Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı páni

Xoja Axmed Yassawiy hikmetlerindegi sıyaqlı qaraqalpaq ádebiyatında Ájiniyaz, Berdaq dóretiwshiligin de dunyanıń jaratıwshısı jalǵız hám mehriban allatala degen pikirler orın alǵan. Ásirese, bul dástúr Ájiniyaz poeziyasında anıq kórinedi. Shayırdıń "Bir janan", "Bir páriy", "Gózzal-lar", "Demishler" qosıqlarında haq diydarına ashıq bolıw, tárki dunyalıq ideyaları bar.

Qullası, "Devanı hikmet" sufizm táliymatların násiyatlawshı, tarqatıwshı shıǵarma. Bul táliymat Yassawiydiń shákirtleri Sulayman Baqırǵaniy, Baba Mashın, Ózgendiy, Xudaydod, Ubaydiy tárepinen dawam ettirilgen.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.Axmed Yassawiy. Hikmetler. - Tashkent, 1990 y.

2.Mallaev N. Wzbek adabieti tariyxi., - Tashkent: "Wqituvchi" 197y , 151-1y2 bet.

3. Mambetov K. Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı. - Nókis, "Bilim", 1992 , 71-78 betler.

Axmed Yugnakiy «Xibatul haqoyiq» shıǵarması

(Lekсiya– 2 saat)

Túrkiy xalıqlardıń kópshiligi derlik Axmed Yugnakiydi ózleriniń talantlı shayırı hám danıshpan ustazı sıpatında tán aladı. Onnan saqlanıp qalǵan jalǵız ádebiy miyras "Hibatulhaqoyiq" pútkil túrkiy tilles xalıqlardıń kórkem sóz óneri hám ádebiy tiliniń júdá bahalı esteligi sıpatında dúnya ádebiyatı tariyxına belgili.

Axmet Yugnakiydiń ómiri hám xızmeti haqqında biziń dáwirimizge shekem maǵlıwmatlar kútá az saqlanıp jetkenligi málim. "Hibatul-haqoyiq" tıń ayırım qatarları hám onıń nusqalarına onı úyreniwshi alımlar tárepinen jazılǵan kózqaraslar shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında biraz maǵlıwmatlar beredi. Aytıp ótkenimizdey avtor qatarlarında bazı bir kerekli dereklerdi ushırastıramız:

Atachı atı Máhámediy Iukakiy,

Ediy Axmed oglı, yok hech shaki.

Yaǵnıy: Shayırdıń ákesiniń atı Muxammed Yugnakiy, al óziniń atı Axmed e kenligi tuwralı maǵlıwmatqa iye bolamız.

Edibning yeri, Iuginen erur, Sefaliq etáb yer, kongullar yarur,

Yaki Shayırdıń tuwılǵan jeriniń atı Yugnak, zeynińdi ashatuǵın bir ájayıp jer - dep jazıwına qaraǵanda, ózin Axmed Yugnakiy dep ataǵanın eske alǵanımızda bul shayırdıń shınında da Yugnak qalasında tuwılǵanına jáne bir márte isenim payda boladı. Belgisiz adam tárepinen jazılǵan kórsetpede shayırdıń kózi soqır bolǵanı hám kitaptıń 14 baptan ibarat ekenligi aytıladı.

Tuga kurmas erdi adibnińg kwzi,

Tuzatti bu wn twrt bob ichra swzi.

Axmed Yugnakiy haqqındaǵı maǵlıwmatlar usılardan ibarat. Biraq shayırdıń "Hiybatul haqoyiq" dástanı bul maǵlıwmatlardı bir qansha tolıqtırıwǵa, avtordıń jasaǵan dáwirin shamalap kórsetiwge imkan beredi.

190y-jılı túrk alımı Najib Asim Stambuldaǵı Sofiya meshitiniń kitapxanasında monǵol tilindegi risolalar toplamına kiritilgen bir qol jazbanı tapqanlıǵı málim. Qol jazba túrkiy tilde bolıp, ol monǵol tilinde jazılǵan xatlar toplamına aljas kiritilgen. Tabılǵan qol jazba ele ilim dunyasına málim bolmaǵan Axmed Yugnakiydiń "Hiybatul haqoyiq" dástanı edi. Qol jazba hijriy 884jıldıń 7 zulqada ayında (1480jıldıń 30yanvarında) Ctambulda Abdirazaq Bahshiy tárepinen kóshirilgen bolıp, kátib XV ásirde uyǵır jazıwı kópshilikke tanıs bolǵanı ushın, uyǵır jazıwı menen kóshirilgen tekstke qatarlardan keyin arabsha transkripсiyada hám parsı-tájik tilinde ayırım túsinikler de beredi. Bunnan

- 21 -

keyinde bir neshe qol jazbalardıń tabılǵanlıǵı málim. Solardıń ishinde eń eskisi Samarqand nusqası bolıp, bul nusqa 1444-jılı Samarqandlı kalligraf Zeynul-Abiddin Juraniy degen kisi tárepinen eski uyǵırháribi menen kóshirilgen.

