Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı páni

"QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ TARIYXÍ" PÁNINIŃ MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ

Dúnyadaǵı qaysı bir xalıqtıń yaki mámlekettiń mádeniyatı tariyxın úyrenetuǵın bolsaq, sol xalıqtıń tariyxıy turmısına barıp tamırlasatuǵınına kózimiz jetedi. Sonlıqtan, qaraqalpaq xalqınıń mádeniyatı, yaǵnıy ádebiyatı tuwralı sóz eter bolsaq, biz álbette onıń tariyxı menen baylanıstırmay úyreniwimiz múmkin emesligin ańlaymız.

Qaraqalpaq xalqınıń erte erte dáwirdegi tariyxı tuwralı maǵlıwmatlar. P.P.Ivanovtıń "Sbornik materialı po istorii karakalpakov" (M.,L.,1935), "Sbornik etnografii" (Kniga IV, 1940), "Sovetskoe Vostokovedenie" (Kniga III, 1943), C.P.Tolstovtıń "Qaraqalpaq xalqınıń kelip shıǵıwı". (Kratkoe soobshenie instituta etnografii. Kn 2, 1947), "Qaraqalpaqlar arxeologiyasınıń izertleniwiniń juwmaqları

(Byulleten AN UzSSR, 1945, N 9-10)., ÓzR IA Qaraqalpaqctan filialınıń tariyxıy sektorı ilimpazlarınıń qatnasıwında shıqqan "Qaraqalpaqstan ASSR tariyxı", "Qaraqalpaq tariyxınıń ocherkleri", M.K.Nurmaxamedovtıń, T.A.Jdankonıń, S.K.Kamalovtıń "Karakalpaki" (Izd."Fan",T.1971) hám basqa da bir qatar tariyxıy miynetlerde keń túrde kórsetilgen.

Tariyx ilimleriniń doktorı T.A.Jdanko "Qaraqalpaq xalıq dástanı "Qırıq qız" biziń eramızdan burınǵa V ásir waqıyaların kóz aldımızǵa keltiriwshi birden-bir qunlı shıǵarmalardıń biri"1 dep jazadı.

Kórip ótkenimizdey, qaraqalpaq ádebiyatınıń saǵaları kútá áyyemgi zamanlardan baslanadı eken. Bunday isenimli sheshimdi basqa da ilimpazlardıń pikirleri tastıyıqlaydı. "Qaraqalpaq poeziyasınıń derekleri oǵada erte zamanlardan, áyyemgi waqıtlardan baslanadı, - dep jazǵan edi akademik M.K.Nurmuxammedov. -"...Qaraqalpaq poeziyasınıń dórewin qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiwi menen baylanıstırıw, al poeziyanıń saǵalarınıń ádewir erte waqıtlardan, qaraqalpaq xalqı kelip shıqqan áyyemgi massagetlerdiń, chernoklobuki

- pecheneg qáwimleriniń, qıpshaq, noǵay awqamlarınıń ruwxıy ómirinen izlew kerek"ǵ. Belgili alım, professor I.Saǵıytov "Tariyxqa názer salsaq, qaraqalpaq xalqı eń áyyemgi xalıqlardıń biri ekenligin, onıń ásirlerden arıǵa ketetuǵının kóremiz, - dep jazadı... qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxın tek ǵana beridegi

XVIII ácirdegi ayırım faktler menen sheklemey, anaǵurlım erte waqıtlardan baslap izertlew kerekq. Filologiya ilimleriniń doktorı, professor K.Mambetov qaraqalpaqlardıń mádeniy hám ádebiy miyrasları boyınsha tómendegidey pikirlerge kelgen edi: "Qaraqalpaqlar shıǵıstıń áyyemgi xalıqlarınıń biri bolıp tariyx betlerinen kóp ásirlik mádeniy hám ádebiy miyrasların saqlap qalǵan xalıqlardıń biri, ...uzınnan sıbay sozılǵan jawgershilikler xalıqtıń ruwxıy mádeniyatınıń tolıq saqlanıp qalıwına múmkinshilik bermedi"1.

Kópshilik ilimpazlar qaraqalpaq ádebiyatınıń qáliplesiw dáreklerin áyyemgi túrk tilles xalıqlardıń jazba estelikleri menen baylanıstıradı Shınında da ózbek, qazaq, qırǵız, tatar, azerbayjan, túrkmen hám basqa da túrkiy tilles xalıqlardıń ádebiyatları sıyaqlı, qaraqalpaq xalqınıń da ádebiyatınıń tariyxı sol áyyemgi jazba esteliklerge barıp ushlasatuǵını gúman tuwdırmaydı.

Tariyxıy hújjetlerde túrk qaǵanatı dep atalıwshı ulken derjava VI ásirlerde arqası slavyan knyazlikleri, batısı Vizantiya mámleketi, Shıǵısı Qıtay, Indiya, sonday-aq Egipet mámleketleri menen shegaralas jaylasqanı belgili. Túrk qaǵanlıǵında VII ásirde Túrk qaǵanlıǵı, Tabǵash qaǵanlıǵı, VIII ásirde qarluqlar, bunnan keyin Oǵuz hám Qıpshaqlar húkimdarlıq etkenligi málim. X-XII ásirlerde bolsa qarluqlar hám yaǵmalar Qaraxaniyler mámleketin dúzdi. Sońınan Shıńǵıs xan atlanıslarınıń nátiyjesinde orta Aziyadaǵı túrkiy tilles xalıqlar arasında bólinip ketiwshilik payda bolǵan.

Birqansha ilimpazlar sóz etip otırǵan dáwirlerdegi jazba ádebiyattı qáliples-tiriwde qaraqalpaqlardıń da ayrıqsha ornı bar ekenin atap ótedi. Máselen, ilimpaz Ámir Nadjip "Túrk tilles xalıqlardıń áyyemgi jazba ádebiyatın qáliplestiriwde birinshi tatar, bashqurt, ózbek, qazaq, qaraqalpaq, túrkmen, ázerbayjan, xalıqlarınıń ata-babaları ádewir dárejede úles qosqan" dep durıs baha beredi. Demek ilimpaz Ámir Nadjiptiń pikirine qaraǵanda qaraqalpaqlar túrkiy xalıqlardıń áyyemgi jazba ádebiyatınıń qáliplesiwine de úles qosqan eken. Olay bolatuǵın bolsa búgingi kúni biz Orxon-Enisey jazıwların qaraqalpaq xalqınıń eski ádebiy miyrasları sıpatında úyreniwge tolıq huqıqımız bar degen juwmaq shıǵadı.

