Qaraqalpaq ádebiyatı. (2006)

- 201 -

30-jılları birinshi qaraqalpaq povestleri – M.Dáribaevtıń «Mıńlardıń biri», Á.Shamuratovtıń «Eski mektepte», J.Aymurzaevtıń «Quwat» povestleri járiyalandı. «Mıńlardıń biri» povestinde bas qaharman

Erpolat hám Miyirgúl ortasındaǵı muhabbat oraylıq orında turǵanı menen shıǵarma kóp ǵana mayda syujetlerden quralǵan. Sonlıqtanda avtor shıǵarmanı mayda temashalarǵa bólip olardıń hár birine atama qoyadı. Bul jaǵday shıǵarma kompoziсiyasın qurıwda avtordıń tutqan jolın da ańlatadı. Erpolat shıǵarmanıń basında ápiwayı qaraqalpaq jigiti, shopan sıpatında súwretlenedi. Onıń xarakteriniń ashılıwı Erjan sıypań menen qarsılasqanda kórinedi. Erpolattıń jazıqsızdan-jazıqsız túrmege túsiwi, soń márdikarǵa ketiwi, ol jaqtan qızıl ásker bolıp qaytıp keliwi povesttiń syujetiniń rawajlanıw baǵıtın belgileydi. «Sırlı mazar» bólimi shıǵarmanıń eń úlken hám sheshiwshi bólimi sanaladı. Bul bólimde jańa qaharman – Húrziya menen tanısamız. Húrziya Miyirgúlge salıstırǵanda háreketsheń, prinсipial xarakterge iye, márt. Miyirgúl táǵdirge kóngish, óz maqseti, muhabbatı jolında gúrese almaytuǵın qaharman. Demek, jazıwshı hár bir qaharmannıń individual xarakterin jaratıwǵa itibar qaratqan. Bunı jazıwshınıń baslı jetiskenligi sıpatında bahalaw múmkin.

Á.Shamuratovtıń «Eski mektepte» povesti de kórkem, usı janrdıń talapları dárejesinde jazılǵan shıǵarma. Povest óz dáwiriniń talaplarınan kelip shıqqan halda revolyuсiyadan burınǵı bilimlendiriw sistemasın barınsha qaralaw prinсipinde jazılǵanına qaramastan, avtor jeke qaharmanlardıń obrazların jaratıw arqalı kórkem haqıyqatlıqqa erisiwge umtıladı. Durıs, revolyuсiyaǵa shekem kópshilik qaraqalpaq mektepleri povesttegi súwretlengen mektepke uqsas edi. Hár tárepleme bilimli oqıtıwshılardıń jetispewshiliginen, bilimlendiriwde belgili bir sitema joqlıǵınan (oqıw qandaydur oqıw

- 202 -

mákemesi tárepinen tastıyıqlanǵan oqıw baǵdarlaması, oqıw kestesi tiykarında alıp barılmadı, hár bir mektep ózinshe oqıttı) Esimge uqsaǵan oqıwshılar ol mekteplerden (meshitten) qashtı. Jazıwshı mine, usı turmıs haqıyqatlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa aylandıradı. Eń baslısı povestte bir topar obrazlar galareyası jaratılǵan. Tili kórkem, bayanlaw stili tartımlı. Jazıwshı óz qaharmanlarınıń jasına, jınısına, kásibine qarap olarǵa sóylew tilin tańlaǵan. Bul povest te qaraqalpaq ádebiyatında óz ornına iye shıǵarma bolıp esaplanadı.

