Qaraqalpaq ádebiyatı. (2006)

- 181 -

keneges-mańǵıt urıuları, quda jolına sadıq, jetik ilimli ulamaların, peri yańlı gózzal qızların, shabandoz hám ǵoshshaq jigitlerin, Shımbaydıń gózzal tábiyatın táriypleydi, olardı maqtanısh etedi.Qazı Máulik óziniń táriyp qosıqların kobinese bayaz dep ataydı.

Olardıń ishinde, ásirese, Qazı Máwlik táriypleri kórkemestetikalıq dárejesi, emoсional tásirsheńligi , qosıq qurılısınıń jetiskenligi menen ajıralıp turadı. Ulıwma Qazı máwlik táriypleri joqarı shayırlıq sheberlik (professionalizm) menen jazılǵan ájayıp kórkem shıǵarmalar bolıp tabıladı. Qazı

Máwlik ataqlı "Shımbay bayazı" táriypinde Shımbay qalasın, ulıwma Shımbay elatın, onı jaylaǵan qıtay-qıpshaq, keneges-mańǵıt urıwların, quda jolına sadıq, jetik ilimli ulamaların, peri yańlı gózzal qızların, shabandoz hám ǵoshshaq jigitlerin, Shımbaydıń gózzal tábiyatın táriypleydi, olardı maqtanısh etedi. Qazı

Máwlik óziniń táriyp qosıkların , kóbinese bayaz dep ataydı.

Bayaz yazdım xalıq ishine tarqatıp,

Keshe-kúndiz anıń atın yad etip, Bir bayaz aytayın desem shul yara,

Xatım imlasına aqlım hayrandur.(Aqlım hayrandur")

Demek, bayazlar súwretlew tematikası boyınsha táriyp (maqtaw) qosıqlarınıń bir túri dese boladı. Qazı Máwlik bayaz benen táriyp atamaların teńnen qollanadı. Qazı Máwlik sulıw qızlardı táriyplep "Giripdar imdi", "Megzettim", "Yadıma túshti", "Qushaydı", "Periyzat" sıyaqlı biri-birinen zıyada bayaz-táriyp qosqların jazdı. Olarda hayalqızlar qol jetpes juldızlarǵa teńeledi, qızlardıń sırtq ısulıwlıǵı menen ishki dúnyası qatar súwretlenedi, olardıń bir –birine sáykesligibaslı orınǵa qoyıladı.

- 182 -

Taza gúldek ashıladı júzleriń

Qashıńnıń astında oynar kózleriń,

Shekerden shiyrindur aytqan sózleriń,

Ádep-ikramıńa hayran qalıpman,

Meniń aqıl-huwshım aldıń periyzat. ("Periyzat")

Hayal-qızlar táriypin jazıw bul dawirdegi shayırlarǵa úrdis bolǵan.

Olardan Annaqul shayırdıń "Qızlardıń", Omar shayırdıń "Periyzat", "Qızlır",

Sáliyma", Gúlbazar", Gúlayım", Qazakbay shayırdıń "Bir qız kórdim aralbaydıń elinde", Jańabay shayırdıń "Aqsúńgúl", "Ayjamal", "Arzıgúl",Ayapbergen shayırdıń "Kelin", "Bardur", Maqsımjan qız", "Shul qızdıń", "Mazlımjanan",

"Bir gózzal" táriypleri xalıq arasında keń tarqalǵan, baqsılar repetuarına kirip, xalıq qosıklarına aylanıp ketken. Olardan "Aqsúńgúl" , "Bir gózzal" táriyp leri házir de jaslarımızdıń súyip tıńlaytuǵın qosıklarınan bolıp tabıladı.

Ayırım táriypler elde ataq-abırayı keship ketken, xızmeti menen kóringen jigitlerdi úlgi tutıp maqtanısh etedi. Mısalı, Annaqul shayırdıń "Júz bası", "Sháhárbay" táriypleri usınday temaǵa jazılǵan. Jáne bir táriypler júyrik atlardı maqtauǵa baǵıshlanǵan.Qulmurat shayırdıń "Begdiń kók atı", Ayapbergen shayırdıń "Kók at" táriyplerinde báygiden ozıp kelgen atlarrdı kóklerge kóterip aqtaydı, olardı tek at iyesiniń yamasa seyisiniń ǵana emes, al gúlli auıl-eldiń, xalıqtıń abırayın shıǵaratuǵın ar-namıs nıshanı retinde kótermeleydi.Bul táriyplerde shayırlar qaraqalpaq xalqınıń ulıuma atqa bolǵan húrmeti, súyispenshiligin, attı tek kúsh-

Uzaq emes jol shıraǵı, Jigittiń janǵan shıragı, Yalǵanshı dúnyanıń shıraǵı,Qádirini bilseń kók at.

