Qaraqalpaq ádebiyatı milliy oyanıw dáwiri

Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı hám folklorı kafedrası

MILLIY OYANÍW DÁWIRI

QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ PÁNINEN LEKCIYA KURSÍ

Dúzgen: M.Orazımbetova

Nókis - 2012

Milliy oyanıw dáwiri qaraqalpaq ádebiyatı haqqında túsinik

Jobası. 1.Pánniń maqseti hám wazıypaları

2.XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı tariyxıy, siyasıy, mádeniy jaǵdaylar.

3.Ádebiy, mádeniy baylanıslar.

Tayanısh sózler. Milliy oyanıw dáwiri qaraqalpaq ádebiyatı túsinigi, demokratiyalıq ideyalar, mádeniy jańalıqlar, qıssaxanlıq, ádebiy baylanıslar haqqında túsinik.

Milliy oyanıw dáwiri qaraqalpaq ádebiyatı XIX ásir klassikalıq ádebiyatınıń dawamı esaplanadı. Bul dáwirdegi ádebiyat ózine shekemgi qaraqalpaq ádebiyatınan tariyxıy, siyasiy jaqtan, sonday-aq tematikalıq, ideyalıq jaqtan da parq qıladı.

Bizge belgili áhwq-jılı baslap Xiywa xanlıǵınıń Patsha Rossiyasınıń astına ótiwi, karaqalpaqlardıń siyasiy, tariyxıy hám soсiallıq jaqtan ózgeriwine tásirin tiygizedi. Qaraqalpaqlar siyasiy jaqtan ekige bólinip Ámiwdáryanıń oń jaǵasındaǵı jasawshı qaraqalpaqlar aq patshaǵa qaraslı boldı da, al shep jaǵasındaǵılar Xiywa xanlıǵınıń qaramaǵında qaldı.

Bul nárse qaraqalpaqlardıń úrp-ádetine, mádeniyatına, ádebiyatına úlken tásirin tiygizbedi. Qaraqalpaq ádebiyatı ózine shekemgi Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq poeziyasınan nár alıp, solardıń dástúrin saqlap qalıp rawajlandı. Álbette, kórkem ádebiyatqa hár qanday tariyxıy sharayat tásirin tiygizedi, sol tiykarda rawajlanadı. Milliy oyanıw dáwiri ádebiyatı ideyalıq, tematikalıq jaqtan ózine tán ózgeshelikke iye boldı. Hátteki dáwirdiń siyasiy ózgerisleri kórkem ádebiyatta sáwlelenip bardı. Máselen, qaraqalpaqlardıń siyasiy adminstrativlik jaqtan ekige bólingenligi haqqında Sıdıq shayır óziniń “Zaman” kosıǵında:

Jurtımız eki bólindi Puqara tozıp búlindi,

dep jazǵan bolsa, Ayapbergen shayır óziniń “Táriyip” lirikasında

Arjaq-berjaq bolıp eki san bolǵan Bólim-bólim eller qaraqalpaqta

dep jırlaydı.

Xiywa tárepindegi qaraqalpaqlarda basqarıw sisteması burınǵısınsha qaldı. Yaǵnıy bunda xan, onnan keyin nayıp, soń begler begi, sońınan atalıq, onnan keyin el biyleri saylanıp qoyıladı. Al patsha Rossiyasınıń qaramaǵına ótken tárepinde jańa hákimlik basqarıw túrleri islep shıǵıldı. Óz aldına Ámiwdárya okrugı dúzilip, ol Túrkstan generalgubernatorına qaraslı boldı. Ámiwdárya okrugınıń orayı PetroAleksandrovsk qalası bolıp, onıń basında muzappat turadı. Ámiwdárya bólimi eki bólimge bólinip, hár bólimdi oyaz basqaradı, onı pristav dep

ataydı. (Shoraxan bólimi hám Shımbay bólimi). Hár bir bólimi bir neshe bolıslıqqa bólingen.

Qaraqalpaqlardıń shegarası Xiywa xanlıǵı hám orıs patshalıǵı dep bólinip taslanǵanı menen puxara xalıq bir-biri menen tıǵız baylanısta ádebiyatın, mádeniyatın, úrp-ádet dástúrlerin birge rawajlandırdı.

Bul dáwirdegi eń iri tariyxıy waqıyalar patsha Rossiyasınıń qazıw siyasatı, ondaǵı ádalatsızlıqlar, bolıs saylawǵa qarsı xalıqtıń demokratiyalıq kózqarasları, XX ásirdiń basınan baslanǵan erkinlik, azatlıq ushın bolǵan xalıq kóterilisleri bolıp esaplanadı.

XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basında qaraqalpaq xalqınıń ekonomikalıq, soсiallıq turmısında bolǵan jańa ózgerislerdiń biri sanaattıń ósiwi menen jergilikli xalıqtıń ishinen jumısshılar klasınıń payda bolıwı bolıp tabıladı. Bul nárse xalıq ortasında milliy azatlıq háreketlerdiń ósiwine alıp keldi.

Usı dáwirde xalıqtıń mádeniy ómirinde biraz alǵa ilgerilewshilik boldı, dep ayta alamız. Ásirese, XX ásirdiń baslarında PetroAleksandrovskide kitapxanalar ashılıp, onda Orta Aziyada, Rossiyada shıǵatuǵın hár túrli gazeta-jurnallar boldı. Máselen, “Russkiy Turkstan” “Sredneaziatskaya jizn” “Turkstanskaya tuzemnaya gazeta” atlı gazetalar qaraqalpaqlarǵa tanıs boldı.

Xalıqtıń bilim alıwǵa degen umtılıwshılıǵı astı. Awıllıq mektepler, medrese, meshitler aǵartıwshılıq orayı bolıp, xalıq kewline ruwxıy nur sewdi. Ayırım adamlar Xiywa, Buxaradaǵı medreselerde oqıp qayttı. Máselen, Milliy oyanıw dáwiri ádebiyatınıń belgili wákilleri Qazı Máwlik, Qorazbek shayır Buxara medresesinde tálim alǵan.

Xalıqtıń milliy, ádebiy miyrasların jıynaw, baspada járiyalaw isleri baslandı. Máselen, áhwó-jılı N.Korazin “Eski hám jańa Rossiya” kitabında qaraqalpaq erteklerin daǵazaladı.“Turkstan walayatı”, “Turkstanskaya tuzemnaya gazeta” gazetalarında áhwh-áhh0- jılları Ájiniyazdıń “Qız menesh penen aytısı” járiyalandı. Orıs ilimpazları, folkloristleri A.Belyaev, Divaev, Melioranskiy h.t.b. qaraqalpaq folklorın jıynaw hám baspada daǵazalaw isleri menen shuǵıllandı. Máselen, qaraqalpaq dástanları “Qoblan”, “Edige” XX ásirdiń basında-aq baspadan kitap bolıp shıqtı.

Qaraqalpaq mádeniy ómirinde qıssaxanshılıqtıń ornı ayrıqsha boldı. Ásirese, bul óner XIX ásirdiń aqırında payda bolıp hám tez rawajlandı. Qıssaxanlıq mektepleri bir qansha aǵartıwshılıq jumıslardı alıp bardı. Qaraqalpaq mádeniyatı tariyxında á- márte qıssaxanlıq mektebin shólkemlestirgen Qorazbek Razbek ulı boldı. Bul mektepten bir neshe mektepler bólinip shıqqan. Bir ǵana Qáwender bala mektebinen Abbaz, Qazaqbay, Qurbanbay, Hilal usaǵan qıssaxanlar jetilisti. Olar tiykarınan sawatlı adamlar bolıp, xalıq awızeki úlgilerin, klassik shayırlarımızdıń dóretpelerin xalıq arasınan jazıp alıp, olardı qıssa jolı menen atqarǵan. Ásirese, Berdak, Ájiniyaz, Kúnxoja

shayırlardıń shıǵarmalarınıń óz orginallıǵında saqlanıp biziń dáwirimizge jetip keliwinde qıssaxanlardıń xızmeti ayrıqsha boldı.

Qıssaxanlar awdarmashılık isleri menen de shuǵıllandı. Olar túrkiy xalıqlarınıń dástanları “Ǵárip ashıq”, “Ashıq Hámre”, “Axmet-Yusup” “Yusup-Zliyxa”, “Góruǵlı” dástanların qaraqalpaq tiline awdardı. Olardı óz repertuarlarına aylandırdı. Sonın menen birge, qıssaxanlar kátibler bolıp esaplanadı. Olar xalıq dástanların qoldan kóshirip jazıp xalıq arasına taratqan. Máselen, Abbaz shayır óz eske túsiriwlerinde Qazı Máwliktiń “Ǵárip ashıq” dástanın awdarma islep, onı bir neshe nuskada kóshirttirip otırǵanın, qıssaxanlar dástan kitaplardı satıp alıw ushın gezekte turatuǵının, ózi de bir yarım aydan keyin kitaptı alǵanlıǵın aytadı.