30- jılları roman jazıwǵa da umtılıslar boldı. 1932-jılı A.Begimov

«Dáslepki adım» dep atalatuǵın romanınan úzindi járiyaladı. 1933-jılı Q.Ermanovtıń «Ótken kúnler» dep atalatuǵın kitabı jarıqqa shıqtı. Sol jılları S.Majitovatıń «Súyin hám Sara»,

«Ontoǵız», «Qulmurat» romanlarınıń qol jazba variantı payda boldı. Qullası, bul jılları qaraqalpaq jazıwshıları tınbay kórkemlik izleniste boldı. Bul dáwirde orıs hám jáhán ádebiyatınan qaraqalpaq tiline awdarmalar islendi. 1932-jıldan baslap

«Miynet ádebiyatı» (házirgi «Ámiwdárya») jurnalı shıǵa basladı. 1928-jılı

«Qaraqalpaq ádebiyatı toplamı», onnan keyingi jılları hár qıylı ádebiy toplamlar, álmanaxlar shıǵa basladı. Olarda jazıwshılardıń shıǵarmaları járiyalanıp barıldı. Bul nárse jazıwshılardıń sheberliginiń artıp barıwına tásirin tiygizdi. Sonıń sebebinen de proza ádewir dárejede rawajlandı. Usı dáwir prozasında gúrriń hám povest eń jetekshi janrlar bolıp qaldı.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.20-jıllar qaraqalpaq prozasında qaysı janrlar dáslep paydaboldı?

2.20-jıllar qaraqalpaq gúrrińleri haqqında aytıp beriń.

3.30-jıllardaǵı qaraqalpaq gúrrińleri hám olardıń avtorlarıhaqqında aytıp beriń.

-203 -

4.N.Dáwqaraevtıń «Internata» gúrrińi haqqında aytıp beriń.

5.M.Dáribaevtıń «Mıńlardıń biri» povestiniń bas qaharmanlarıkimler

hám olar haqqında aytıp beriń.

6. Á.Shamuratovtıń «Eski mektepte» povestiniń jetiskenlik hám

kemshilikleri nelerden ibarat?

7. 20-30-jıllar qaraqalpaq prozası haqqında qanday izertlewlerdibilesiz?

Ekinshi dunya júzlik urısı dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatı

Ekinshi dúnya júzlik urısı burınǵı Sovetler awqamında jasaǵan gúllán xalıqlar ushın ayrıqsha sınaq boldı. Xalıqtıń eń aldıńǵı, kúshke tolısqan jigitleri urısqa atlandı. «Barlıǵı jeńis ushın» uranı bas uranǵa aylandı. Basqa kásiptegiler sıyaqlı ádebiyatshılardıń da kópshiligi urısqa ketti. Kórkem ádebiyattıń barlıq túr hám janrlarında jeńis teması, xalıqtın fashizmge jek kóriwshilik sezimin oyatıw birinshi orınǵa shıqtı. Demek, bul dáwir ádebiyatı óziniń xarakteri boyınsha ózininen burınǵı hám keyingi ádebiyatqa ulıwma usamaytuǵın

ádebiyat boldı.

Poeziya

Poeziya qaraqalpaq ádebiyatında bul jılları da óziniń jetekshilik poziсiyasın saqlap kaldı. Sebebi, lirika áyne poeziya túrinde júzege keletuǵın bolǵanlıqtan, al lirika ádebiyattıń eń jawınger, jámiyette júzege kelgen

ózgerislerge tez juwap bergish túri bolǵanlıqtan da lirikaǵa degen talap kúshli boldı.

- 204 -

Urıs jılları A.Dabılov, S.Nurımbetov, J.Aymurzaev, N.Japaqov,

A.Turımbetov, D.Nazbergenov, S.Qurbaniyazov, A.Shamuratov, Á.Shamuratov sıyaqlı kóplegen shayırlar ózleriniń jalınlı qosıqların jazdı. Urıstıń dáslepki

kúnlerinen baslap-aq J.Aymurzaev poeziyada aktivlik kórsetti. Onıń

«Tıńlańızlar» qosıǵı shaqırıq, jar salıw formasında jazıldı. Onda fashistlerdiń

watan topıraǵına bastırıp kirgeni, gúnasız adamlardıń haq qanları tógilip

atırǵanı, júreginde otı bar hár bir azamattıń watan qorǵaw isine atlanıwı kerek ekenligi haqqında jar saladı. Qosıq óziniń aktuallıǵı, ishki mazmunınıń tartımlı ekenligi menen ǵana emes, al sırtqı formasınıń ádettegiden tıs ekenligi menen de ayrıqshalanıp turadı. Shayırdıń bunnan basqa «Ukraina ot ishinde», «Perzentim»,