Najib Asim 1334-(191y) jılı "Hibatul-haqoyiq" tı 1480-jılǵı nusqası tiykarındaasmanlı túrk tiline awdarması menen baspadan shıǵaradı, oǵan sóz bası jazadı, ayırımtúsindiriwler beredi, kishi garmmatikalıq ocherk hám sózlik dúzdi. Túrk alımı Rashid AratRahmat 1951-jılı, "Hibatul-haqoyiq" tiń jańa salıstırması baspasın birlestirdi. 1971jılı ayırım kitapsha sıpatında Q.Maxmudov tárepinen tayarlanǵan tekst tiykarında basıldı.

Dástannıń birinshi babı (1-10-báytler) qudayǵa, ekinshi babı (11-19- báytler) payǵambar hám tórt xalifaǵa baǵıshlanǵan. Úshinshi bap (20-33- báytler) Dod-sipah-solarǵa baǵıshlanǵan. Dod-sipahsolar zamannıń ullı ámeldarlarınan biri bolǵan, sebebi dástan avtorı onı bir neshe orında "shaqım" dep ataydı. Tórtinshi bap (34-39 báytler) kitaptıń jazılıw sebebi haqqında bolıp, shayır onı Dod sipahsolarǵa bir estelik sıpatında inam etkenin kórsetedi.

Dástannıń dáslepki tórt babı onıń (tórt bab) kirisiw bólimi bolıp, tiykarǵı bólim besinshi baptan basalanadı.

Besinshi bap (40-62 -báytler) bilim maqtawı hám jáhilliktiń záleline, y-bap (y8-8y báytler) til ádebi, 7-bap (87-110-báytler) dúnyanıń pániyligine, 8-bap saqıylıq hám baqıllıqqa, toǵızınshı hám onınshı baplar (176-226-báytler) turmıs máselelerine baǵıshlanǵan bolıp, 11-bap (227-235-báytler) kitaptıń epilogı.

Axmed Yugnakiy ilim-marifattı "Hibatul-haqoyiq" tıń oraylıq máselelerinen biri etip qoydı, dástannıń tiykarǵı bólimi usı másele menen baslanadı. Shayır alım menen jáhildi bir-birine qarama-qarsı qoyadı, alım ilim menen baxıt-saodat jolın tapsa, jáhil nadanlıǵı sebepli baxıtsızlıqlarǵa giripdar boladı, ilim hám alımdı qádirlew, ilim úyreniwge tırısıw lazım deydi

Sóz etpekshi edi jáne bilimdi, Joldas bolǵay saǵan bárhá bilimli,Bilimli adam tura kúnińe jarap, Bilimsiz adamlar, miywesiz daraq Biri ótpes pıshaq, birewi almas, Bilimsizler bilimlige teń bolmas.Hámme waqıt bilim kerek jigitke, Bilimsizler usar maysız jilikke. Ilimsizler bolar maysız súyektey, Ishi bop-bos, biraq elge kerektey .

Axmed Yugnakiydiń bul pikirleri, progresiv didaktikalıq kóz-qarasları búgingi kúnde úlken áhmiyetke iye. "Hibatul-haqoyiq" didaktikalıq dástan bolıp, ádep ikramlıq máseleleri ondaǵı kópshilik baplardıń tematikalıq tiykarın quraydı. Shayır til, sóylew ádebi, saqıylıq, baqıllıq, kemtarlıq, arzıw- arman-lar haqqında pikirlerin ortaǵa taslaydı. Mısalı, "jalǵan sóylew hám ótirikshiliktiń zıyanı" haqqında:

Jalǵan sózde máni bolmas jaltırar, Ótirikshi adam qorqıp qaltırar, Hámme waqıt jolın tabar tuwrılıq, Jalǵan sózge sen qalarsań quwırlıp. Jalǵan sózkesellik,tuwrı sóz shıpa,Ótirikshi heshkimge etpegen opa.

Shayır kórsetiwinshe artıqsha dunya baxıtsızlıq alıp keliwi múmkin:Bul dunia nákitin yágu kozgulik,

Ol artuq tiláná vabod yitgulik.