Qıssaxanlar xalıq dástanlarınan tısqarı Shıǵıs ádebiyatınıń juldızları Ferdawsiy Nizamiy, Fizuliy, Nawayınıń shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarǵan.

Solay etip, qıssaxanlar ádebiy til normalarınıń qáliplesiwine, basqa xalıqlar menen ádebiy baylanıslardıń rawajlanıwına, jazba mádeniyattıń ósiwine úles qostı.

Milliy oyanıw dáwiri qaraqalpaq ádebiyatı jazba ádebiyatlıq xarakterge iye boldı. Ádebiyattıń wákilleri Annaqul Mámbetxoja ulı, Ábdiqádir Bekimbet ulı, Qulmurat Qurbanalı ulı, Korazbek Razbek ulı, Kazı Máwlik Bekmuhammed ulı, Sápiwra Jayılbek qızı, Jańabay Qaratay ulı, Ayapbergen shayır, Abbaz shayır, Kazaqbay shayır óz dáwiriniń sawatlı adamları boldı.

Xalık shayırlarınıń kópshiligi qıssaxanshılıqtan ósip jetilisti.

XIX ásirdiń akırı XX ásirdiń basındaǵı ádebiyatta jırlanajaq temalar aykınıraq boldı. Olar ózine shekemgi milliy ádebiyattıń xalıqlıq, demokratiyalık, gumanistlik dástúrlerin dawam ettirip dáwirdin ashshı hakıyqatlıǵın, ádalatsızlıq penen zulımlıqtı áshkara etti. Máselen, Annaquldıń “Qazıwda”, “Oraz aldı”, “Saylanǵan aqsakalǵa», Qulmurattıń

«On toǵız», «Zalımlar úsin údtti», Sıdıqtıń «Zaman», «Aq qapshıq», Ábdiqadirdiń «Qızketken», «Jaqsıdı» kosıklarında korkem publiсizm basım. Dáwirdiń ashshı haqıykatın ótkir satira menen túyrep jazıw Sıdıq shayırdın, Omardıń, Ábdiqádirdin lirikalarında kóbirek kórinedi. Bul dáwirde lirika mazmunı jaǵınan hár tárepleme bayıdı. Lirikanıń publiсistikalık, didaktikalıq, táriyip, muhabbat, yumorsatiralık, nalısh janrları kórkemlik hám ideyalıq jaqtan bayıdı. Ásirese táriyip lirikası joqarı kórkemlilik penen rawajlandı. Qazı Máwliktiń «Shımbay bayazı», «Aqılım hayrandur», «Periyzat», Annaquldıń «Kók ózek boyı», «Qızlardıń», Qulmurattıń «Begdiń kók atı», Ayapbergenniń «Táriyip», Jańabay shayırdıń bir qatar táriyip lirikaları hár bir insanda milliy maktanısh sezimin oyatadı.

áhmiyeti joqarı kóterildi. Kórkem ádebiyat xalıqlıq ádebiyat boldı;

-Shayırlar tek xalıqlıq Sonday-ak lirikanıń kórkemlik jaktan rawajlanıwına usı dáwirdiń sawatlı shayırı hám qıssaxanı Kazı Máwliktiń ornı ayrıqsha boldı.

Solay etip milliy oyanıw dáwiri ádebiyatı ózine tán rawajlanıw jolına iye boldı;

- Bul dáwirdegi ádebiyattıń jámiyetlik soсiallıq shıǵarmalardı dóretiwshiler ǵana emes, al xalıqlıq mádeniyattı jıynawshı, atqarıwshıları da boldı. Bular shayırshılıq mádeniyatta ózleri sawatlı dóretiwshilik penen shuǵıllanıwshılar ekenligin kórsetti; - Milliy ádebiyat ózine shekemgi xalıqlıq, demokratiyalıq, gumanistlik dásturlerdi

dáwam ettirip dáwirdiń ádalatsızlıqların biraz aykınırıq túrde sáwlelendirdi. -Kórkem ádebiyat mazmunı jaǵınan bayıdı. Lirikanıń hár qıylı janrları

rawajlandı.

