Qaraqalpaq ádebiyatı. (2006)

- 131 -

Hátteki, óziniń "Zamanda" degen qosıǵında ol ómirdi zindanǵa teńedi, xalıq basına túsken awırmanlıqtı aytıwǵa til jetpeytuǵınlıǵın bildirdi.

Shayırdıń otlı ǵázep hám awır qayǵı menen jazǵan

Adamǵa miyrimsiz jálladlar, jawlar, -- Xalıqtı jılatqan atalıq , xanlar, Basqa awır qayǵı salǵan zalımlar, Kózlerime shayan— jılan korindi.

Dúnyası qurısın qazan urǵanday,

Jasawıllar nayza alıp turǵanday,Qara basqa aqır zaman qurǵanday, Zaman maǵan qara duman kórindi --

degen qatarlarda shayırdıń ǵázepli sezimleri ayqın beriledi.

Berdaq feodallıq urıwlıq jámiyettegi ekonomikalıq, siysiy-soсiallıq teńsizliktiń sebeplerin qarastırdı, usı teńsizlik nátiyjesinde jarlı xalıq turmısınıń adam shıdamaslıq awhalda ekenligin bildirdi

Oylasam bul dúnya biypayan eken,

Dushpan isi xalıqqa kóp zıyan eken,

Baylar-túlki, qasqır, xalıq--qoyan eken,

Qarańǵı qaplaǵan qayǵı zamanda.

Berdaq kisiniń haqın jewshilerdi, ǵárip-qáserlerge azap beriwshilerdi nadanlar dep ataydı hám "Xalıq ushın" degen qosıǵında Berdaq

ústem toparlar tuwralı "Nadanlar xalıqtı jep dáwran súrerler, kewlim qabaradı meniń sol ushın" dep jazadı.

Berdaq feodallıq jamiyettiń iplaslıǵın ashıp bere otırıp, jarlı xalıq ushın baxıtlı, jaktı zamandı árman etti.

Berdaq óziniń ómirin, kún kóris tirishiligin puqara, miynetkesh xalıqtan bólek alıp súwretlemeydi. Shayır ózin ezilgen

- 132 -

kópshiliktiń biri, miynetkesh xalıqtıń wákili dep esaplaydı. Sonlıqtan, shayır jaqtı dúnyaǵa qalay erisiw múmkin, onıń jolları qanday, qalay etkende xalıq baxıtlı turmısqa jetedi -- degen sorawlarǵa da juwap izleydi. Shayırdıń buǵan

juwabı "Xalıq ushın", "Jaqsıraq" hám taǵı basqa qosıqlarında bayan etiledi.

Berdaq xalıq mápi ushın gúresken, xalıq ármanın iske asırıwshı márt adamlardı árman etedi. Ullı demokrat ham patriot shayır ǵayratlı hám batır, ádil hám ǵamxor adamlardı árman etedi. Óz zamanlasların usınday qásiyetlerge iye bolıwǵa shaqıradı. Onıń bunday pikirleri belgili "Izler edim" qosıǵında da kúshli

bayan etilgen.

"Izler edim" qosıǵı Berdaqtıń dúnyaǵa ulıwma kózqarasın kórsetiwde de úlken áhmiyetke iye. Berdaq bunda óz maqsetiniń xalıqqa baxıt izlew

ekenligin aytadı.

Qosıqtıń aqırında Berdaq mınaday juwmaq shıǵaradı

Joǵımnan tappadım dárek,

Sárdarımdı izler edim, Men

Shayır óziniń izleniwlerinde xalıq penen oylasadı, ármanları menen

oy-pikirlerin ortaǵa qoyadı, xalıqtı awır turmıstan qutqarıwdıń jolı sıpatında batırlardı kúsew, birlikke shaqırıw ideyası shayırdıń basqa qosıqlarında da sáwlelenedi.

Berdaq dóretpeleriniń biziń ushın áhmiyeti de onıń usınday progressiv ideyalarına baylanıslı.

Berdaq shıǵarmalarında hayal-qızlar tematikası.