Joqarıda aytılǵanınday XIX ásirdiń basındagı shayırlardıń barlıǵı derlik meshit hám medreselerde oqıǵan sawatlı alımlar bolıp, qosıqların jazba túrde shıǵaratuǵın bolǵan. Biraq olardıń kópshilik qosıqları xalıq qosıqları menen ideyalık-tematikalıq hám kórkemlik jaqtan kútá jaqınlasıp, ayırımları birdey bolıp ketken edi. Bunıń baslı sebepleriniń biri bul dáwirde ádebiyattıń biraz demokratiyalasıwı, yaǵnıy kópshilik xalıqtın kórkem-estetikalık dárejesine, talǵamlarına, talaplarına beyimlesiwi dep esaplasa boladı.Hátteki usı dáwirdiń úlken shayırı Buxara medresesin pitkergen ulama Qazı Máwliktiń ózi de Shıǵıs poeziyasınıń quramalı qosıq qurılısınan sheginip, qosıqların jaydarı xalıq poeziyasınıń jeńil ırǵaqları, turaqlı ólshemleri menen jazadı. Shayırlar xalıq poeziyasının dástúrli obrazların, súwretlew qurallarıń, tayar súwretlew qáliplerin ónimli qollanadı.Poeziya tematikalıq jaqtan kúndelikli xalıq turmısına kútá jaqınlasadı. Bul jaǵday bir tárepten ádebiyattıń xalıqshıllıǵın, demokratiyalıǵın támiynlese, ekinshi tárepten onı kútá ápiwayılıstırıp jiberedi.Ásirese táriyp qosıqlarınıń bir qatarı tematikalıq hám formalıq jaqtan bir birin qaytalaydı desek

- 184 -

asıra aytqan bolmaymız. Máselen, qızlar táriypine arnalǵan qosıqlarda súwretlengen qızlardıń portretlerin bir-birinen ajıratıw qıyın, shayırlardıń súwretlew usıllarında individual stil bayqalmaydı.Olar jırlaǵan sulıw qızlardıń barlıǵı derlik tayar súwretlew qálibi menen súwretlenendi; qára qaslı kózleri súzilgen, beli qıpsha, júzleri ayday, shashları qara, shiyrin-sheker sózli,kirpigi oq, qashları kaman, qızıl gúl h.t.b.

Degen menen bul dáwirdiń ádebiyatı ózine tán ideyalıqtematikalıq, kórkem-estetikalıq ózgesheliklerine iye. Xalıq húrmetine múnásip bolǵan belgili shayırları boldı. Olar óz shıǵarmalarında xalıq muńın, sherin, onıń qıyın soсiallıq jaǵdayların, tariyxıy sharayatlardı kórkem sáwlelendirdi. Sonıń ushın da X1X ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı ádebiyat ulıwma qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń belgili bir basqıshı, dáwiri sıpatında úyreniledi.

- 185 -

XXásir qaraqalpaq ádebiyatınıń tiykarǵı ózinshelikleri

XX ásir qaraqalpaq xalqınıń ómirinde hár qıylı burılıslarǵa tolı ásir boldı. Xalqımız bir ásirdiń ózinde úsh qıylı jámiyetlik dúzimde jasadı (1917-jılǵa

shekem Xiywa xanınıń hám patsha Rossiyasınıń qol astında, 1917-1991-jılları SSSR quramında, 1991jıldan keyin Ózbekstan quramında suverenli el sıpatında jasap kiyatır). Álbette, jámiyetlik dúzimniń bunday tez-tez ózgeriwi usı jámiyette jasap atırǵan adamlardıń dúnya kóz qarasına, olardıń ruxıy dúnyasına, estetikalıq talǵamına da tásirin tiygizdi. Demek, jámiyetlik sananıń bir forması bolǵan kórkem ádebiyat ta, oǵan bolǵan talap ta ózgeriske ushırap otırdı. Mine, XX ásir qaraqalpaq ádebiyatına baha bergende usı ózinshelik esapqa alınıwı tiyis.