«Polina – Ukraina qızı» hám basqa da qosıqları usı dáwirdiń eń jaqsı

shıǵarmalarına aylandı. Sonday-aq J.Aymurzaev bul dáwirde bir qansha poemalar da jazdı. Olardan «Batır», «Túrkmen qızı Narjan», «Ot ishinde» poemaların atap ótiwge boladı.

Urıstıń dáslepki kúnlerinen baslap-aq usı temada kóplegen shıǵarmalar jazǵan Dáli Nazbergenov (1913-1942) boldı. Onıń qosıqlarınan patriotlıq

baǵıshlandı. Urıs jıllarında ózbek shayırı Ǵafur Ǵulamnıń «Sen jetim emesseń» qosıǵı júdá keńnen belgili bolıp ketken edi. D.Nazbergenov ta usı atamadaǵı qosıǵında evikuaсiya bolıp kelgen jetim balalardı qaraqalpaq xalqı qanday jıllı júz benen kútip alǵanın jazadı. Urıs jıllarında shayırdıń «Eki batır», «Bizler jeńemiz» poemaları járiyalandı.

Usı dáwirde N.Japaqovtıńda shayırlıq talantı hár tárepleme kórindi. Onıń «Qolıńdı tart, fashistler», «Budennıy jawǵa atlandı»,

- 205 -

«Partizanlar», «Gvardiya bayraǵı», «Sıylıq», «Márt palwanıń kiyatır» qosıqları keńnen belgili boldı. Ásirese, shayırdıń «Budennıy jawǵa atlandı» qosıǵına nama jazılıp, kópshilik tárepinen atqarılıp júrdi. Ámet Shamuratovtıń qosıqlarında da watan qorǵawǵa shaqırıq baslı orındı iyeledi. Shayırdıń «Atlan, balam, atlan» qosıǵında márt ana obrazı jaratıldı. Shayır S.Qurbaniyazov ta urıstıń dáslepki jıllarında óziniń jalınlı qosıqları menen baspa sózde tez-tez kórinip turdı. Onıń «Mıltıq al xalqım qolıńa», «Watanımdı qorǵayman», «Biziń qorǵan» qosıqları keńnen málim boldı.

Urıs jıllarında, ásirese, xalıq shayırı Abbaz Dabılov jemisli qálem terbetti. Shayır qosıqlarında folklorlıq hám klassikalıq ádebiyattıń kórkemlew usılları menen qurallarınan sheber paydalanıwı olardıń tásirsheńligin arttırdı. Shayırdıń «Gúzep kel» qosıǵı xalıqlıq aforizmler menen suwǵarılǵan:

Dushpan kelse sayasına nárwannıń,

Qátebin jazdırsa biziń kárwannıń,

Sıylasıq bilmegen naǵız haywannıń, Hám óltirip, quyrıq jalın gúzep kel!

Mine, bunday qosıq qatarları urısqa atlanǵan hár bir jawıngerdi ilhamlandırıp óz kúshine isenim payda etti. Usı jılları shayırdın «Námárt jigit nege dárkar» qosıǵı ayrıqsha keńnen belgili boldı. Onı derlik hár bir jigit-qız yaddan bildi. Sebebi, bul qosıqta emoсionallıq tásir etiwshilik sezimler menen birge filosofiyalıq pikirler aralasıp júrdi. Qosıqtıń tásirsheńligi ayrıqsha kúshli boldı. Usı jılları Sadıq Nurımbetovtıń «Perzentim» qosıǵı da kópshilikbap qosıqqa aylandı. Qosıq urısqa atlanıp atırǵan jigitke ákesiniń nakazı formasında jazıldı. Bunda jigittiń watan aldındaǵı minneti júdá tásirli túsindiriledi.