Kórkem shıǵarmalarda hayal-qızlardıń obrazın jasaw, olardıń aqılparasatlılıǵın súwretlew qaraqalpaq folklorınıń, klassik ádebiyatınıń eń bir unamlı sıpatlarınıń biri dep qarawǵa boladı.

- 133 -

Buǵan kóp sanlı qaraqalpaq dástanları mısal bola aladı. Folklordıń usı jaqsı dástúri jazba ádebiyatta dawam etti. Ataqlı Jiyen jıraw "Posqan el" tolǵawında jarlı qız Minayımnıń ayanıshlı táǵdirin sáwlelendirdi. Demek, bul temanıń ullı shayır Berdaqtıń dóretpelerinde úlken orın iyelewi tábiyiy nárse.

Feodallıq dáwirde ústemlik etken ádalatsızlıq, nızamsızlıq hayalqızlardıń turmıs, muhabbat erkinligine, jámiyetlik turmısqa aralasıwına múmkinshilik bermedi.

Berdaq ta progressiv oy-pikirdegi shayır sıpatında bunday máselelerden shette qalǵan joq. Ol bunday patriarxallıq tártiplerge qarsı shıqtı. Ol hayalqızlardıń óz súygenine qosılıwı, erkin ómir súriwi ideyasın kóterip, qaraqalpaq hayal-qızlarınıń bas erkinligin árman etip jırlaǵan shayır boldı.

Tikkeley hayal-qızlar temasına arnalǵan Berdaqtıń onlaǵan shıǵarmaları bar. Bulardıń bárinde de shayır sol dáwirdegi kózi jaslı, júregi sherli qaraqalpaq hayal-qızlarınıń haqıyqat tárepdarı sıpatında kózge túsedi. "Oylanba", "Kelin" qosıqlarında Berdaq hayalqızlardıń adam shıdamaslıq awır jaǵdayın aytıw menen birge, olardıń bas erkinligine iye dáwranın árman etedi. Shayır "Kelin" qosıǵında

"Artıq seniń aqıl-oyıń,

Tal shıbıqtay, hám de boyıń,

Qarma-jarma bolıp toyıń, Árman menen, tursań kelin.

Qorlıq, azap kórgen kúniń,

Qapalıqta ótti túniń, Erkin shaǵlap shıqpay úniń,

Qapalıqta, tursań kelin…"—

- 134 -

dep jazıp, hayal-qızlardıń aqıl-parasatın, olardıń basındaǵı awır kúndi súwretlew menen birge, "Teńińdi tap", eski dástúrdiń qulı bolǵan adamlardıń kewline qarap, óz ómirindi qorlama dep aqıl beredi

"Usı bastan etip talap, Kisi ushın júrme jılap, Erterekten teńińdi tap, Matawlıqta, turma kelin".

"Oylanba" qosıǵında da shayır hayal-qızlardı óz maqsetinejetiw jolında batıl háreket etiwge shaqırdı

"Malı kóp dep ketpe oǵan, Azap berer axmaq saǵan,

Opasız ol sózi jalǵan,

Súygenińe hesh oylanba,

Qapa bolma, teńińdi izle,

Xor bolmastay jerdi gózle…"

Berdaq "Zamanda" qosıǵında da óz zamanınıń hayal-qızlardı huqıqsızlıqqa duwshar etken iplas táreplerin, hayal-qızlardıń basına túsken awırmanlıqların áshkaralaydı.

"Qız jawanlar súygenine ketpedi, Shaǵlap kúlip teńi menen júrmedi.

Bul pikirler Berdaqtıń basqa qosıqlarında da ayqın túrde bayan etiledi hám olar shayırdıń ózi ómir súrgen dáwirdegi zamanǵa degen narazılıǵın taǵı da ótkirlestirip kórsetedi.

Hayal-qızlardıń awır turmısına shayırdıń ayanısh sezimin bildiriwi onıń "Kórdim" qosıǵına da tán

Jete almay paqır niyetke, Jılap turǵan qızdı kórdim.