Paydalanatuǵın ádebiyatlar

1.Karimov I. «Istiqlol va manaviyat»

2.Karimov I. O’zbekiston Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura

3.Q.Ayımbetov Xalıq danalıǵı Nókis. á9hh

4.Paxratdinov Á. XIX ásirdiń aqırı hám XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı. Nókis á99ú

5.Álewov Ó Qaraqalpaqstanda tálim-tárbiyalıq oylardıń qáliplesiwi hám

rawajlanıwı. Nókis á99q

6. Avtorlar. Manaviyat yulduzlari. Tashkent. ǵ00á

Tema boyınsha sorawlar

1.XIX ásirdiń I- yarımındaǵı tariyxıysiyasiy jaǵday.

2.XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq milliy oyanıw ádebiyatında jámiyetlik

siyasiy kóz-qaras hám milliy sana. 3.Qıssaxanlıq. ádebiy baylanıslar.

Tapsırmalar: á

Ilimiy ádebiyatlardan konspekt jazıw.

ANNAQUL MÁMBETXOJA ULÍ.

Jobası:

1.Shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi. Shıǵarmalarınıń úyreniliw tariyxı

2.Annaqul lirikalarınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarları

3.Annaqul shıǵarmalarınıń janrlıq ózgesheligi.

4.Lirikalarınıń kórkemlik ózgesheligi.

Tayanısh sózler. Annaqul lirikalarınıń tematikalıq baǵdarı, milliy maqtanısh, demokratiyalıq ideya, yumor-satiralıq qosıqları.

Milliy oyanıw dáwiri qaraqalpaq ádebiyatında belgili iz qaldırǵan shayırlardıń biri Annaqul

jerlerinde tuwılǵan. Shayırdıń ómiri haqqında ilimiy miynetlerde hár qıylı pikirler bar. Shayır 1936-jılı 95 -jasta qaytıs bolǵan. Bul maǵlıwmattı kóp informatorlar, ásirese shayırdıń qızı Biybiajar tolıq

tastıyıqlaydı.

Annaquldıń ómiri júdá awır jaǵdayda keshedi. Sebebi Annaqul shayırdıń basınan ótken awır turmısın óziniń qosıqlarında kóriwge boladı. Ol kóp qosıqlarında óziniń ómirine baylanıslı ayırım maǵlıwmatlardı beredi.

Jaslıǵınan kisiniń eshki-ılaǵın baǵıp balalıqtıń qızıq waqtın

qıyınlıqta ótkeredi. Onıń «Bekpan shaǵılda» degen qosıǵında tómendegi qatarlardı oqıymız:

... Qısında sazaǵı otların jaqtım, Baydıń atlarına qazıqlar qaqtım, Jeti jıl Baymanda eshki-ılaq baqtım,

Atamnıń makanı Bekpan shaǵılda.

Yamasa:

... Bul shaǵılda júrdim jeti jıl jeti ay, Azap-aqıret penen ómirim ótti-ay...

Shayırdıń balalıq waqtı usınday qorlıq, azap-aqıretlerde ótken bolsa, onıń erjetken waqtı da shadlı bolmaǵan. Ol kún kóriw ushın elden elge, jurttan jurtqa talap izlep ketedi. Ol bir topar ózindey jarlılar menen

Qazalı betke ketip talap isleydi. Bul jerlerde júrip shayır tuwılıp ósken

elin, xorlıqlı bolsa da balalıq shaǵınıń ótken jerlerin saǵınadı. Bunı ol óziniń «Barmeken» qosıǵında ayqın kórsetdi.

Annaqul tek ǵana shayır ǵana emes, qosıq aytıp duwtar shertken adam. Qaraqalpaq xalqınıń qosıq hám namaların jaqsı bilgen. Shayırdı jaqsı

bilgen adamlar hám onıń tuwǵan-tuwısqanları Annaqul 5 0-60 jaslarınan keyin qosıq shıǵarıwdı qoydı dep maǵlıwmat beredi. Bul 1900-jıllarǵa tuwra keledi. Onıń shıǵarmalarınıń barlıǵı derlik XI X ácirdiń aqırǵı dáwirlerinde shıǵarılǵanlıǵınan dárek beredi.