Tuwǵan eldiń ar-namısın alıp kel,

- 206 -

Dushpannıń basına sawda salıp kel,

Jeńistiń namasın tezden shalıp kel, Meniń saǵan tapsırmam sol perzentim.Yadıńnan shıqpasın dushpannıń pánti,Gitlerdiń buzılǵan menmenlik shárti,Azatlıq dúnyanıń bolıńız márti, Watan ushın ayanbaǵıl perzentim.

S.Nurımbetovtıń usı jılları jazǵan kosıklarında biziń isimiz haq, sonlıqtanda biz jeńemiz degen ideyanı oqıwshılar sanasına sińiriw baslı orında turdı. Shayır pikir ótkirligi hám tásirsheńligin támiyinlew ushın xalıqlıq metaforadan, giperbola hám teńewlerden ónimli paydalandı. Sonlıqtanda onıń qosıqları kópshilik ushın túsinikli hám tásirli boldı.

Urıstıń dáslepki jılları jas talantlı shayır Artıq Shamuratov (1915-1943) aktivlik kórsetti. Urıstan burın-aq (1934jılı) birinshi qosıqlar toplamın baspadan shıǵarǵan hám ózin ádebiy sınshı sıpatında da tanıtıp úlgergen ol

«Xosh bol, ana!», «Biziń Voroshilov» sıyaqlı jalınlı qosıqların dóretti. Shayır epikalıq poeziyada da ózin sınap kórdi. Ol «Miynet maydanında», «Dushpan sırı», «Baxıtlı ana» poemaların jazdı. Sonday-aq Ámet Shamuratovtıń da bul jılları «Joq e temiz», «Bar balam, bar!»,

«Fronttaǵı yarǵa sálem», «Ósh al!», «Sálem sizge fronttaǵı ulıńnan», «Sawashtan keldi» sıyaqlı qosıqları jarıq kórdi.

Urıs temasına arnap A.Begimov, X.Seytov, B.Qayıpnazarov, J.Seytnazarov sıyaqlı bir qatar shayırlar ózleriniń qosıqların dóretti. Olardıń hammesine ortaq tema urıs hám jeńis teması boldı. Biziń isimiz haq, biz jeńemiz, biziń topıraǵımızǵa bastırıp kirgen dushpanlardı nıpqırt etemiz degenge sıyaqlı pikirler orın aldı. Sonday-aq shayırlar pikir ótkirligin hám tásirsheńligin támiyinlew

- 207 -

ushın folklorlıq teńewler menen giperbolalardan, metaforalar menen allegoriyalardan kóbirek paydalandı.

Urıs jıllarındaǵı shayırlardı tiykarınan eki toparǵa bóliwge boladı: urısqa tikkeley qatnasıp front maydanınan qosık jazǵan shayırlar hám awılda qalıp adamlarda jeńiske degen isenim oyatıwǵa umtılǵan shayırlar. Birinshi topardaǵılardıń (J.Aymurzaev, A.Shamuratov, J.Abibullaev, S.Qurbaniyazov, B.Qayıpnazarov hám basqalar) qosıqları tikkeley urıs háreketlerine arnaldı. Olar urıstı óz kózi menen kórgenleri ushın da bul temadaǵı shıǵarmaları ádewir isenimli hám tásirli shıqtı. Ekinshi topardaǵılar da (A.Dabılov, S.Nurımbetov, X.Seytov, Á.Shamuratov hám basqalar) adamlardı mártlikke, watan qorǵawǵa baǵıshlap kóplegen qosıqlar dóretti. Olar tikkeley xalıqtın arasında júrip patriotizmge tolı qosıkların oqıdı. Máselen, xalıq shayırları A.Dabılov hám

S.Nurımbetovlar qıssaxanlıq jolına salıp qosıqların oqıp júrgenligi sebepli olardıń kópshilik qosıqların tıńlawshılar yadqa biletuǵın dárejege keldi. Ásirese, olardın «Námárt jigit nege dárkar» hám «Perzentim» qosıqları júdá keńnen belgili boldı.