Bul qatarlarda da hayal-qızlardıń erksizlik, malǵa satılıw jaǵdayı ashıq súwretlenedi. Biz shayırdıń shıǵarmalarında onıń sol

- 135 -

dáwirdegi tártiplerge, hayal-qızlardı tek oshaq basınıń adamı dep qarawshı feodallıq kózqarasqa pútkilley qarsı bolǵanlıǵın ayqın kóremiz.

Berdaq hayal-qızlar huqıqı, tenligi haqqındaǵı pikirleri boyınsha óz zamanlaslarınıń kópshiliginen alda boldı. Berdaq bul tuwralı batıl, progressiv, demokratiyalıq pikirler ayttı, hayalqızlarǵa húrmet, súyispenshilik sezimlerin bildirdi, olardıń pákligin, gózzallıǵın jırladı.

Berdaqtıń tariyxıy temadaǵı poemaları

Berdaq óz xalqınıń tariyxı, ótkendegi ómiri menen jaqsı qızıqqan shayırlardıń biri bolıp tabıladı. Shayırdıń qálemine tiyisli "Shejire", "Amangeldi", "Aydos biy", "Ernazar biy" poemaları usınıń dálili bola aladı.

Álette, Berdaq barlıq tariyxıy faktlerdi dálme-dál súwretlemese de, xalıqtıń táǵdirinde úlken iz qaldırǵan iri waqıyalardı óziniń túsiniginshe sáwlelendirgen. Sol ushın da qaraqalpaq xalqınıń tariyxın izertlewshi belgili ilimpazlar Berdaqtıń bul poemalarınıń tariyx ushın oǵada bay material beretuǵın shıǵarmalar ayrıqsha atap ótedi.

Berdaq shayır hám onıń "Shejire" shıǵarması

Kúnshıǵıs ellerinde óz xalqınıń mádeniy tariyxı haqqında shejire jazıp qaldırǵan alım hám shayırlar kóp. Solardıń arasında Berdaq ayrıqsha orındı iyeleydi. Bul "Shejire"niń ózgesheligi sonnan ibarat, onda qaraqalpaqlar tariyxı birinshilerden bolıp jazba nusqada qalǵan. "Shejire"ni shın maǵanasındaǵı tariyxıy shıǵarma sıpatında qaralmaǵanı menen qaraqalpaqlar tariyxı haqqında eń dáslepki boljawlar sıpatında qarawǵa boladı.

- 136 -

"Shejire"niń ózinshe janrlıq qásiyetleri bar. Onda tariyxıy dárekler, anıq maǵlıwmatlar menen birge mifologiyalıq materiallar, ańızlar , tariyx tuwralı boljawlar, shamalawlar kóplep qollanıladı. Túrkiy jazıwshılar Rabǵuziy

"Qissasul anbiѐ" ("Payǵambarlar qıssası"), Ulıǵbek "Tórt ulıs tariyxı", Abulǵazı "Túrkler shejiresi" sıyaqlı belgili shejireler jazdı. Bul shejirelerde tariyxıy dárekler menen qatar mifologiyalıq, anızlıq materiallar paydalanılǵan. Berdaq óz

"Shejire"sin qosıq penen jazǵan. Ol shıǵarmasın jazǵanda shejire janrınıń dástúrli jolların mol paydalanadı, yaǵnıy onda miflerdi, ańızlardı, xalıq awzındaǵı hár qıylı áńgimelerdi ónimli qollanadı. Biraq bul shıǵarmada tariyxıy maǵlıwmatlar, dárekler de az e mes. Demek, ol kóp ǵana tariyxıy kitaplar menen de tanıs bolǵan. Sonıń ushın da ol bul shıǵarmasın óziniń kórgenbilgeni, oqıǵanı hám esitkenleri tiykarında xatqa túsiredi.

Qullası, bul shıǵarma tek qaraqalpaq xalqınıń tariyxı ǵana emes, sonıń menen birge bárshe túrkiy xalıqlar tariyxı ushın da oǵada áhmiyetli bolǵan bir hújjet.