Endi shayırdıń ádebiy miyrası haqqında sóz etetuǵın bolsaq, Annaquldıń shıǵarmaların

Sońǵı waqıtları ekspediсiyalar waqtında Annaqul shayırdıń ómirine tiyisli taǵı da bir qansha maǵlıwmatlar hám bir neshe qosıqlar tekstleri jazıp alınǵan. Bul iste, ásirese, A.Karimov, Á.Qojıqbaevtıń miynetlerin ayrıqsha atap ótsek arzıydı. Olar burınnan kitapxana fondında bar hám

ózleri jıynaǵan materiallar tiykarında XIX ásirdiń bas gezinde jasaǵan bir qatar qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalar toplamın 198 2-jılı

{Qaraqalpaqstan} baspasınan «Xalıq shayırları»degen at penen basıp shıǵardı. Toplamǵa kirgizilgen shayırlardıń biri Annaqul Mámbetxoja ulı. Toplamda bul shayırdıń 4 5 2 qatardan ibarat 10 qosıǵı bar. Shayırdıń

bizge belgili, qolda bar qosıqları birinshi mártebe tolıǵı menen usı atı atalǵan toplamda járiyalandı.

Annaqul shayır tuwralı birinshi márte N.Dawqaraevtıń «Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri»atlı doktorlıq dissertaсiyalıq jumısınıń qoljazbasınıń {XI X ácirdiń aqırı XX

ásirdiń basındaǵı

qaraqalpaq ádebiyatı} degen bóliminde sóz bolǵan, yaǵnıy bunda shayırdıń awır turmısta jasaǵanlıǵı aytılǵan, {Qayda baraman}, {Oraz aldı},

{Qazıwda} qosıqlarına az da bolsa tallaw jasaǵan. Avtordıń bul pikiri ózi qaytıs bolǵanan keyin jarıq kórgen. (Shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı, 3- tom, {Qq-stan} baspası Nókis-1979-j. 18 5 -18 6- bette). Keyin ala N.Japaqov, K.Mambetov, Q.Sultanov, A.Karimov avtorlıǵında Nókis mámlekelik

universitetiniń filologiya fakulteti ushın revolyuсiyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı boyınsha 198 3-jılı sabaqlıq basılıp shıqtı.

Bul sabaqlıqqa Annaqul shayırdıń ómiri hám ádebiy xızmetleri {Annaqul shayır} degen atama menen kishilew bir bólim (291-296-betler) bolıp kiritilgen. Bunda Annaquldıń ómirbayanın sóz etiwge hám ádebiy

shıǵarmaların tallawǵa burınǵılarǵa qaraǵanda kóbirek toqtalǵan. {Oraz

aldı}, {Qızlar}, {Tawıp ber}, {Barmeken}, {Gúlbazar}, {Dámeń barma bolıslıqtan}, {Aman júr} atlı qosıqlarındaǵı miynetkesh xalıqtıń, hayalqızlardıń táǵdirine, ayırım qatıkez, ashkóz baylardıń, hámeldarlardıń is-

háreketlerine, qılwalarına shayırdıń kózqarası qısqa bolsa da sóz

etilgen. Annaqul shayırdıń shıǵarmalarındaǵı tiykarǵı motiv hám ideyalar qaraqalpaq xalqınıń

{Oraz aldı} qosıǵı kórinisi boyınsha konkret temaday bolsa da pútkil qaraqalpaq xalqınıń basındaǵı awır awhaldı, soсial teńsizlikti, hádden asqan eziwshilikti kórip janı ashıydı. Bunday ideya {Ketermen} qosıǵında da seziledi:

{Batarıma kólim joq,

Qonarıma jerim joq, Shadlanıp turǵan elim joq

Endi qayaqqa ketermen}

({Xalıq shayırları} 198 2. {Ketermen} 4 3-bet)

Bul shuwmaq shayırdıń {Ketermen} qosıǵınan alınǵan bolıp, qatarlarda tek qaraqalpaq xalqınıń turmısına awhalına ǵana emes Orta Aziya xalıqlarınıń jaǵdayına da kóz taslawshılıq seziledi. Annaqul shayırdıń ádebiy dóretpeleriniń kópshiliginde xalıq turmısı, táǵdiri baslı másele etip alınǵan, yaǵnıy onıń hár bir shıǵarmasında derlik xalıqtıń muńı muńlanıp, jırı jırlanadı.