(Bul dunyanıń baylıǵınan tek iship jep, kiyiwge ǵana jıyna. Basqası awırlıq etedi.)

Axmed Yugnakiy dunyaparaz hám ashkóz adamlardı qattı ashkaralaydı. dunyada sonday bir ash kóz adamlar kóbeyip ketken. Olar arba-arba altınlar arttırıp, jıynap bayısada, kiymlerin jamap kiyip júredi. Bul taypadaǵı adamlar ózin de hám átirapındaǵı adamlardı da ashtan óltiredi. Sonıń ushın da ol: bul dunyada jaqsı jasamaqshı bolsań, ózgelerdi aldama. Óz miynetiń menen ǵana jasa, - dep uqtırmaqshı boladı.

Shayır dástannıń tórtinshi bóliminde saqıylıq hám baqıllıq haqqında aytıp, saqıylıqtı baqıllıq hám zıqnalıqqa qarama-qarsı qoyadı, bul máselelerge baylanıslı pikirlerin basqa baplarǵa da sińdirdi, kórkem til qurallarınan, teńewlerden hám xalıq maqallarınan paydalanadı.

Axmed Yugnakiy islam dinin idealastıradı, dástannıń dáslepki qatarların qudayǵa, Muhammed payǵambar hám tórt xalifaǵa atap, quran hayatların keltiredi.

Ol jábir shegiwshilerdi zalımlarǵa qarsı kóteriwge, olarǵa sadıq hám opadar bolıwǵa shaqıradı:

Jifo qildachingǵa enut qil vafo,

- 22 -

Orimas necha yusa qon birla qon.

(Kim jábir qılsa, sen oǵan opa qıl, qan menen qandı juwıp bolmaydı.)

Axmed Yugnakiydiń pikirine "pániy dunya" záhárli jılanǵa uqsaydı, ol ráhát kóriw ushın emes, bálki azap shegiw ushın jaratılǵan, onıń awırmanlıqlarına kóniw, shıdam beriw kerek, baxıt-ráhát bolsa tús, qıyal yaki qustıń bir demde ushıp ketiwi:

Ezingi bulut-tak e tush-tak xash, Darangsiz kechar baxt e qush tak uchar,

... Niqob kwtur ochun, birar yuz ochar, Ezar qwl kuchar-tak, yana tark tochar.

(Baxıt qıyal menen jazǵı bult ya tústey tez ótip ketedi, yaki qustay ushadı. Dunya nıqabın kóterip, bir az waqıt júzin ashıp kórsetedi, qolların jazıp bawırına almaqshı boladı da, tezden qashadı.)

"Hibatul-haqoyiq" avtorı bir waqıyanı bayanlaw wazıypasın emes, bálki ilim, ádepikramlıq hám basqa máseleler haqqında pikir júritip, úgit-násiyat beriw wazıypasın óz aldına qoyadı. Soǵan qaray, "Hiybatul-haqoyiq" didaktikalıq dástan bolıp, bul onıń kórkemlik qásiyetlerin hám uslubın belgileydi. Dástanda syujet bolmasa da, onıń bapları mazmunı hám mánisi menen óz-ara baylanısıp, bir pútin kompoziсion qurılısın payda etedi. Avtor dástannıń baplarında hár qıylı obekt, túsiniklerdi beriw hám olardı bir-birine qarama-qarsı qoyıw tiykarında olardan hár biriniń ózine tán unamlı hám unamsız tárepin ashadı. Bul usıl avtorǵa dástanda qoyılǵan máselelerdi málim konflikt fonında jaratıw hám juwmaqlaw, pikirlerden kelip shıǵatuǵın úgit-násiyattıń tásirin kúsheytiw hám shıǵarmanıń kórkemlik qunın asırıw imkaniyatın beredi.

"Hibatul-haqoyiq" ta kóbirek ushıraytuǵın kórkem til qurallarınan biriteńew. Axmed Yugnakiy bazı tradiсiyalıq uqsatıwlardı tákirarlap qollansa da, lekin ol jańa hám original uqsatıwlar dórete alǵan. Dástannıń kirisiwinde avtor Dod-sipahsolardı teńizge hám ózin jawın tamshısına uqsatadı. Bilimli kisi qımbat baha altınǵa, jáhil adam arzımas, qálbeki aqshaǵa, bilimli hayal er adamǵa, bilimsiz er hayalǵa, bilimli jilikli súyekke, bilimsiz jiliksiz súyekke, dunya kárwan sarayǵa, tuwrı sóz palǵa, jalǵan sóz awızdı ashıtıwshı pıyazǵa uqsatıladı.