Avtordıń

Berdimurat haqnıń qulı,

Sahrada ósken búlbili,

Bul shejireni jılqı jılı, Xalıqqa máshhur qılǵan eken--

dep jazıwına qaraǵanda "Shejire" 1894-jılı jazılǵan.

Basqa túrkiy shejireler sıyaqlı Berdaqtıń "Shejire"si de payǵambarlar zamanınan baslanǵan. Bundaǵı eń baslı syujet Adam atadan baslanǵanı menen de payǵambarlar hám olardıń sahabalarınan baslanadı. Mısalı

Rasulullah pıraq minip, Qabı qawseyin barǵan eken,

- 137 -

Quda bilen razı aytıshıp, Haq diydarın kórgen eken.

Gúl yúzleri shámsuw kamar, Ábiwbákir házireti Omar, Osman, Áliy, tórt sháriyar, Payǵambardıń yaranı eken.

Otız úsh mıń sahabası, Jumla arabtıń qábiylesi, Xızmet ettiler bárshesi, Payǵambardıń zamanı eken.

Payǵambardan otız úsh mıń sahaba tarqalǵan bolıp, solardan eki sahaba Aral boylarına kelgen. Bul Ánes hám Málik sahaba bolıp, olardıń atları Shıǵıs tariyxshılarınıń miynetlerinde kóbirek ushıraydı.

Berdaq ta qaraqalpaqlar tariyxın tap sol dáwirlerden baslaǵan.Mısalı

Ánes, Málik ekki kishi, Payǵambardıń sahabası, Ánes qazaqtıń balası, Shundin "alash " bolǵan eken.

Máliktiń uǵlı Razı-haq,

Yashlıǵında qoydı ǵulraq,

Kiygen eken qara qalpaq,

Shundin "qalpaq" bolǵan eken.

Solay etip, Berdaq qaraqalpaqlar Málik xannıń ulı Razıhaqtantarqalǵan degen sheshimge keledi. Bul jaǵday tariyxıy haqıyqatlıqqa

- 138 -

ádewir jaqın. Biraq bunnan keyin Berdaq ózbek xalqınıń kelip shıǵıwı haqqında pikir júrgizedi de "Ózbek qalpaqtıń (qaraqalpaqtıń) ulı edi"—degen sheshimge keledi. Biraq bul pikir ilimiy haqıyqatlıqqa tuwra kelmeydi. Mısalı

Sahra xalqı kóship gezmek,

Qantlı yerden watan dúzmák,

"Qalpaqtıń" uǵlıdur ózbek, Ózbek yekke bolǵan eken.

Shejiredegi bunnan keyingi syujet Mayqı biyden baslanǵan. Mayqı biy shınında da barlıq shejirelerde túrkiy xalqınıń atasısıpatında berilgen.

Al, Berdaqtıń kórsetiwi boyınsha Mayqı biy ózbektiń Jiyen degen balasınıń báybishesinen tuwılǵan bolıp, onnan Jayılǵan, Seyilxan degen eki bala qalǵan. Seyilxannan túrkmen, Jayılǵannan Qońırat tuwıldı,-- dep jorıydı. Ekinshi hayalı Sarnazdan Qıtay menen Qıpshaq, bunnan keyingi hayalınan

Múyten menen Qıyat, al onnan keyingi hayalınan Keneges, Manǵıt hám Teke

Yawmıt tuwıldı,--deydi.

Berdaq solay dep aytadı da Mayqı biyden keyin ózbek, túrkmen, qaraqalpaq ajıralıp ketti—degen sheshimge keledi. Yaki

Múyten, Qońırat, Qıtay, Qıpshaq,

Keneges—Manǵıt jiptikdek,

Bári altı urıw qaraqalpaq,

Ózbekten ayrılǵan eken— dep jazadı.