Qaraqalpaq xalqınıń VII-VIII ásirlerdegi miyrasların sóz etkenimizde, álbette Qorqıt ata tuwralı aytıp ótiwimizge tuwra keledi. Dunya ádebiyatlarınıń kópshiligine belgili bolǵan, "Kitab i dedam Qorqut" (Qorqıt ata kitabı) bir neshshe ret SSSR IA Shıǵıstanıw inistitutı tárepinen basılıp shıqtı. Qorqıt ata tuwralı ańızlar qaraqalpaq, qazaq, ózbek hám túrkmen xalıqları arasında keńnen taralǵan. Ilimpaz V.Bartoldtiń "Túrk eposı hám Kavkaz"

- 2 -

degen miynetinde Qorqıt ata kitabı tek Orta Aziyada jasawshı xalıqlarǵa ǵana emes, al Kavkaz xalıqları arasında da ádewir belgili ekenligi aytılǵan.

Qorqıt ata óz dáwiriniń talantlı sóz zergeri, yaǵnıy shayırı bolǵanlıqtan, onnan nesheneshe ásirler keyin jasaǵan túrkiy xalıqlardıń ullı shayırı Áliysher Nawayı hám Ábdiraxman Jamiyler húrmet penen óz dóretpelerinde eske alǵanlıǵı belgili. XVI ásirdegi Xorezm húkimdarlarınıń biri, tariyxshı Abulǵazı Bahadırxannıń "Shajarayi taraxima", "Shajarayi túrk" miynetlerinde Qorqıt ata tuwralı pikirlerdi ushrastıramız.

Qaraqalpaq jırawları bolsa Qorqıt atanı ózlerine ruwxıy pir, ustaz tutqan. Qaraqalpaqlardıń ertedegi ata-babaları Watan tutqan Sırdáryanıń quyar ayaǵında Qorqıt ata mazarı bar. Qaraqalpaq jırawları óz dástanların, tolǵaw hám termelerin jırlawdan aldın Házireti Burıq - Qorqıt ata, dep onıń ruwxına sıyınıp aladı eken.

Qaraqalpaqlardıń arasında Qorqıt atanıń qobızı tuwralı da hár qıylı ańız-áńgimeler kóp. Professor Q.Ayımbetov jıynaǵan materiallardıń arasında "Qorqıt ata qobızı aspannan túsiptimish" degen maǵlıwmatlar da bar. Belgili orıs ilimpazı akademik V.M. Jirmunskiy "Oguzskiy geroicheskiy epos i Kniga Korkuta" dep ataǵan kitabında "Qorqıt haqqında oǵada xarakterli ańızlardı jazıp alǵanlıǵı ushın qaraqalpaq folkloristi Q.Ayımbetovqa alǵıs aytaman", dep óziniń minnetdarshılıǵın bildiredi.

Filologiya ilimleriniń doktorı, professor.K.Mámbetov Qorqıt ata dóretiwshiligin qaraqalpaqlar menen baylanıstırıwshı tiykarǵı faktorlardı, birinshiden, Qorqıt ata qaraqalpaqlarǵa tili júdá jaqın oǵuzqıpshaqlardan shıqqanlıǵın, ekinshiden, qaraqalpaq xalqınıń awızeki ádebiyatında Qorqıt ata tuwralı júdá kóp legendalar saqlanıp qalǵanlıǵınaná izleydi. Qorqıt ata dóretpelerin qaraqalpaq ádebiyatınıń ertedegi saǵalarınıń biri dep biymálel pikir júritiwimiz múmkin.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxıy tamırlarınıń jáne bir tarmaqları IX ácirde jazılǵan "Oǵuznama" ǵa barıp ushlasadı. Bul shıǵarma, negizinen, oǵuz qáwimleriniń tariyxına súyengen, yaǵnıy Oǵuz batırdıń tuwılıwı, onıń Sırdárya jaǵalarınan Edil dáryası jaǵalarına shekemgi sawash júrgiziwlerin sóz etedi. Eski qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı boyınsha arnawlı jumıslar islegen K.Mámbetov óz pikirlerinde "Oǵuznama" nıń tili máselesine keletuǵın bolsaq, shıǵarma IX ácirde jazılıwına qaramastan qaraqalpaq tiline bir qansha jaqınǵ dep jazadı.

Hámmemizge málim, VIII ácirde arablar Orta Aziyanı basıp aladı, hám qılıshtıń, hám diniy ideologiyanıń qatań kúsh salıwları nátiyjesinde túrkiy tilles xalıqlardıń, sonıń ishinde qaraqalpaqlardıń da mádeniy, ádebiy miyrasları qurtıp jiberildi. Sebebi, arablar sol dáwirde basqa isenimdegi xalıqlardı dinsizler, qudaysızlar dep esaplaytuǵın edi. Hám islam dinin olardıń sanasına bekkem ornatıw ushın mádeniy hám ádebiy miyrasların ayawsız túrde joq qıldı. Mámleket tili arab tili boldı. Usıǵan baylanıslı túrkiy tilinde jazılǵan shıǵarmalar elespesiz qılıp ketti. Sonlıqtan sol dáwirdiń sawatlı hám talantlı adamları óz dóretpelerin arab tilinde jazıwǵa májbúr boldı.

Túrkiy qáwimlerden shıqqan asa bilimli hám talantlı adamlardıń arab tilinde jazǵan miynetleri arab mádeniyatı tariyxınada sińisip ketgenligi belgili.