Sonday-aq avtor dástanda metofora, alliteraсiya, qaytalawlardı isletedi.

"Hibatul-haqoyiq" ta "Qutadǵu bilig" sıyaqlı, aruzdıń mutaqorib bahrinde (faulun, faulun, faulun, faul) jaratılǵan. Bul báhrdiń hijo dúzilisi qaǵıydasına súyengen bolsa da, biraq ólshemniń rawanlıǵın támiynlew maqsetinde bazı hijolardıń sozımlıǵı hám qısqalıǵı qaǵıydasınan shetkerilep, hijonıń formasına ǵana emes, oqılıwı hám aytılıwına da kóbirek itibar beredi.

"Hibatul-haqoyiq" tiń kirisiw bapları ǵázzel jolında uyqasqan bolıp, baplar xalıq qosıqlarına tán "aaba" tórtlik tárizinde wyqasqan . Biraq ayırım orınlarda tórtlik wyqası buzıladı.

"Hibatul-haqoyıq" áyyemgi túrkiy ádebiy tiliniń qımbatlı esteligi. Onda qádim (kiyim), kelinki (kiyingi), adoq (ayaq), qwd (quyquymaq) kibi sózlerdegi "d" arxaik elementi, adiz (bálent), oǵun-ajun (dunya), akit (kárwan), chiǵay (qashshaq, gedey) sıyaqlı arxaizmler ushırasadı, onıń tili keyingi ádebiy estelikler tiline jaqınıraq. Xalıq maqalları da dástannıń tilin, mazmunın bir qansha bayıtadı. ol xalıq maqalların dál yaki olardıń mazmunın saqlaǵan hallar formasın qosıq qatarlarına muwapıqlastırıp beredi. Axmed Yugnakiy ózinen keiyngi áwladqa ádep-ikramlılıq haqqında jazılǵan "Hibatul haqoyiq" didaktikalıq shıǵarmasın miyras etip qaldırǵan. Aradan kóp ásir waqıt ótse de bul dástan óz qunlılıǵın joǵaltqan joq.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.Axmet Yugnakiy. Qadimiy hikmetler. Toshkent: 1987 .

2.Mallaev N.M. Wzbek adabieti tarixi. 1-kitob, Toshkent, 197y .

- 23 -

XIII-XIV Ásirlerdegi ádebiyat. Kodeks kumanikus

(Lekсiya– 2 saat)

Tayanısh sózler.

"Kodeks kumanikus"tiń túp nusqası, awdarılıwı, jazba estelik qaysı tillerdiń negizi sanaladı, jazba esteliktegi naqıl-maqallar, jumbaqlar.

XIII ásirde Orta Aziya hám Qazaqstan xalıqları óz aldına otaw tigip bóline qoymaǵan edi. Shıǵısta qarluqlar, orta bólekte oǵuzlar, arqada qıpshaqlardıń ústemligi basım bolıp, bulardıń bári de birbiri menen aralasıp, ulıwma "túrki" degen tildi payda etti. Olardıń qáwimlik birligi tiykarında jasap atırǵan jer sháriyatına qaray dialektlik belgileri de bir-birinen parıq qılatuǵın edi.

VI ásirden baslap Orta Aziya hám Qazaqstanda ústemlik etken arab tili, XI ásirge kelip parsı tiliniń ústemligi menen awmasa basladı. Buǵan eń baslı sebep bolǵan hádiyse, Orta Aziyaǵa iran qáwimleriniń kelip qonıslasa baslawı, onıń ústine shıǵıs oyanıw dáwiriniń baslawshıları Rudakiy, Omar Hayyam, Firdawsiy, Saadiy hám Hafız sıyaqlı danıshpan shayırlardıń payda bolıwı, basqa tildegi ádebiyatlardı ısırıńqırap, parsı tilindegi ádebiyattıń ústemligin alıp keldi. Bunnan tısqarı, Orta Aziyanı mákanlaǵan xalıqtıń parsı bólegi ózleriniń etnikalıq birligin bekkemlep, ózlerin tájikler dep atay basladı. Al túrki xalıqlarınıń arasınan shıqqan danıshpanlardıń ózleri de óz tili menen qosa arab hám parsı tillerin úyreniwge májbúr bolǵan. Sonıń ushın da bul dáwirdiń danıshpanlarınıń hátte

- 24 -

tiline qarap ta qaysı xalıqlardıń wákili ekenligin de ajıratıw qıyın. Máselen, Abu Rayxan Beruniy, Abu Nasr Farabiy ózleri túrki xalıqlarınıń arasınan shıqqan bolsa da barlıq miynetlerin arab tilinde jazǵan. Parsı-tájik xalqınıń wákili Abu Aliy Ibn Sino haqqında da tap usınday pikirdi aytıw múmkin.