XX ásirdiń 20-jılları qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıw barısında túpkilikli burılıs dáwiri boldı. Burınǵı dástúriy ádebiyattıń ornına jańa ádebiyat keldi. Bul ádebiyat súwretlew obekti boyınsha da, ideyalıq-tematikalıq baǵdarı boyınsha da, kórkemlik ózinsheligi boyınsha da burınǵı ádebiyattan túpkilikli parıq qıldı. Bul jılları qaraqalpaq ádebiyatında burın bolmaǵan jańa ádebiy túrler hám janrlar júzege keldi. Bul birinshi gezekte proza hám dramaturgiyanıń payda bolıwı menen baylanıslı. 20-jıllardıń ortalarınan baslap birinshi qaraqalpaq gúrrińleri, ocherkleri, feletonları (N.Dáwqaraevtıń, S.Majitovtıń,

N.Kuzembaev, E.Qıdır-

- 186 -

niyazovtıń h.t.b.) járiyalandı. Bul qaraqalpaq ádebiyatı ushın jańa janrdaǵı shıǵarmalar edi. Olardıń avtorları da tek jazıwshılar emes, al hár qıylı kásiptegi adamlar boldı. Álbette, dáslepki prozalıq shıǵarmalar tiyisli janrlardıń talap dárejesinen ádewir tómen jazıldı. Usı jılları birinshi qaraqalpaq pesaları jarıqqa shıqtı. Á.Ótepovtıń «Teńin tapqan qız», Q.Áwezovtıń «Tilek jolında»,

S.Majitovtıń «Ernazar Alakóz», «Baǵdagúl» pesaları tek óz dáwiriniń emes, ulıwma qaraqalpaq dramaturgiyasınıń tabısı boldı. Solay etip, qaraqalpaq

ádebiyatı bul jılları jańa baǵdarda rawajlanıw jolınatústi.

Bunnan keyingi dáwirde qaraqalpaq ádebiyatı tez pát penen rawajlanıwın dawam etti. 30-jıllardan baslap ádebiyattıń jazba ádebiyatlıq xarakteri ele de kúsheydi. Qaraqalpaq ádebiyatı dúnya ádebiyatı menen baylanısa basladı. Sonıń sebebinen jazba ádebiyatqa tiyisli bolǵan túr hám janrlardıń barlıǵı da qaraqalpaq ádebiyatında kórindi. Biraq bul jılları qaraqalpaq ádebiyatı janrlıqformalıq jaqtan rawajlanǵanı menen sol dáwirde SSSR dep atalatuǵın mámlekette húkim súrip turǵan totalitar rejim, hámme jámiyetlik dúzimdi, sonıń ishinde ádebiyattı da partiyanıń basqarıp turıwı, ádebiyatqa partiyalıq qadaǵalaw ádebiyattıń erkin rawajlanıwına jol qoymadı. Hátteki, S.Majitov, Q.Áwezov,

I.Fazılov, Q.Ermanov, N.Dáwqaraev sıyaqlı ádebiyatshılar siyasat qurbanı boldı. Urıstan keyingi jılları (1946-1954-jılları) ádebiyatta húkim súrgen «konfliktsizlik teoriyası» aqıbetleri de ádebiyatımızdıń rawajlanıwına keri tásirin tiygizdi. Ádebiyatta kórkemlik dárejesi tómen, turmıs shınlıǵınan ádewir alısta, bos jazılǵan «shıǵarmalar» kóbeyip ketti. Bul jılları partiyanı, Lenindi, Stalindi qurǵaq maqtawǵa qurılǵan, oqıwshını tartpaytuǵın shıǵarmalar da júdá kóplep

- 187 -

jazıldı. Mine, bular XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń unamsız tárepleri edi.

XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında Ullı watandarlıq urıs dáwiri (1941- 1945-jıllar) ayrıqsha dáwir boldı. Bul jıllardaǵı ádebiyattıń xarakterli belgileri

ózinen burınǵı hám keyingi dáwirdegi ádebiyatqa salıstırǵanda pútkilley ózgeshe edi. Ádebiyattıń bas teması – jeńis teması kórkem ádebiyattıń barlıq túr hám

janrlarında jetekshilik etti. Ásirese, lirikalıq shıǵarmalar basım kópshilikti

quradı. Sebebi, kórkem sóz iyeleri fashistlerge bolǵan jek kóriwshilik yamasa

jeńiske bolǵan tilekleslik sezimlerin tezirek qosıq qatarlarına salıp oqıw-

shılarǵa jetkeriwge umtıldı. A.Dabılov, S.Nurımbetov, J.Aymurzaev, N.Japaqov, D.Nazbergenov sıyaqlı shayırlar xalqımızdıń eń súyikli shayırlarına aylandı. Olardıń jazǵan qosıqların adamlar yadlap alıp aytıp júrdi. Prozalıq, saxnalıq

shıǵarmalardıń da bas teması jeńis boldı.