Urıs jıllarındaǵı poeziya ushın bir qatar kemshilikler de tán edi. Bul kemshilikler bárinen de burın awılda qalǵan shayırlardıń urıs haqqında haqıyqatlıqtı bilmey turıp qosık jazıwında kórindi. Qızıl áskerlerdi folklorlıq batırlarǵa, dushpanlardı júdá qorqaq, áljiwaz kimselerge teńedi. Bul kórkem shınlıqtan bet burıw edi. Degen menen, bul dáwirde shayırlar ónimli qálem terbetti hám urıstaǵılarǵa, awılda qalıp awır miynet etiwshilerge ruxıy dárman beriwshi úlken kúshke aylandı.

Proza

Urıs jıllarındaǵı qaraqalpaq prozası tiykarınan súwretleme,ocherk hám gúrrińlerden ibarat boldı. Ásirese, ocherk janrı ádewir

- 208 -

kúshli rawajlandı. Bunda M.Dáribaev, J.Aymurzaev, D.Nazbergenov, R.Majitov, N.Japaqov, J.Saparov, A.Turımbetovlar ónimli isledi. Olardıń tikkeley miynet maydanınan hám fronttan jazǵan ocherkleri óziniń operativligi hám kórkemligi menen kózge tusti.

M.Dáribaevtıń «Úsh batırdıń anası» hám «Jumıs ushın» ocherklerinde márt hám miynetkesh ana obrazların jasaydı. Birinshi ocherktiń qaharmanı

Ayımgúl kóp miynet etken hám qıyınshılıqlardı kórgen ana. Ol óziniń frontqa atlanǵan ulına watan qorǵawda qıraǵı, márt bolıwǵa násiyat etip xat jazadı. Al ekinshi ocherktiń qaharmanı Gúljamal atızda miynet etedi hám birge islewshilerdi de ayanbay miynet etiwge shaqıradı. Avtordıń bulardan basqa

«Traktorshı», «Atızdaǵı gúrriń» ocherkleri de sátli shıqqanlıǵın aytıp ótiw kerek. Sonday-aq jazıwshı usı jılları «Satıwshı qız», «Mırzabay bıjıq» sıyaqlı satiralıq gúrrińlerdi de jazdı.

R.Majitovtıń «Jemisli miynet», «Qas qaǵımda», «Saǵınıshlı kútiw», «Ashılǵan sır», «Dańq iyesi» ocherkleri áskeriy hám urıs temasına arnaldı. Olardıń kópshiliginde avtor urıs maydanında bolıp atırǵan háreketlerdi sheberlik penen ashıp beredi. Ocherklerdiń qaharmanlarına oqıwshılardıń súyispenshiligin oyatadı.

N.Dáwqaraevtıń «Ólimdi pisent etpewshiler», «Mártlik» gúrrińleri tikkeley urıs temasına baǵıshlandı. Avtor Ivanov, Brudnov, Sabırbay obrazları arqalı urıs qıyınshılıqların, jawıngerlerdiń jeńis jolındaǵı mártliklerin isenimli súwretlep beredi. Bul eki gúrrińdi de usı dáwirdegi eń jaqsı shıǵarmalardıń qatarına jatqarıwǵa boladı.

Ulıwmalastırıp aytkanda, urıs dáwirindegi qaraqalpaq prozası kishi janrlardan (gúrriń, ocherk) ibarat boldı. Jazıwshılar usı janrlar arqalı urıs hám tıldaǵı haqıyqatlıqtı epikalıq baǵdarda bayanlawǵa háreket etti. Bul dáwirde povest hám roman janrında shıǵar-

- 209 -

malar jazılmadı. Bunıń baslı sebebi tez ózgerip turǵan jaǵdaylardıkishi janrlarda súwretlew anaǵurlım abzalıraq edi.