Biraq solay bolsa da túrki tili dıqqattan shette qalǵan joq. bul tilde shıǵarma jazǵan ayırım alım hám shayırlar payda bola basladı. Olardan Ataiy hám Sakkakiy dóretpesin kórsetiw múmkin. Biraq bul shayırlarda túrki tilindegi ádebiyatttı Áliysher Nawayı dóretpesi sıyaqlı biyik shıńǵa kótere alǵan emes.

Al endi XIII ásir waqıyalarına qaytadan oralatuǵın bolsaq. bul dáwir Orta Aziya tariyxındaǵı eń músiybetli dáwirlerdi Shıńǵıs xan Orta Aziyanı pútkilley oyran etken edi.

Bul dáwirde túrki tilles xalıqlardıń uytqısı dep esaplanǵan úsh oray, birinshisi Túrkstan úlkesiniń oraylıq qalaları bolǵan Otırar hám Sıǵnaq, ekinshisi Xorezm paytaxtıÚrgenish, Samarqand hám Buxara, úshinshisi Edil, Jayıq úlkesiniń paytaxtıSaray. Shıńǵısxan bul úlkelerdiń bárinde óz qastın tigip 1920jıldan baslap jawlap aldı. Solay etip bul úlkelerdiń bárin óziniń úsh balasına bólip berdi. Túrkstan hám Xorezmnen baslap Oral tawlarına shekemgi aralıq úlken ulı Joshıǵa, Mavrennaxr hám Xorasannıń bir bólegi Shaǵatayǵa, Jeti suwdan tap Monǵolstanǵa shekemgi aralıq Ugedeyge tiyisli boldı.

Qalay da bul soramnıń eń úlkeni Joshı ulısı bolıp, bul úlke 1227-jılı Joshı óliminen keyin, onıń balası Batıw tusında ádewir ulǵaydı. Batıw Altay tawlarınan baslap, Dunay dáryasınan shekemgi jerlerdi basıp alıp, óz territoriyasın ádewir keńeytip Altın Orda dep atadı.

Altın Orda mámleketi Batıy, Berke, Móńke-Temir, Tuda-Menke, Tóle-Buqa hám ózbek xanlar tusında ádewir keńeydi. Biraq sońın ala feodallar arasında qarama-qarsılıq kúsheyip, Altın Orda mámleketi quladı.

Álbette, monǵol basqınshılıǵı ádebiyat penen mádeniyattıń rawajlanıwına keri tásirin tiygizdi. Biraq bul dáwirdegi ádebiyattıń rawajlanıwı birden toqtap qalǵan joq. Mońǵollar az sanda bolǵanı ushın da bul jerdegi ádebiyat óziniń baǵıtın túrki tilinde dawam ete berdi. Hátte Altın Orda xanlıǵınıń is qaǵazları jarlıqlarınıń ózi de túrki tilinde dawam etti.

Ol dáwirde Altın Ordanıń paytaxtı Saray qalası bolıp, ol Shıǵıstıń kóp ǵana xalıqları Úrgenish, Samarqand, Sıǵnaq, Buxara hám Qıtay, Hind, Arab elleri menen bekkem baylanıs dúzgen. Sol dáwirdiń ataqlı arab alımlarınıń bir Ámiyin Ál-Xoli XIII-XIV ásirdegi Altın Ordanıń paytaxtı saray qalası ilim hám mádeniyatınıń úlken ortalıǵı bolǵanlıǵı haqqında tereń pikir bildiredi. Bul qalanıń ózinde sol waqıtları

Qutub ad-Din ar-Raziy, Sadad-Din at-Tafazaniy, Jálel ad-Din, Xafiz ad-Din al Bazzaviy, Axmad alXodjandariy kibi talantlı tilshi, ádebiyatshı hám filosof alımlar jasaǵan.

Al bul dáwirdiń shayırları arasında Sayfı Saraiy, Xorezmiy, Qutub, Dúrbek, Lutfiy, Ataniy, Rabǵuziy hám basqaları óz zamanınıń eń kórnekli sóz iyeleriniń bir bolıp jetisti. Olar bizlerge miyras etip qaldırǵan Xorezmiydiń "Muhabbatnaması", Sayfı Saraiy tárepinen túrki tilinde awdarılǵan "Gúlistan", Dúrbektiń "Yusip-Zliyxa"sı, Rabǵuziydiń "Qıssa-súl ánbiyası" ayrıqsha áhmiyetke iye.

