jaǵdaylarǵa tań qalıwshılıq yamasa kúyiniwshilik seziledi, nege dep soraw qoyadı} (Paxratdinov J. {Ármanlı shayır qız Sápiwra})

Shınında da ómir sorawlarǵa tolı, shayıra qız qálbi nege? ritorikalıq sorawǵa qoyıp, hárbir insandı ómirge tereń úńiliwge baǵdarlaydı.

Adamnıń ájep peyli bar, Qay biriniń keń peyli bar,

Turpayısı, ábjili bar, Tegis emes, túrli nege