Bunıń mısalı retinde Muxammed ibn Muwsa al Xorezmiy, Abunasr Farabiy, Abu Rayxan Beruniy sıyaqlı ullı tulǵalardıń dóretiwshiligin kórsetiwimiz múmkin. Solay bolsa da, túrki tildiń, ádebiyatınıń rawajlanıwı ushın gúresken insanlar boldı. Solardıń biri - XI ácirdegi belgili filolog Maxmud Qashqariy. X ásirdiń bas gezlerinde qarluq qáwimleriniń awqamı kúsheydi hám Orta Aziyadaǵı eń úlken Qaraxaniyler mámleketi dúnyaǵa keldi. Qaraxaniylerdiń paytaxtı Qashǵarda boldı. Sońınan Balasaǵunǵa kóshirilgeni málim.

Maxmud Qashqariy "Devonu luǵotit túrk" degen shıǵarmanı jazdı, bul jumısında ol arab tiline altı mıńnan aslam túrkiy sózdi awdarǵan. Bul kitapta xalıq poeziyasına tiyisli kóp ǵana shıǵarmalar kirgizilgen. "Devanu luǵatit turk" tegi kóp ǵana naqıl-maqallar, poeziyalıq qatarlar ózleriniń forması hám mazmunı jaǵınan qaraqalpaq ádebiyatında bar bolǵan naqılmaqallarǵa, qosıq formalarına say keledi.

Rossiyanıń Moskva qalasında 1962-jılı shıqqan "Narodı Sredney Azii i Kazaxstana" degen miynetler jıynaǵınıń I tomında "Qaraqalpaq xalqı erte dáwirlerden baslap, eski túrk xalıqları menen birge aralasıp jasadı, olar menen tıǵız baylanısta boldı", dep ayrıqsha atap ótedi. Bul pikirler qaraqalpaq xalqınıń ádebiyat tariyxınıń júdá erte dáwirlerden baslanatuǵının jáne bir márte tastıyıqlaydı.

XI ásirde jasaǵan pútkil túrkiy xalıqlardıń, sonday-aq qaraqalpaqlardıń da babası dep sanalatuǵın shayır Yusup Xas Hajib dunyaǵa óziniń "Qutadǵu bilig" dástanı menen belgili. Bul dástan da túrkiy tilde jazılǵan bolıp, dástannıń tilinde eski qaraqalpaq jazba tiline uqsas tamanları kóp.

XII ásirdiń ekinshi yarımında túrik tilles xalıqlardıń ádebiyatında jáne bir bahalı shıǵarma dúnyaǵa keldi.

- 3 -

Bul shıǵarma - "Hibat-ul haqoyik" ("Haqıyqatlar sıylıǵı"). Onı jazǵan shayır Axmed Yugnakiy degen adam bolıp, tuwılǵan jeri Qaraxaniylar mámlektiniń Yugnak qalası ekenligi belgili. Bul qala Túrkistan qalasına jaqın átiraplarda bolǵan.

Qaraqalpaq tiline eń jaqın jazba esteliklerdiń biri XIII ácirden qalǵan biybaha estelik - "Kodekus-kumanikus". Bul jazba estelikti "Qıpshaqlar-sózligi" dep te ataydı.

Qaraqalpaq xalqı Xoja Axmed Yassawiydi ózleriniń babası dep esaplaytuǵını belgili. Xoja Axmed Yassawiyden miyras bolıp bizge "Diywanı hikmet" dóretpesi qalǵan. Yassawiydiń tuwılǵan jılı anıq emes, biraq qaza tapqan jılı 1166-1167- jıllar dep kórsetiledi.

Qaraqalpaq tiline kútá jaqın shıǵarmalardıń biri XIII ásirdiń aqırı XIV ásirdiń bas gezinde jasaǵan shayır Xorezmiydiń "Muhabbatnama" dóretpesi.

Eger, biz, qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń saǵalarına názer salar bolsaq álbette onı úyreniwde joqarıda sóz etililgen jazba esteliklerimizdi atlap kete almaymız. Olar:

1.Orxon-Enisey jazba estelikleri

2.Qorqıt atanıń "Kitobi dedem Korkut" ı

3."Oǵuznama"

4.Maxmud Qashǵariydiń "Devanu luǵatit túrk" shıǵarması

5.Yusup Xas Hajıptıń "Qutadǵu bilig" dóretpesi

6.Axmad Yugnakiydiń "Hibatul haqoyiq" shıǵarması

7.Kodekus-kumanikus

8.Xoja Axmed Yassawiydiń "Hikmetler kitabı"

9.Xorezmiydiń "Muhabbatnaması".

Bul jazba estelikler búgingi rawajlanǵan qaraqalpaq ádebiyatınıń tiykarlarınıń biri, búgingi ádebiyatımızdıń eski tariyxı dep biymálel aytıwımız múmkin.

Biz barlıq túrkiy tilles xalıqlarǵa, sonday-aq, qaraqalpaq xalqına ortaq bolǵan jazba esteliklerge dıqqat awdardıq. Qaraqalpaq xalqınıń ádebiyatı tariyxında jazba estelikler menen bir qatardı avtorı belgili awızeki ádebiyat úlgileri de ushırasıdı. XIV-XVII ásirlerdegi bir qatar jazıwlar dástan hám tolǵaw termelerdi jırlaw menen ǵana sheklenbegen. Olardıń arasında ózleri tolǵaw hám termelerdi dóretetuǵın jırawlar da bolǵan. Olar:

1.Soppaslı Sıpıra jıraw

2.Asan Qayǵı

3.Dospanbet jıraw

4.Múyten jıraw.

Sonday-aq óziniń sheshenlik óneri menen, sózde ustalıǵı menen kóp ǵana hikmetlerdiń avtorı sıpatında tanılǵan Jiyrenshe sheshenniń de qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında úlken ornı bar.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń saǵasında turǵan jıraw shayırlardıń eń iri tulǵalarınıń biri Jiyen Amanlıq ulı XVIII ásirde jasaǵan. Xalqımızdıń tariyxına tikkeley baylanıslı bolǵan tariyxıy tolǵawlar hám poemalardıń avtorı. Ilimiy jámiyetshilik Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh usaǵan shayırlardı jazba ádebiyattıń wákilleri sıpatında tanıydı.

XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basında bunday shayırdıń qatarı jáne de tolıstı. Qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxı rawajlanıwdıń ózine tán nızamlı qubılısları menen tolı. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı páni erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı hám XIV ásirden XX ácirge shekemgi ádebiyatımızdı úyreniwdi óz aldına maqset etip qoyadı.

- 4 -

(Lekсiya– 2 saat)

1.Orxon-Enisey jazba estelikleriniń úyreniliw tariyxı

2.Túrkiy xalıqlarǵa ortaq bolǵan Orxon-Enisey jazıwları tuwralı ilimpazlardıńpikirleri

3."Kishi jazıw"

4."Úlken jazıw"

5."Tonıkók jazıw"

6.Orxon-Enisey jazıwlarınıń túrkiy xalıqlar ádebiyatındaǵı ornı.

Túrkiy tilles xalıqlardıń erte dáwirdegi jazba esteliklerin úyreniwdi niyet etken hár bir adam Remizov degen orıs sayaxatshısınıń XVIII ásirdiń ekinshi yarımında Monǵolstannıń Orxon dáryası jaǵalarında bolǵanın, Remizovtıń ol jerdegi qulpı taslarda túsiniwi qıyın háripler menen jazılǵan sózlerdi kórgenligi tuwralı maǵlıwmatlar menen ushırasadı.

Bul sırlı jazıwlar tuwralı shved ofiсeri Iogan Stralenberg hám ilimpaz Messershmidlerdiń de xabar bergenligi tuwarlı derekler bar. Lekin tilekke qarsı, tasqa oyıp jazılǵan bul sırlı sózlerdi sol waqıtlarda hesh kim oqıy alıw múmkinshiligine iye bolmaǵan.

XIX ásirdiń birinshi yarımında "Sibir xabarları" jurnalında Georgiy Spasskiy dep atalǵan adamnıń "Enisey estelikleri" degen maqalası járiyalanıp, bul jazba estelikler tuwralı dunya ilimpazları bir qatar maǵlıwmatlar aladı. Bunnan keyin bul jazıwlar fin tiline tiyisli bolsa kerek, dep oylaǵan fin filologları bul esteliklerdiń atlasın bastırıp shıǵaradı. Kóp waqıt ótpey atırıp-aq jáne bir orıs sayaxatshısı N.M.Yadrenсev tárepinen Monǵolstannıń Qosho-Caydam úlkesinen jáne bir belgisiz usınday tasqa qashalǵan jazıwlar tabılǵanlıǵı tuwralı derekler járiyalanadı.

Bul jazıwlarǵa qızıǵıwshılıǵı kúshli bolǵan fin-ugor jámiyeti 1890-jılı RossiyaIlimler Akademiyası akademigi V.V.Radlov basshılıǵında 1891-jılı ekspediсiyalar shólkemlestirdi. Bul ekspediсiya jazıwlardı atlasqa túsiriwden basqa nátiyjege erise almaǵan.Tasqa

jazılǵan bul sırlı sózlerdiń e ń dáslepkilerin birinshi bolıp oqıǵan Daniya ilimpazı Vilgelm Tomsen degen adam bolǵan. Háriplerdiń bir birine uqsaslıǵın anıqlawbarısında V.Tomsen "Táńri, "tek" degen sózlerdi oqıw múmkinshiligine erisken hám buljazıwlar áyyemgi túrk esteligi degen juwmaqqa kelgen. Orıs ilimpazı V.V.Radlov 15 ke jaqın

- 5 -

háripti oqıwǵa miyasar bolǵan. Tomsenniń pikirine tiykarlanǵan ol esteliktegi jazıwlardı tolıǵı menen oqıy alǵan hám awdarǵan.

Sóz etilip otırǵan Orxon-Enisey jazba esteliklerin úyreniwde V.Tomsen, V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, A.Geynel, Yu.Nemat, S.E.Malov, I.V.Stebleva usaǵan alımlardıńxızmetleri ayrıqsha.

Orxon-Enisey jazıwları - tariyxıy estelik. Bul estelik túrkiy xalıqların birlestiriw ushın gúresken tariyxıy kósemlerdi sóz etedi. Orxon-Enisey jazba estelikleri túrk qaǵanı Bilke qaǵan, onıń inisi siyasiy isker Qultegin, olardıń keńesgóyi (ákesi) Tonyukuk húrmetine arnalǵan.

Taslarǵa qashap jazılǵan bul esteliklerdiń tariyxı bar. Bizge belgili bolǵan dereklerge názer salsaq "Túrki xalqınıń azamatı Qultegin 731 jıldıń jaz aylarınıń birinde sawashta qaza tapqan pútkil túrki xalqı jıynalıp, Qultegin erligin sıpatlap, úlken estelik ornatqan"á Orxon-Enisey jazba estelikleri tiykarınan úshew bolıp, birinshisi - Bilke qaǵanǵa, ekinshisi

- Qulteginge, úshinshisi - Tonyukukke arnalǵanın ańlaymız.

Ilimiy ortalıqta Bilke qaǵanǵa arnalǵan jazıwdı - "Kishi jazıw", al Qulteginge baǵıshlanǵan jazıwdı - "Úlken jazıw" dep atasadı.

Bilke qaǵanǵa arnalǵan jazıwdı "Kishi jazıw" dep atalıwınıń mánisi - basqalarına salıstırǵanda kóleminiń kishi bolǵanlıǵınan degen boljaw jasaymız.