Bulardan tısqarı filolog alımlar tárepinen dóretilgen ayırım ilimiy kitaplarp da

bar.

QÍPSHAQLAR SÓZLIGI "KODEKS KUMANIKUS"

Orta Aziya xalıqları arasında oǵuz-qıpshaq tili ádebiy tildiń payda bolıwına tiykar

salǵanı sıyaqlı, bul úlkeniń xalıqlarınıń payda bolıwında qıpshaqlardıń qáwimlik birligi hám qıpshaq tili tásiriniń úlken bolǵanın da umıtpawımız kerek. Sebebi, XIII ásirdiń ózinde-aq túrki tiliniń eń baslı bólegi bolıp ol qaraqalpaq hám qazaq tiliniń qáliplesiwine tiykarǵı ózek bolıp. Sonıń menen birlikte ózbek tiliniń de e ń baslı dialektleriniń biri edi. Bılayınsha qaraǵanda sol waqıttaǵı ádebiy tildiń ózi de oǵuz-qıpshaq hám qarluq-qıpshaq tilleri tiykarında payda boldı.

Demek bul dáwir ushın qıpshaq tili hám estelikleri ayrıqsha áhmiyetke iye. Óytkeni qaraqalpaq, qazaq, hám ózbeklerdiń kópshilik bólegi qıpshaq birlespesinde bolǵan. Sonıń ushın da Qıpshaq dáwiriniń estelikleri de bul konferenсiyaǵa qatnasqan xalıqlardıń ortaq múlki bolıp qaladı.

Sol jaǵınan qaraǵanda XIII ásirden qalǵan miyras qıpshaqlar sózligi "Kodeks Kumanikus" úlken áhmiyetke iye.

Bul kitaptıń túp nusqası XIII ásirde Gota shrifti menen kóshirlgen bolıp, Veneсiyanıń Mark áwliye kitapxanasında saqlanbaqta. Onı bul kitapxanaǵa XIV ásirde jasaǵan, atı pútkil dúnyaǵa belgili Italiyanıń talantlı shayırı F.Petrarka 13y2-jılı sıylıqqa bergen. Egerde Ptrarkanıń kóp ǵana shıǵıs ellerinde elshi bolıp islegenin esapqa alsaq, oǵan bul kitaptı sol ellerdegi danıshpan doslarınıń biri sıylıqqa bergen. Petrarkanıń ózi XIV ásirde jasaǵan bolsa da, kitaptıń kóshirilgen dáwiri XIII ásir dep uqtırıladı.

- 25 -

"Kodeks Kumanikus" sonnan tórt ásir keyin ǵana batıs alımlarınıń qálemine ilindi. XVIII ásirde bul haqqında Leybniс, Datıl Kornides, Genrix Klaport hám taǵı basqalar bul qoljazba haqqında ilimiy izertlew jumısların alıp bardı.

Venger alımı Geza Kun 1880-jılı "Kodeks Kumanikus"tı latın tiline awdarıp, Budapesht qalasında baspadan shıǵardı. Bunnan keyin bul másele menen kórnekli rus tyurkologi V.Radlov shuǵıllandı.

Batıs alımlarınan Karl Grenbek qoljazbanıń túp nusqasın Kopengagende bastırıp shıǵardı. 1942jılı ol tap usı kitap tiykarında qıpshaqsha-nemisshe sózlik dúshdi. Rumın alımı Vladimir Drimba tiykaǵı nusqaǵa tayana otırıp, 1937-jılı "Kuman tiliniń sintaksisi" dep atalǵan kitabın jazdı.

Bunnan keyin bul másele menen qazaq. ózbek hám qaraqalpaq alımları keńnen shuǵıllanıp kiyatır. "Kodeks kumanikus"tı izertlewshilerdiń hámmesi de bul miynet negizinen qıpshaq tili tiykarında payda bolǵan házirgi qaraqalpaq, qazaq, qırǵız, ózbe, tatar, bashqurt, noǵay, qarashay, qumıq, qarayım tilleriniń negizi sıpatında qaraydı.

Bul kitapta sol XII-XIII ásirde jasaǵan ata-babalarımızdıń aytqan tolǵawları, naqılmaqalları, ańız hám jumbaqları berilgen. Jumbaqlardıń hátte házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılatuǵın jumbaqlardan parqı joq. Mısalı:

Sende mende joq, Senger tawda joq, Otta, tasta joq,

Qıpshaqta joq.