Urıstan keyingi jılları joqarıda aytıp ótkenimizdey «konfliktsizlik teoriyası»nda jazılǵan shıǵarmalar kóplep kórindi. Biraq 50-

jıllardıń aqırı qaraqalpaq ádebiyatına úlken jańalıq alıp keldi. 1958-jılı birinshi qaraqalpaq romanları baspadan shıqtı (Asan Begimovtıń «Balıqshınıń qızı», Ótegen Ayjanovtıń «Aral qushaǵında», Jolmurza Aymurzaevtıń «Ámiwdárya

boyında», Xojabek Seytovtıń «Mashaqatlı baxıt» romanları). Mine, usı

shıǵarmalar qaraqalpaq ádebiyatında roman janrınıń dáslepki kórinisleri boldı.

Sońın ala qaraqalpaq ádebiyatında Tólepbergen Qayıpbergenov, Karamatdin Sultanov, Shawdırbay Seytov sıyaqlı roman janrınıń haqıyqıy sheberleri ósip

- 188 -

haqıyqatlıq» hám basqa da poemaların 40-50-jıllarda usı janrda jazılǵan eń sere shıǵarmalardıń qatarına kirgiziwge boladı.

1960-80-jılları qaraqalpaq ádebiyatı hár tárepleme rawajlandı.

Ádebiyattıń eń rawajlanǵan dáwiri de áyne usı jıllar boldı. Bul dáwirde professional shayır-jazıwshılar ósip jetilisti, qaraqalpaq ádebiyatshılarınıń shıǵarmaları tek orıs, ózbek tillerine emes, al dúnyanıń kópshilik tillerine awdarılıp basıldı. Demek, qaraqalpaq ádebiyatı dúnyalıq kólemde tanıldı.

Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatın óz aldına úyreniwge tuwra keledi. Óytkeni, bul dáwirde ádebiyat barlıq sheklewlerden qutılıp (ádebiyattıń ústinen partiyalıq qadaǵalaw, ádebiyattaǵı сenzura, partiyanı, Lenindi jırlawǵa zorlap baǵdarlawshılıq, soсialistlik realizm metodında shıǵarma jazıwdı talap etiw h.t.b.), erkin ádebiyatqa aylandı. Ótmishtegi qádiriyatlardı húrmetlew, tiykarǵı dıqqattı ruxıy baylıqqa qaratıw máselesi mámleketlik siyasat dárejesine kóterildi. Bular ádebiyatqa sózsiz unamlı tásir jasadı. Biraq bul dáwirde de ózine ılayıq mashqalalar payda boldı. Endi jańa túsiniktegi, ǵárezsizlik ideyaları menen jasap atırǵan adamlardıń estetikalıq, ruxıy talǵamına say keletuǵın shıǵarmalar dóretiw, házirgi dáwirdiń qaharmanların jaratıw jazıwshılardan

úlken juwapkershilikti talap etpekte. Lekin I.Yusupov, T.Qayıpbergenov sıyaqlı jetekshi shayır-jazıwshılar menen birlikte jas talant iyeleri de ádebiyatımızdı bunnan bılay da rawajlandırıw jolında jaqsıjaqsı shıǵarmalar dóretpekte.

Ulıwmalastırıp aytqanda, XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı usınday

ózinsheliklerge iye. Ol hár tárepleme rawajlanǵan ádebiyatlar qatarına qosıldı.

Házir dúnyanıń kópshilik xalıqları qaraqalpaq ádebiyatı úlgilerin óz tillerinde oqıw múmkinshiligine iye.

- 189 -

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwında unamlı hámunamsız belgilerdi aytıp beriń.

2.20-30-jıllarda prozalıq shıǵarmalar dóretken jazıwshılardıńqanday

dóretpelerin bilesiz?

3.«Konfliktsizlik teoriyası» haqqında aytıp beriń.