Dramaturgiya

Urıs dáwirinde qaraqalpaq dramaturgleri de ózleriniń shıǵarmalarında

kóbirek dáwir haqıyqatlıǵın súwretlewge umtıldı. J.Aymurzaevtıń «Kolya»,

«Perzent», «Leytenant Elmuratov», N.Dáwqaraevtıń «Alpamıs»,

S.Xojaniyazovtıń «Biziń bahadır» pesaların tamashagóyler qızǵın kútip aldı.

«Kolya» pesasında sovet jawıngerleriniń mártligi hám

fashistlerdiń jawızlıǵı súwretlense, «Perzent» pesasında kolxozjılkımanı

Murat penen agronom Borisovtıń paraxatshılıq dáwirdegihadal miynet etiwi

kórsetiledi. Bul pesa sol dáwir ushın júdáaktual temaǵa qurıldı hám tamashagóylerde úlken qızıǵıwshılıq oyattı.

Urıstan aldıńǵı jılları «Aysha» pesası menen kóringen, keyin ala belgili dramaturg bolıp jetilisken S.Xojaniyazov 1944-jılı urıs temasına arnap «Biziń bahadır» pesasın jazdı. Pesada biraz kemshilikler bolıwına qaramastan avtor Sultan, Bostan, Mariya, satqın Brunnikovlardıń obrazları arqalı urıs qıyınshılıqların ashıp beriwge umtıladı. Avtordıń ózi urıs haqıyqatlıǵın bilmegeni sebepli ayırım epizodlar isenimsiz shıqqan.

- 210 -

Urıs dáwirinde jazılǵan dramalıq shıǵarmalardıń ishinde eń sátli shıqqanlarınıń qatarına N.Dáwqaraevtıń «Alpamıs» muzıkalı dramasın jatqarıwǵa boladı. Pesa «Alpamıs» dástanınıń negizinde jazıldı. Onda avtor kóp ǵana epizodlardı saxna ushın qolaylastırdı hám jetilistirdi, personajlar qosıldı yamasa ulıwma waqıyalarǵa onshelli qatnası bolmaǵan ekinshi dárejeli personajlar alıp taslandı. Ásirese, pesadaǵı ariyalardıń tekstleri jańadan jazılǵan hám olar pesanıń sátli shıǵıwında tiykarǵı orındı iyeleydi. Patriotizmge tolı bul ariyalar (ásirese Alpamıs tárepinen atqarılatuǵın) qaharman obrazların ashıp beriwge, tamashagóylerde maqtanısh, tilekleslik sezimlerin payda etiwge tiykarlanǵan. Bul pesanıń jáne bir utımlı tamanı «Alpamıs» dástanı eski qaraqalpaq dástanlarınıń biri bolıp, onıń bas qaharmanı Alpamıs xalkımızdıń súyispenshiligine iye edi. Bunday xalıq qaharmanın saxnada kóriw qushtarlıǵı urıs dáwirinde jáne de arttı.

Urıs dáwirindegi qaraqalpaq dramaturgiyası usınday ózinsheliklerge iye boldı. Waqıttıń qıyın-qıstawlıǵına, qıyınshılıqlarına qaramastan bul dáwirde de dramaturgiyanı rawajlandırıw boyınsha bir qansha jumıslar islendi. Ózbek, orıs hám basqa da bir qansha xalıqlardın eń jaqsı dramalıq shıǵarmaları qaraqalpaq tiline awdarılıp saxnalastırıldı. Bul nárse qaraqalpaq dramaturgleriniń óz sheberliklerin arttırıwına járdemlesiw menen birge qaraqalpaq teatrınıń repertuarın bayıttı.

** *

Ulıwma urıs dáwiriniń qaraqalpaq ádebiyatı ózinen burınǵı hám keyingi dáwirler menen salıstırǵanda túpkilikli ózinshelikke iye boldı. Bul ózinshelik birinshi gezekte urısqa baylanıslı kelip shıqtı. Hámmeniń názeri urısqa qaratılǵanlıqtan ádebiyat ta onnan bóleklenip kete almadı. Ádebiyattaǵı tiykarǵı tema urıs teması boldı.