Bul pikir tariyxıy dereklerge ádewir sáykes keledi. Sebebi qaraqalpaqlar

XVI ásirde "Noǵaylınıń altı ulı ordası" dep te atalǵan. Bunnan keyin shejireniń syujeti jáne de mifologiyalıq, ańızlıq baǵdarda rawajlanıp baradı. Erte zamanda Altın xan degen sháwketli patsha bolıp, ol bárshe xalıqlardı basqarǵan eken. Zayıbı peri bolıp,

- 139 -

onnan Almalı-Kórikli degen bir qızı bolıptı. Qız kúnge ashıq bolıp, sonnan hámledar bolıp qalıptı. Bul jaǵdaydı qızdıń anası patshaǵa xabarlaǵan. Qáhári kelgen patsha qızdı altın sandıqqa salıp dáryaǵa taslatqan. Altın sandıq bir jerlerge ıǵıp kelgende onı Tomawlı menen Shaban degen eki mergen kórip qaladı. Sońınan ekewi oylasıp Shaban sandıqtıń ózin alıwǵa, al Tomawlı bolsa ishindegi zatqa razı boladı. Solay etip, sandıqtıń bir mushınan atıp, onı jaǵaǵa jaqınlastırmaqshı boladı.

Berdaqtıń pikiri boyınsha Qıyat urıwı atamasınıń payda bolıwı da sol sandıqtıń qıya atılıwınan bolǵan. Máselen, "Shejire"de

Altın sandıq zıyat dedi, Zarar bolsa uyat dedi, Tuǵrı atpa, qıya at dedi, Shunnan qıyat bolǵan eken.

Solay etip, sandıqtı jaǵaǵa shıǵarıp, ishin ashıp qarasa, ishinde ayı-kúni tolǵan gúl júzli bir hámledar kelinshektiń otırǵanın kóredi. Tomawlı kelisim boyınsha Almalı-Kóriklini ózine nekelep aladı. Onnan "Kún perzenti" bolǵan

Shıńǵıs xan, sońınan Bódenetay, Búrkeltay dep atalǵan balalar tuwılǵan.

Berdaq bunnan keyin Shıńǵıstıń kóp ellerdiń ústinen qaraǵan xan bolǵanlıǵı haqqında aytadı. Mısalı

Qoydı qushbegi meterdi,

Shıńǵıs xannı xan kóterdi,

Mayqıǵa ıqtıyar berdi,

Xan atası bolǵan eken.

Mayqı, Qotan hám Ketbuǵa biyler awızeki ádebiyatta kóp ushırasqanı menen de jazba dereklerde onsha ushıraspaydı.

- 140 -

Berdaq bunnan keyin jáne qaraqalpaq qáwimleriniń payda bolıw dereklerin ilgeri súredi. Ol qaraqalpaqlardıń negizgi altı qáwimi (Qońırat,

Múyten, Qıtay, Qıpshaq, Keneges, Mańǵıt) Shıńǵıs xan dáwirinen burın payda boldı—degen sheshimge kelgen. Hátte, sonıń pikiri boyınsha Shıńǵıs qurǵan

Altın Ordanıń ózi de usı altı qáwim tiykarında rawajlanǵan. Sebebi Shıńǵıs xan qaraqalpaqlardıń eki arısın Ordanıń tiykarı sıpatında qaraǵan. Bul haqqında

Berdaq óz "Shejire"sinde

Qońırat taptı bir arısın,Mańǵıt taptı bir arısın, Ózge aǵashnıń bárisin, Ózgelerge salǵan eken—

dep jazadı.

Demek, mámleketti arba dep esaplasaq, onı biriktiriwshi ekiarıs

úlken eki qáwim Qońırat penen Mańǵıtqa tiyisli bolǵan.

Solay etip, Berdaq hár bir qáwimdi payda etiwshi urpaq haqqında sóz etedi. Máselen, Qıtay-Qıpshaqlardıń payda bolıwı haqqında

Sarnazdan tuwdı Qıtaybek, Qıtayı tonın qıldı jórgek, Yáne biriniń atı "Shaq", Qıtay-Qıpshaq bolǵan eken.

Shax yash bala erke uǵlı, "Qıp" demeklik áreb tili, Qıpshaqdur túrkiy mánisi,

Shunnan "Qıpshaq" bolǵan eken— dep jazǵan bolsa, olardıń uranları haqqında

Qıtaybek hám qoy jıynadı,