"Kishi jazıw" daǵı dáslepki onlaǵan qatar Bilke qaǵannıń ritorikalıq shaqırıq - súreni menen baslanadı. Bul qatarlarda Bilke qaǵan xalqın, ordanı, ulların, aqlıq hám shawlıqların ózi aytqan sózlerdi dıqqat penen tıńlawǵa shaqıradı. Bilke qaǵanǵa arnalǵan bul "Kishi jazıw" dı jazdırǵan adam ózin esteliktiń sońǵı qatarında Iollıq tegin dep tanıstıradı. Taslarǵa jazılıwı tiyis sózlerdi aytıp otırǵan adam Bilke qaǵannıń ózi bolǵan, yaǵnıy Bilke qaǵannıń eske túiriwleri tasqa qashalǵan. Túrki xalıqların biriktiriw hám ǵárezsizligi ushın gúresken Bilke qaǵannıń eske túsiriwlerinde kóp ǵana Ótuken qoynauı, Shantun jazıqlıǵı, Toǵız ersen, Tibet, Inju kóli, Temir dárwaza, Bayqara, Shuǵay qoynawı dep atalǵan tariyxıy, geografiyalıq atamalar sóz etiledi. Otız toǵız "Oǵuz bekleri", túrki xalqı, tabǵash xalqı, tatlar turalı bazı-bir maǵlıwmatlardı ushıratamız. Bilke qaǵannıń sózlerinde ózi tuwılıp ósken túrki xalqınıń táǵdirine degen jan ashırlıǵı ayrıqsha seziledi. Hiyleker tabǵash xalqınıń aldawına isenip qırılıp qalǵan túrklerdiń ayanıshlı awhalına Bilke qaǵan oǵada azaplanadı:

Túrkiy xalqı qırıldıń, Túrkiy xalqı joq boldıń, -

dep úlken gúyzeliske túsedi. Óz xalqınıń sadalıǵın ótkir sınǵa aladı:

Ashlıqtı da toqlıqtı da túsinbeyseń, Bir toysań ashlıqtı umıtıp keteseń, Sadalıǵıń ushın aldandıń,

Bilke óziniń qaǵan bolıp taxtqa otırıwın ullı waqıya dep bahalaydı. Bul waqıyanı Táńriniń sawǵası dep túsinedi. Xalqı ushın jan ayamay gúres júrgizgenin úlken kóterińkilik penen bayanlaydı:

Táńrim jarılqaǵanlıqtan, Basıma baxıt qusı qondı. Qaǵanlıqqa eristim.

Qaǵan bolıp,

Joq bolıp baratırǵan, Xalıqtı bar qıldım.

Gedeydi bay ettim, Azdı kóbeyttim.

Bilke qaǵan áwladlarǵa qaldırıp otırǵan estelik sózlerin tasqa qashap jazǵan usta kimekenligin aytıp ótiwdi de umıtpaydı:

Tabqash qaǵannıń ustasına,

Qashaw menen jazǵızdım, -

dep ayrıqsha atap ótedi ol. Bul jazba esteliktiń tiykarǵı mazmunı túrki xalqın úlken mámleket halatına keltiriw ushın gúres júrgizgen Bilke qaǵannıń siyasiy, áskeriy atlanısların súwretlewden ibarat.

Orxon Enisey jazba estelikleriniń ekinshisin kólemi úlken bolǵanlıqtan "Úlken jazıw" degen atama menen ataw qáliplesken. Bul "Úlken jazıw" daǵı sózler de Bilke qaǵannıń tilinen aytıladı. Bul dóretpeniń "Kishi jazıw" daǵıdan tiykarǵı ayıpmashılıqlarınıń biri - túrkiy qáwimlerge húkimdarlıq etken túrk qaǵanlarınıń jawıngerlik háreketlerinen bazı bir dereklerdi de ushıratamız. Bilke qaǵannıń tasqa qashalǵan monologiına qarap pikir júriter bolsaq, eń dáslepi túrkiy qaǵanlar pútkil adamzat ústinen húkimdarlıq etken degen juwmaq shıǵadı. Babalarımız bolǵan Bumın qaǵan, Istemi qaǵan dáwirleri maqtanısh penen tilge alınadı:

- 6 -

Biykte Kók Táńiri, Tómende qara jer jaralǵan,Ekewiniń arasında,

Adam balası ústinen,

Babam Bumın qaǵan, Istemi qaǵan. Qaǵamlıq etken, -

dep baslanadı "Úlken jazıw" daǵı sózler. Sonday-aq "Úlken jazıw" da Bilke qaǵan tariyxıy tulǵalar bolǵan óz ákesi Elteris qaǵandı, anası Elbilge qatındı tilge aladı. Bumın qaǵan hám Istemi qaǵan ólgen soń olar dúzip ketken qaǵanlıq ıdırap Tabǵashlarǵa ǵárezli bolıp qaladı. Tariyxıy, siyasiy zárúrlik nátiyjesinde túrkiy qáwimler ózleriniń basına joq bolıp ketiw qáwpi dóngenlikten Bilke qaǵannıń ákesi Elteris qaǵandı húkimdar etip taxqa otırǵızadı. Elteris qaǵan toz-toz bolıp ketken túrkiy xalıqlardıń batırların izlep, olardıń basın biriktiredi. Jawları menen bolǵan sawashlarda qaharmanlıqları menen kózge túsedi.

Ákem qaǵan usılayınsha...

Qırıq jeti ret atlandı, Jigirma ret ayqastı Táńri jarılqaǵanlıqtan Eldi el etti Qaǵanlıǵın nıǵayttı.

Jawın jeńdi, Dizesin búktirdi, Basın eńkeytti.

Ákem qaǵan usılayınsha el-jurt Sorap dunyadan ótti...

Elteris qaǵan yaǵnıy Bilkeniń ákesi ólgen soń onıń ornına Bilkeniń aǵası qaǵanbolǵanlıǵı tuwralı derekler bar. Bul derekler "Úlken jazıw" da eslenip ótiledi.

Ákem qaǵan usılayınsha el-jurt, Sorap dúnyadan ótti -

Ákem qaǵannıń basına,

Baz qaǵannıń balbalı (músini) qoyıldı.Onıń eliniń ústinen,

Aǵam qaǵan boldı.

"Úlken jazıw" da bunnan keyingi ulken imperiya qurıwdaǵı sawashlardan soń Bilke qaǵanńıń inisi

Qultegin menen túrli mámleket húkimdarlıǵın bekkemlew hám keńeytiw ushın gúresleri, bul sawashlardaǵı Qulteginniń qaharmanlıqları sóz etiledi. Jazıwdıń sońında Qulteginniń qazalanıwı oǵan Bilke qaǵannıń qayǵırıwı mazmunı súwretlengen qatarlar menen juwmaq beriledi.