(Qustıń súti)

Isher, jer,

Inine kirer.

(Pıshıq)

Bul jerde tek eske alatuǵın másele, jumbaqlardıń túp nusqasında "sende, mende joq" degen sózdiń izinde "joq" sózi "yoq" dep berilgen. Al, ekinshi jumbaqtaǵı "jer" sózi ornına"yer" – dep berilgen.

Al bunnan keyingi jumbaqlada da tap ózimiz balalıq waqıtlardan brli aytıp úyrengenqatarlar

Mine bul mısallar XIII ásirdegi kitaptan alınıwınan qaramastan, házirgi oqıwshılar ushın da hesh qanday túsinisiz jeri joq. Sózleriniń kópshiligi hátte házirgi orfogafiyamızǵa sáykes keledi. Sonıń ushın da bundaǵı sózlerdiń hesh birewinde jatsınıp qaray almaymız. Yaki bolmasa V.V.Radlov tárepinen dúzilgen sózliklerdi alıp qarayıq. Ondaǵı "A" háribinen baslanatuǵın sózlerdiń ózi de búgingi sózligimizden hesh qanday parqı joq. Mısalı: azamat, ayaz, ayran. Aqsha, aqımaq, aqsaq, ayna, at, ayan, ataw, ashıw, ayıl, ayım hám taǵı basqa sózler.

Bunıń menen "Kodeks kumanikus"tıń tap búgingi sózimizden hesh qanday parqı joq dep qarawǵa bolmaydı. Sózlikte kórsetilgenindey-aq: Dúysembi-tushanbe, siysembi-seshanbe, sárshembichaarshambe, miyshembi-payshanbe, juma-ayna, shembi-sabat kúni, ekshembi-yekshambe bolıp jazılǵan.

"Aqsham" sózi aqsham bolıp jazılǵanı menen kesh sózi "kepe", "tań atqanda" degen sóz "tań sarǵayǵanda", "búrsi kúni" degen "birisi kún" –dep jazılǵan.

Qalay bolǵanda da "Kodekus kumanikus"tıń tili qaraqalpaq tiline júdá jaqın. Al, sózliktiń atı máselesine kelsek, kitaptıń atı latın tili tiykarında berilip, "Kodekus" – sózlik degen maǵananı ańlatıp, "kumanikus" (kumanlar) "qıpshaqlar" –degen pikirdi ańlatadı. Sonıń ushın da bul kitaptıń atı "Qıpshaq tiliniń sózligi" degen sheshimge kelemiz.

XIII ásirde ádebiyat penen birge til ilimi de keń rawajlanǵan edi. Bul kitap negizinen til ilimine baǵıshlanǵanı menen onda ádebiy estelik oǵada kóp. Sonlıqtanda ol til hám ádebiyat ilimi ushın teńdey xızmet atqaradı.

- 26 -

Xorezmiydiń «Muxabbatnama» shıǵarması

(Lekсiya– 2 saat)

tayanısh sózleri

"Muhabbatnama" ashıqlıq dástan, dástannıń Altın Orda húkimdarlarınıń birine arnalıwı, gózzallıq, batırlıq h.t.b. sáwleleniwi

Altın Orda dáwiriniń eń kózge kóringen sóz sheberleriniń biri Xorezmiy XIV ásirdiń orta gezlerinde jasaǵan bolıp, onıń bizge "Muhabbatnama" dástanı miyras bolıp qalǵan. Shayırdıń qay jerde tuwılǵanı bizge málim emes. Onıń óz atın Xorezmiy dep atawına qaraǵanda Xorezmlik bolıwı kerek. Biraq ta onıń jazǵan shıǵarmalarına qaraǵanda óziniń Sırdáryanıń tómengi aǵımında jasaǵanlıǵı málim boladı. Sebebi, ol Altın Orda xanı Jánibektiń tusında ómir súrgen bolıp, óziniń belgili shıǵarması "Muhabbatnamanı" sol Sır boyındaǵı Qońırat ulısınıń ámiri Muxammed Xojabekke baǵıshlaydı. Dástan 1353-jılı jazılǵan bolıp, onıń eski nusqası házir Londonda Britaniya muzeyinde saqlanadı. Qoljazba bunnan keyin de 1432-jılı uyǵır háribi menen kóshirilgen. Al arab háribi menen jazılǵan variantı 1509-jılı jáne qaytadan kóshirilgenligi málim boldı.