Annaqul shayırdıń ádebiy miyrasına tereńirek názer awdarǵanımızda, shıǵarmalarınıń tematikasınıń keńliginiń guwası bolamız. Máselen,

soсialjámiyetlik temalar menen muhabbat temasında jazılǵan lirikalıq

qosıqlarda din wákillerin áshkaralawshı yumor-satiralıq shıǵarmaların da ushıratamız. Shayırdıń {Qızlar}, {Tawıp ber}, {Gúlbazar}, {Qızlardıń},

{Barmeken} qosıqları muhabbat temasına arnalıp, olarda shayır tek taza muhabbat jırın jırlap qoymastan, temanı soсial-jámiyetlik motivke baylanıstıradı:

{Peridey sulıwlar, húrdey mahitaban,

Qosılıp júrerek dúzlesse zaman Kózleri mástana ne sulıw jánan,

Shul qızlardı kórer kúnler barmeken

Bul shuwmaqta shayır jigitler menen qızlardıń ómiri zaman tarlıǵına duwshar bolıp turǵanına ókinedi. Sonıń ushın da jigitler menen qızlardıń az da bolsa birge otırıp, kewilli sóylesiwin, biri menen biriniń házilin {Kabaǵa úsh ret barǵannan artıq} sanaydı. Onıń {May molla} atlı qosıǵı óz awılındaǵı mollanıń jaman islerin tikkeley áshkaralawshı shıǵarma:

{May mollanıń úyi tolı,

Hár bir jerge jetken qolı... May molllanıń ózi kúlki,

Hár adamǵa bolmas úlgi...

Múhminler úmit etpeńler, Molladan qayır kútpeńler...}

({Xalıq shayırları}. 198 2. {May molla} 5 5 -

qalǵanı, sonıń nátiyjesinde hár kimge jamanlıq oylap júrgenin kórsetip, onıń ústinen kúlse, {Esbergen} qosıǵında baydıń balası Esbergenniń jaramsız háreketin mısqıllaydı:

{Tıran shabaqtay tırrıyǵan,

Halın bilmey kóp shırrıyǵan, Sóylese murnı pırrıyǵan, Esentay ulı Esbergen}.

({Xalıq shayırları}. 198 2. 4 9-bet)

XI X ásirdiń ekinshi yarımı XX ásirdiń basında ómir súrgen qaraqalpaq ádebiyatınıń belgili wákilleri Dáme, Begjan, Qudaybergen, Ábdiqádir,

Qulmurat shayırlardıń shıǵarmaları menen bir qatarda Annaqul Mámbetxoja ulınıń ádebiy miyrasları qaraqalpaq xalqınıń mádeniy múlki sıpatında ardaqlanadı. Sebebi hár bir shayırdıń shıǵarmaları óz zamanlaslarınıń turmıs kartinaların kóbirek yadnama retinde qaǵaz betine túsirip ketken. Sonıń ushın da shayırlardıń shıǵarmaları biz ushın oǵada qádirli.

Annaqul dóretiwshiliginde ózi jasaǵan dáwirge kózqarası, demokratiyalıq ideyalardı alǵa súredi. Onıń {Oraz aldı}, {Saylanǵan aqsaqalǵa}, {Dámeń barma bolıslıqtan} qosıqlarında ideyalar anıq óz kórinisin tapqan. Shayır el basshıları haqqında pikirlerin {Saylanǵan aqsaqalǵa} qosıǵında bılay bildirdi: Abıray aqsaqal bolǵanıń,

Bolıs bolsań adam jereń.

Shayırdıń bul qosıq qatarlarında menmen, tákabbır, xalıqtı kózge ilmeytuǵın shontıq basshılardıń ersi qılıqları ashshı kúlkige alınadı. Saylawdaǵı ádalatsızlıq, xalıq huqıqlarınıń ayaq astı etiliwi {Dámeń barma bolıslıqtan} qosıǵında sáwlelengen. Bunda tariyxıy shaxslar Áwez, Arzımbet usaǵan adamlardıń islegen háreketleri áshkara etiledi.

Juwmaqlastırıp aytqanda, shayırdıń qolda bar ádebiy nusqaları óziniń xalıqshıllıǵı, joqarı ideyası, kórkemligi tárepinen qaraqalpaq ádebiyatında belgili orındı iyelep turǵanın kóremiz.

qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmaları. N., {Qaraqalpaqstan}, 198 2.

2. Paxratdinov Á. XI X ásirdiń aqırı XX ásir basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı. N., {Bilim}, 1996.

3. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı. Sabaqlıq. Nókis. 198 5 .

Sorawlar hám tapsırmalar.

1.Annaqul lirikalarında milliy maqtanısh sezimleriniń beriliwi

2.Shayırdıń demokratiyalıq oy-pikirleri

3.{Kók ózek boyı}, {Barmeken} qosıqlarına kórkem talqı