"Tonı kók" jazıwı da qızıqlı pikirlerdi oytadı. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda bul jazıw 750-jılı Selengi dáryasınıń boyına ornatılǵan, shama menen 716 jılǵı tariyxıy waqıyalardı bayanlaw menen baslanǵan. Bul jazıwda da Bilke qaǵan, Tonı kók, Elteris isimleri ushırasadı. Conday-aq "Kishi jazıw" hám "Úlken jazıw" da ushıraspaytuǵın. Kun Sekun, Tańri Sem, Túrk Sir degen adam atları da gezlesedi. "Tonı kók jazıwı" óz aldına tereńirek úyreniwdi talap etedi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

Karimov I.A. Istiqlol va manaviyat, 1-kitob, T., "Wqituvchi", 1994.

Mallaev N.M. Wzbek adabieti tariyxı, 1-kitob, T., "Wqituvchi", 1976.

Gumilev L.N. Drevnie tyurki. Izd-vo "Nauka", M., 1967

Mambetov K. Áyyemgi qaraqalpaq ádebiyatı. N., "Qaraqalpaqstan", 1976.

- 7 -

Oǵuznama

(Lekсiya– 2 saat)

"Oǵuznama" túrkiy xalıqlardıń mádeniyatı tariyxında áhmiyetli orınlardıń birin iyeleytuǵın shıǵarmalardıń biri. "Oǵuznama" IX ásirde jazılǵan. Bul shıǵarma tiykarınan Oǵuzlardıń tariyxı haqqındaǵı dástan bolıp "Oǵuz batırdıń tuwılıwı hám Sırdarya jaǵalarınan baslap Edilge shekemgi bolǵan sawashların sóz etedi. Tariyxıy hújjetlerge qaraǵanda Oǵuzlardı túkmenler menen baylanıstırıwshı boljawlar kóbirek ushırasadı.

Biraq tariyxta Oǵuzlardı qaraqalpaqlardıń ata-babaları bolǵan pechenekler menen de baylanıstırıwshı hújjetler saqlanıp qalǵan. Sebebi, IX-X ásirlerde oǵuzlar Sır dáryanıń tómengi aǵısı Aral teńiziniń boyın jaylaǵan.

Al X ásirde kópshilik oǵuzlar pechenekler jaylaǵan Jayıq dáryasınıń boyına qaray awısqanlıǵı málim. Bul derekler rus jılnamalarındaǵı túrklerdi eske saladı. Sonlıqtan da qaraqalapqlardıń ata-babaları dep esaplanǵan pechenekler hám oǵuzlar arasında sol waqıttıń ózinde-aq baylanıstıń bolǵanlıǵın biykarlawǵa bolmaydı. Usıǵan baylanıslı bolsa kerek, akdemik V.M. Jirmunskiy "X ácir menen XII ásir aralıǵında oǵuzlar menen pechenekler arasında bir qansha jaqın qatnasıq boladı" dep kórsetedi.

"Oǵuznama" tiykarınan on eki baptan ibarat bolıp. Hár bir bapta Oǵuz batırdıń qaharmanlıqları jırlanadı.

Eger "Oǵuznama" nıń mazmunına názer awdarsaq ata-babalarımızdıń tariyxına baylaınslı qızıqlı súwretlewlerdi ushıratamız. "Kúnlerden bir kún Ay qaǵan kóz jarıp Oǵuz degen ul kóredi. Oǵuz qırıq kúnniń ishinde júrip, bir jılda jigit bolıp er jetedi. Sońınan úylenip,Ay, Kún, Juldız isimli perzentli boladı.

Ekinshi hayalınan tuwılǵan balalarǵa Aspan, Taw, Teńiz dep at qoyadı. Shıǵarmanıń sońǵı bólimlerinde usı Oǵuz qaǵannıń atlanısları hám oǵuzlar elatın gúllendiriw ushın islegen isleri haqqında sóz boladı.

Jáne bir xarakterli jeri Oǵuzdıń Qıpshaqbay, Qańlıbek degen ullı bahadırları bolǵan. Bul bahadırlar tariyxtaǵı qıpshaqlar menen qańlılardı eske túsiredi. Bunnan tısqarı Oǵuzdıń altı ulınıń bolıwı qaraqalpaq etnografiyasına da oǵada sáykes.

"Oǵuznama" nıń tili máselesine keletuǵın bolsaq, shıǵarma IX ácirde jazılıwına qaramastan qaraqalpaq tiline bir qansha jaqın. Máselen:

"Qáne kúnlerden bir kún Ay qaǵandı qozu yarıb boladı, erkek oǵul togurdı. Oshul ogulnuń onlugi yraǵı kók erdi, aǵızı atash qızıl erdi, kózleri al, sachları, qashları qara erdiler. Yaqshı isilerden qoruqluq erdi. Oshul ochul anasınıń kógusundan ichmedi, et ash súrme tiledi, tilge kele bashladı. Qırıq kundun son bedulledi, yurdı oynadı".

"Oǵuznama" da "Igor polkı haqqındaǵı jır" daǵı Bayan sıyaqlı oǵada dana Ullı Túrktiń atı gezlesedi. Sol waqıttaǵı jırlardıń avtorları shıǵarmanıń baslı qaharmanı sıpatında qatnasıwına qaraǵanda "Oǵuznama" nıń avtorı Túrk bolıwı kerek degen pikirge kelemiz.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

Pismennıe pamyatniki Vostoka. M., Izd., Nauka. 1972.

Erte dáwirdiń ádebiy estelikleri. N., "Qaraqalpaqstan", 1986. Mambetov K.

Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı. N., "Bilim", 1992.

- 8 -

Kitabı dedem Qorqıt

(Lekсiya– 2 saat)

Qánige ilimpazlardıń jazıwlarına qaraǵanda VIII-XII ácirlerden baslap-aq túrk qáwimleriniń oraylasqan jeri Sırdáryanıń joqarǵı hám tómengi aǵısı átirapındaǵı keń paytaxt jerler bolıp, olar ózleriniń ádet hám dástúrleri, sonday-aq til jaqınlıǵına baylanıslı oǵuz hám qıpshaqlar degen at penen qatar aytıla baslaǵanlıǵı málim. Bulardıń mákán etken territoriyası Chirchik dáryası átirapınan baslanıp, túslik qıpshaq dalalarına shekem dawam etken. Olardıń paytaxtı Jańakent IX ácirdiń ózinde-aq shıǵıstıń eń kórnekli qalalarınıń birine aynalǵan edi.