"Muhabbatnama"nı dáslep izertlewshiler A.N.Samoylovich, A.M.Sherbak, Ámir Nadjib hám N.Mallaevlar bolsa, sońınan S.Qasımov, B.Valixojaev hám Alma Qırawbaevalardıń jumıs alıp barǵanlıǵı málim.

Dástan 473 báyitten ibarat bolıp, bulardan 156 báyit parsı tilinde jazılǵan. Soǵan qarap otırıp, avtor arab hám parsı tillerin de jetik bilgen-degen sheshimge kelemiz. Bulardan 317 báyit shaǵatay tilinde jazılǵan bolıp, túrki tiliniń oǵuz-qıpshaq dialektlerine sáykes keledi.

"Muhabbatnama" shın mánisinde ashıqlıq dástan. Bunda avtor haqıyqıy ashıqlıq obrazǵa kiredi. Ol waqıyanı sırttan baqlawshı emes, bálki ishine kirip baradı. Sonıń ushın da hár bir báyit oqıǵan adamda úlken tásir qaldıradı.

Dástan Altın Orda húkimdarlarınıń biri Muxammed Xojabekke arnaladı. Shıǵarmanıń bas beti de tap usı waqıyalardan baslanǵan.

- 27 -

Dástannıń syujeti Shıǵıs liro-epikalıq motivlerine tán bolıp ayta qalarlıqtay mazmunlı waqıyalar da joq. Kóbirek lirikalıq qaharmannıń muhabbat haqqındaǵı pikirleri bayan etiledi. Bul bayanlama kemkemnen jigittiń qızǵa jazǵan xatına aylana baslaydı. Al jigit bolsa shın ıqlas penen qızdıń portretin sızıp kórsete baslaydı. Írasın aytqanda, bul bir sóz benen sızılǵan súwret, haqıyqıy adamzat gózzallıǵınıń belgisi bolıp seziledi. Máselen, ol qız portireti haqqında ayta kelip:

Oymaq awzın ashsa sheshek shashılar, Bunı sezip, gúl baqshalar ashılar. Seniń jılwań ólikke jan endirer, Seniń kúlkiń hátte aydı sóndirer. Sen sóylegen waqıtta tilleriń sheker,Quw aǵash kógerer sóyleseń eger,...

Bul pikirde ayqın kórinip turǵanınday-aq, hayal-qızlardıń unamlılıq kelbetin jaqsı sezgen. Biraq ol usınshama gózzallıqtıń bári ózine baǵınıshlı dep esaplaydı. Muhabbat - bul erkin sezim. Sonıń ushında usınshama sulıwlıqqa iye bolǵan bul gózzal kimge kimge nesip etiwiniń ózi de belgisiz. Jigitlerdiń júregin jandırıp turǵan bir kúyik. Xorezmiy máseleniń bul jaǵında jasırmaydı hám :

Meni óltirdi saǵan bolǵan muhabbat. Dúnyanı tárk ettim, mende joq taxat. Misli bir shóldegi sulıw kiyikseń, Seni oylasam kózlerime kúyikseń.

-dep pútkil dúnyaǵa jar saladı.

Dástanda bul lirikalıq qaharmannıń atı da berilmeydi. Ol kim Bul jaǵı da belgisiz. Biraq sol jeri anıq. Xorezmiy onı basqa qızlar qatarı kúnde kórip te júrgen. Ol misli bir aspandaǵı ay kibi kórinip shayır júregine úlken qozǵaw salǵan. Biraq shayır kópshilik aldında onıń atın aytıp, chır bildiriwden de qorqadı. Soǵan qaraǵanda bul qız hákim yaki xan qızı bolıwı da múmkin. Usınday sebepler menen bul muhabbat shayırdan bólegirek halında súwretlenedi. Mısalı:

Qashıń qaman, boyıń sárwi, beliń qıl, Opa qılǵan jigitlerge opa qıl.

Shayır muhabbat jolında hámmeniń bir qıylı emesliginde sezedi. Biraq gózzallıqtıń ózi onı qádirlewshi adamına tiyisli ekenliginde umıtpaydı. Yaǵnıy hár qanday adamda gáwhar tas qádirine jete bermeydi. Bul haqqında shayır bılay deydi:

Gáwhar qádirin bilmeydi nadan, Sol ushın hár qıylı boladı adam.

Xorezmiydiń jasaǵan zamanı insan muhabbatın tereń qádirlegen emes. Shayır bul dástanda jas jigittiń ishki dártleri tiykarında adamlardaǵı muhabbat sezimlerin ashıp beriwge urınǵan. Sonıń ushın da bul shıǵarma orta ásirdiń naǵız ıshqı dástanı bolıp tabıladı.

- 29 -