4.Urıs jıllarında jazılǵan qanday saxnalıq shıǵarmalardı bilesiz?

5.Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatı haqqında aytıp beriń.

6.Birinshi qaraqalpaq romanları haqqında aytıp beriń.

1920-40-jıllardaǵı qaraqalpaq poeziyası hám onıń tiykarǵı

baǵdarları

XX ásirdiń 20-40-jılları karaqalpaq ádebiyatı, sonıń ishinde poeziya jańa baǵdar aldı. Bul dáwirde ádebiyattıń ideyalıq-tematikalık baǵdarı túp tiykarınan

ózgerdi. Burınǵı dástúriy ádebiyatqa tán bolmaǵan tematika kirip keldi.

Soсialistlik qurılıs, burınǵı dáwirdiń qaldıqları menen gúresiw, jańa júzimdi qurıwǵa, oqıwǵa shaqırıw - ádebiyattıń baslı teması boldı. Solay etip,

ádebiyattıń ulıwma baǵdarı ózgergeni menen kórkem ádebiyattıń poeziya túri tiykarǵı túr bolıp qaldı. Óytkeni, ásirler boyı qaraqalpaq ádebiyatı poeziya negizinde rawajlanǵanlıqtan, bul baǵdarda dástúrler qálipleskenlikten ol dawam etti. Lekin usı jıllardaǵı poeziya mazmun salasında da, forma salasında da túpkilikli ózgerislerge ushıradı. Ásirese, ádebiyatqa endi ǵana kirip kelgen shayırlar kóp ǵana eksperimentler alıp bardı. Biraq bunday shıǵarmalardı dóretiwshilerge kórkem sheberlik, tájiriybejetispedi.

Sol dáwirdegi Sovetler awqamındaǵı sheklewshilik siyasatı ádebiyatqa da tásirin tiygizbey qoymadı. 20-jılları shayır sıpatında

- 190 -

qáliplesken, revolyuсiyadan burın da shıǵarmalar dóretken A.Musaev, A.Dabılov, S.Nurımbetov hám basqa da shayırlardıń ádebiyatqa jedel aralasıwına jol qoyılmadı. Olardıń shıǵarmaları «siyasiy nadurıslıqta» ayıplanıp baspa sózde járiyalanılmadı. Durıs, usı jıllardıń ózinde-aq A.Musaev

«Bola basladı», «Lenin», «1-may», A.Dabılov

«Joldaslar» sıyaqlı jańa jámiyettiń jırın jırlawshı qosıqlar dóretti. Biraq bul qosıqlar da usı shayırlardıń ataları diniy adamlar degen báne menen óz waqtında járiyalanbadı. 20-jıllardıń ortalarınan baslap X.Axmetov, A.Begimov, J.Aymurzaev, I.Fazılov, A.Matyakubov, T.Seytmamutov sıyaqlı shayırlar

ózleriniń shıǵarmaları menen kórine basladı. Bul shayırlar jańa siyasat dáwirinde ádebiyat maydanına keldi, sonıń ushın da dáwir siyasatı menen tezden maslasıp, onıń propogandalawshılarına aylandı. Poeziyadaǵı eksperimentler de

áyne usı shayırlar tárepinen ámelge asırıldı. Revolyuсiyadan burın qálem terbetken shayırlardan tek Seyfulǵabit Majitov ǵana Sovetler mámleketiniń dáslepki jıllarınan baslap-aq ádebiyatqa aralasıp kete aldı.

20-jıllardaǵı poeziyanıń tiykarǵı tematikası jas Sovet mámleketiniń dushpanları menen gúreske shaqırıw, bilimlendiriwge, kolxozǵa kiriwge shaqırıw boldı. Máselen, J.Aymurzaevtıń «Tayarman», X.Axmetovtıń «Jamayım» qosıqları jana siyasattıń dushpanlarına qarsı gúresiwge shaqırıqtan ibarat, agitaсiyalıq xarakterde edi. Olarda poeziyaǵa tán kórkemlik, obrazlılıq jetispedi.

Talwaslap júremen endi men ózim, Baxıt tuwın alıp ashıldı kózim, Baydı joq qılaman wádeli sózim, Baydı joq qılıwǵa hár waq tayarman.

J.Aymurzaevqa tiyisli bul qosıq sol dáwirde mitinglerde, baspasózde aytılıp júrgen qızıl sózlerden ibarat. Tilekke qarsı, bunday