Oǵuzlar házirgi túrkmen hám azerbayjan xalıqlarına tiykar salǵan bolsa, qıpshaqlar házirgi qaraqalpaq, qazaq, ózbek, qırǵız hám basqada túrk tilles xalıqlar etnogenezinde baslı orındı iyeleydi. Bul dáwirdiń ádebiyatınan búgingi dáwirimizge úlken ádebiy miyraslar qaldı. Olardıń arasında "Korqıt ata" kitabı menen "Oǵuznama" eń bahalı ádebiy miyraslardan esaplanadı. Bul atı atalǵan eki shıǵarma da pútkil dunya ádebiyatı maydanındaǵı, ótmish dáwir mádeniyatınıń eń ájayıp ǵáziynelerinen ekenligi belgili.

Qorqıt ata kitabı ("Kitabi dedam Korkut") oǵuz-qıpshaqlardıń qaharmanlıq dástanı bolıp VIII-XII ácirdegi Sırdárya boyın jaylaǵan oǵuz-qıpshaqlardıń turmısın sóz etiwshi ádebiy estelik bolıp esaplanadı. Qorqıt waqıyaları negizinen VIII ásirde payda bolǵan bolsa da, kitap negizinen XVI ásirde Azerbayjanda xatqa túsirilip "Kitabi dedam Korkut ǵali lisan tayfa oǵuzan" degen at penen málim. Qorqıt ata kitabınıń negizgi syujetleri Sırdarya átirapındaǵı Jańakent qalasınıń dógereginde payda bolǵan. Atı hám islegen isleri ańızǵa aynalǵan. Qorqıttıń sóz etilip atırǵan territoriyasında jasaǵanlıǵınıń da (payda) ózi bul pikirdi tastıyıqlaydı. Biraq belgisiz sebepler menen bul kitaptaǵı jer, suw atamaları jaǵınan ádewir ózgesheliklerge ushıraǵanlıǵın kóremiz. Bul máselege úlken itibar bergen V.Bartold óziniń "Túrk eposı Kavkazda" degen miynetinde "bunıń eń baslı sebebi jırdıń payda bolǵanınan jeti ásir kiyinirek xatqa túsiriliwi edi. Sonıń ushın da jırdıń payda bolǵan waqtı, hátte atamaları ádewir ózgeriske ushıradı", - dep dálilleydi.

Ded (deda) sózi negizinen eski saklardıń sózinen alınǵan Qaraqalpaqsha "ata" degen maǵananı bildiredi.

Qorqıt ata kitabınıń házirge shekem eki nusqası saqlanǵan bolıp, birinshisi-Drezden (Germaniya) nusqası, al ekinshisi Vatikan (Italiya) nusqaları bolıp esaplanadı. Drezden nusqasında 12 syujet saqlanǵan bolsa, Vatikan nusqasında sonıń tek altawı ǵana bar.

Bul haqqında V.Bartold, S.Jirmunskiy, Sh.Wálixanov, Koroglı, Á.Margulan, V.Araslı, M.Toxmaev hám Á.Qońıratbaevtıń bahalı pikirleri bar ekenligi málim.

Bul alımlardıń barlıǵı da Qorqıt ata jırları negizinen IX-X ásirlerde Sırdárya boyında payda bolıp, sońınan XII ásirde Kavkazdıń túrk tilles xalıqları menen baylanısadı,

- degen juwmaqqa keledi.

Qorqıt ata kitabı Á.Qońıratbaev tárepinen qazaq tiline, Muxammed Salıq tárepinen ózbek tiline awdarıldı. Qorqıt ata haqqında qaraqalpaqlar arasında da kóp ǵana ańızlar saqlanǵan. Jırdıń kórkem mazmunına ser salar ekenbiz, baslı qaharmanı Qorqıt ata kópti kórgen danıshpan jıraw. Xanlarǵa óz pikirlerin ótkize alatuǵın keńesshi, aqılgóy, másláhátshi. Qolına qobız alıp shertse, sazınıń jetken jeri qozǵalıp, kózi túsken jeri kógerip jayqalıp sala beretuǵın dana jıraw sıpatında súwretlenedi. Túrkiy xalıqlardıń kópshiliginde derlik Qorqıt ata haqqında qızıqlı ańızlar qalǵan. Jırawlardıń aytıwına qaraǵanda saz ásbabı bolǵan qobızdı oylap tapqan da, eger qolına qobızın alsa júregi tas bolıp qalǵan adamdı saz benen, sóz benen jılatatuǵın da sol Qorqıt.

Qorqıttan miyras bolıp qalǵan 12 jırdı, shaǵın ǵana 12 dástan dep atasa da boladı. Hár biriniń kórkem mazmunı tariyxıy derekler menen baylanıslı. Atap aytqanda bundaǵı waqıyalardıń barlıǵında da IX-XII ácirlerdegi oǵuz-qıpshaq qáwimleriniń sırtqı hám ishki dushpanları menen soqlıǵısıwları bayan etildi. Bir jaǵında pechenek, xazar, qıpshaq, al ekinshi jaǵında túrkmenler háreket etedi. Bul waqıyalar sol peshenekler kósemi bolǵan Álimush hám Túrkmen xanı Seyilxan arasındaǵı 34 jıllıq urıs (922-956) waqıyaların tolıq óz ishine qamtıydı.

Berdaqtıń "Shejire" sinde "Qaraqalpaqlardıń uranı-Jayılxan, túrkmen uranı- Seyilxan"-degen sózler bar. Qorqıt ata kitabında da pechenekler sárdarı Álimush, Jayılǵan degen at penen kórinip, Seyilxanǵa qarsı urısadı.

Qorqıt ata kitabınıń dáslepki bólimi naqıl-maqal sózlerden baslanadı. Bul sózlerdiń kópshiligi bizge tanıs. Hár kúni oshaq bası aytılıp júrgen sózlerden parqı joq. Biraq sóz bolǵanda da eń sereleri saylap alınǵan. Haqıyqıy poeziya dep atasa boladı. Uyqas jelisleri de tap sol túrinde saqlanǵan. Awdarma dep

- 9 -

Erkelep ósken qız bolmas, Ózińnen tuwmay ul bolmas, Jattıń ulı qashaǵan,

Ózgeniń qızı oshaǵan,

At qıynalmay jol baspas, Jaraqlı dushpan baǵınbas,

Qorqıt ata kitabınıń baslanıwı tap usınday mazmunda, yaǵnıy terme formasında izbe-iz dawam etiledi.

V.Bartold "Qorqıt ata túrk taypalarınıń kórer kózi de, sóyler sózi de boldı" degen sózdi aytqan eken. Hayallarda barq urıp tupǵan gózzallıq, olardaǵı opadarlıq, aqıl-parasat dúnyası, analıqtıń mexribanlıq kelbetin Qorqıt ata tásirli súwretleydi.

Qorqıt hayal-qızlardı adamgershilik qásiyetleri boyınsha bir neshe toparǵa bólip qaraydı. Onıń pikiri boyınsha dúnyada hayal-qızlar kóp. Biraq sonıń bir toparı ǵana hár bir shańaraqqa baxıt alıp keliwshi hayallar. Qalǵanlardıń hámmesi minez-qulqı jaǵınan sapası tómen, parasatsız bolıp keledi.

Bul pikirin ol xan aldında tolıq bayanlaydı. Ol hayal-qızlardı aqılparasatı hám minezine qaray otırıp tórtke bóledi.

1)Oshaǵınıń qutı (dáwleti) bolǵan hayal. 2) Insapsız, qanaatsız hayal.

3)Salaq hayal. 4) Adamnıń tilin almay, ózinen basqanı mensinbeytuǵın qırsıq hayal.

Qorqıt ata kitabı on eki bólek jırdan ibarat. Olardıń hár birin óz aldına kishkene bir dástan -dep qarawǵa boladı.

DERSE XAN ULÍ BUXASH HAQQÍNDA JÍR

Qorqıt ata jırlarınıń kópshiligi basqa da xalıq dástanları sıyaqlı, eldi basqa dushpanlardan qorǵaw, batırlıq hám muxabbat temaları menen baylanısıp keledi. Birinshi jır-dep esaplanǵan "Derse xan ulı

Buxash" ta da tap sonday usıllar bar.

Bunda Bayandır xan jılına bir ret toy berip, oǵuz bekleriniń hámmesin qonaqqa shaqırıp, eldiń awızbirshiligin saqlawdıń birinde oǵada ersi bir ádetti isleydi. Toyda túyeden-bura, jılqıdan-ayǵır, qoydan-qoshqar soydırıp, keletuǵın qonaqlar ushın úsh túrli úy tiktiredi. Aq otaw, qızıl otaw hám qara otaw.

Ul menen qız perzentleri barlar aq otawǵa kirgizilip, aq qoydıń bası beriledi. Tek qız perzenti barlar qızıl otawǵa kirgizilip, qızıl qoydıń bası beriledi. Al ulıwma perzentsizler qara otawǵa kirgizilip, qara qoy soyıladı.

Bul jıyınǵa uzaq jerden jol júrip ataqlı Derse xan da kelgen edi. Onıń bilgirligi hám batırlıǵında kemis joq. Biraq biyperzent. Bayandır xannıń bul azabı Dersege qattı batadı da otawǵa qonbastan ókpelep ketip qaladı. Bayandır xannıń pikiri boyınsha biyperzent adamlar quday tárepinen jazalanǵanlar. Sonıń ushın da olardı men de jazalawǵa tiyislimen,- degen pikirge baradı.

Derse xan hayalın hádden zıyat jaqsı kóretuǵın edi. Sonıń ushın da basqa dástandaǵılarday qamshı astına almaydı. Ústine kúndes hayal alaman dep qorqıtpaydı. Tek ǵana Bayandır xannan kórgen xorlıǵın aytadı.

Aqırı hayalı menen oylasıp, pútkil malı múlkin jarlılarǵa bólip berip, qudaydan perzent tileydi. Kúnlerdiń kúninde hayalı bosanıp balalı boladı. Bala on bes jasına kelgende xannıń bosanıp ketken buǵası menen ayqasıp onı jıǵadı. Onnan keyin balaǵa Buxash - dep at qoyıladı. Bala sonday aqıllı hám batır bolıp ósedi. Bul saray ámeldarlarına unamay qaladı. Sebebi olar Derse xannıń qartayǵanlıǵınan paydalanıp húkimdarlıqtı óz qollarına alıwǵa niyetlenip júrgen edi. Sonıń ushın da balasın ákesine jamanlap, ańǵa shıqqan waqtında Derse xanǵa óz balasın attıradı. Sońınan saray ámeldarlarları Derse xandı tutqınǵa aladı. Bunnan qattı hazarlanǵan xannıń zayıbı hayal-qızlardan láshker toplap, toǵaylardı aralap balasın izlep ketedi. Balası Buxashtı ólim halında jaradar bolıp atırǵan jerinde tabadı. Óz súti menen emlep, balasın ayaqqa turǵızadı. Sońınan er Buxashtıń járdeminde Derse xan tutqınnan azat etiledi. Bul jerde Qorqıt birinshi jaǵınan adamzattı kemsitiwge qarsı shıǵadı. Sebebi xalıq arasında:

Perzentsiz móminge til tiygizbeńler, Perzentsizdiń kewli kesher zar menen,

-degen pikirler bar. Ekinshi jaǵınan ol perzentsizlik ushın tek hayal ǵana ayıplı, - depesaplamaydı. Jáne bir xarakterli jeri sonda, Qorqıt kóbirek ana tárepinde turıp gúresedi.Máselen, balası

menen kúyewine qıyın jaǵday tuwǵanda Derse xannıń hayalı eldegi hayal-

- 10 -