Qaraqalpaq ádebiyatı. (2006)

- 121 -

"Ernazar biy" sıyaqlı epikalıq shıǵarmalar dóretti. Olar qaraqalpaq xalqınıń ádebiyatı hám ulıwma mádeniyatı tariyxında kórnekli orın iyeleydi.

Berdaq XIX ásir qaraqalpaq ádebiy tilin qáliplestiriwge, rawajlandırıwǵa úlken úles qosqan shayır. XVIII-XIX ásirlerge kelip túrkiy xalıqlarǵa ortaq bolǵan on ásirlik e ski túrkiy ádebiyat hám túrkiy ádebiy til

óziniń tariyxıy missiyasın (wazıypasın) ótep bolǵan edi. Tariyxıy sharayatlarǵa baylanıslı bul bir pútin túrkiy miyras ornında jańa ózbek ádebiy tili, qaraqalpaq ádebiy tili, qazaq ádebiy tili qáliplese basladı. Berdaq bul tariyxıy proсessti kútá tereń sezdi hám túsindi. Sonıń ushın ol Kúnxoja shayır baslap bergen jańa qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiwine, rawajlanıwına ayrıqsha dóretiwshilik kúsh saldı. Berdaq shıǵarmalarınıń tili házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń tiykarǵı tireklerinen bolıp esaplanadı.

Berdaq 1827-jılı Ámiwdáryanıń quyar ayaǵında dáryanıń oń jaǵalıǵında tuwılǵan. Jaslayınan ata-anadan jetim qalıp, turmıs qıyınshılıǵın

óz basınan keshirgen. Ol óz ómirinde bir neshe tariyxıy waqıyalardıń gúwası boldı. (1855-1856 jıllardaǵı Ernazar biy baslaǵan xalıq azatlıq kóterilisi,

1859-jıldaǵı Qońırat kóterilisi, Xiywa xanlarınıń tez-tez almasıwları, 1873jılı Xiywa xanlıǵınıń Rossiya imperiyası tárepinen jawlap alınıwı h.t.b.). Bul tariyxıy waqıyalar hám xalıqtıń soсiallıq jaǵdayı Berdaq shıǵarmalarınıń tiykarǵı tematikası boldı. Qaraqalpaq xalqınıń xalıq sıpatında qáliplesiwi, milliy sana-sezimdi oyatıw, qaraqalpaq xalqınıń keleshek táǵdiri, miynet adamınıń huqıqları, soсiallıq jaǵdayı, hayal-qızlar táǵdiri, olardıń jámiyettegi ornı, ilim hám aǵartıwshılıq—mine, Berdaq kótergen keskin jámiyetlik, huqıqıy, milliy máseleler menen ideyalar. Bul ótkir máselelerdi

- 122 -

Berdaq aldıńǵı demokratiyalıq oy-pikirler, tereń gumanistlik ideyalar menen suwǵaradı. Sonıń ushın da Berdaq – ullı oyshıl (filosof), demokrat hám gumanist shayır.

Berdaqtıń didaktikalıq oy-pikirleri

Berdaq oyshıl shayır sıpatında jámiyetlik illetlerdi, soсiallıq túyin máselelerdi sheshiw jollarınıń biri sıpatında insanda jaqsı pazıyletlerdi, júristurıs normaların, iyman-insap, miyrim-shápáát sezimlerin tárbiyalaw dep e saplaydı. Bul tuwralı onıń "Qashan rahatlanadursań

", "Jaqsıraq", "Balam", "Xalıq ushın", "Bilgeysiz", "Nadan bolma" sıyaqlı kóp sanlı qosıqları gúwalıq beredi. Olarda jeke adamnıń minez-qulqı, jámiyette ózin tutıw ádeplerinen baslap, onıń miynetke, jámiyetke, óziniń azamatlıq parızlarına, rywxiy turmısqa qatnasları, neke, shańaraq máselelerine kózqarasları máselelerine deyin qozǵaladı.

"JIGERLI BOL JASTAN, BALAM". Ullı shayırımızdıń túsinigi boyınsha jámiyet izbe-iz rawajlanıp barıwı kerek, aldıńǵı áwladlar ózleriniń turmıs tájiriybesin, ruwxiy baylıǵın keyingi

áwladlarǵa ótkerip barıwı tiyis. Berdaqtıń "Balam", "Bilgeysiz" qosıqları usı shártler menen talaplardı sáwlelendiredi. Bul qosıqlarda ómirden, jámiyetten endi ǵana óz ornın izlep júrgen, turmısqa endi qádem qoyıp atırǵan jaslarǵa aqıl-násiyat, másláhát, jol-joba beriledi. Tuwrı jol menen igri joldıń qanday bolatuǵının túsindiredi. Eń birinshi gezekte hár bir azamat óz eli, xalqı menen birge bolıwı kerek ("Xalqıń qalmasın qasıńnan"). Shıǵarmadaǵı lirikalıq qaharman jaman menen jaqsınıń parqın biliwdi, jaqsı adamǵa (bálkim, ulamaǵa, el basqarǵan biyge, kolı gúl ónermentke) e rip, jamannan

(ǵıybatkeshten,

- 123 -

qıyanetshiden, ashkóz sıqmardan, námártlerden) awlaq júriwdi keńesetedi. Erme taǵı shuǵıl sózge,

Jamannan qash jastan, balam,

Mańlayıńnan aǵızıp ter, Jaqsı jamandı sınap kór, Jaqsı adamnıń keynine er, Sonda jolıń bolar, balam.

Usı "Balam" qosıǵında jas azamattıń adamgershilik qásiyetleri, ómirdegi ornı, jámiyette ózin tutıw, júris-turıs qádeleri beriledi. Sonıń menen birge Berdaq jaslar menen ataanalar arasındaǵı qatnaslarǵa, perzentlik hám atalıq parızlarǵa ayrıqsha dıqqat bóledi.

Ata-anańdı qádirle, Ólgeninshe jaqsı sóyle,

Mal tapsań torqaǵa bóle (ata-anańdı)Ósiwińe jaqsı, balam.

Ullı shayır joqarıda eslep ótkenimizdey, kópshilik qosıqlarında adamgershiliktiń, azamatlıqtıń belgisi retinde ázzilerge qol sozıw ideyasın beredi. Jas azamatqa baǵıshlanǵan "Balam" qosıǵında da bul bul jaǵday baslı ideyalardıń biri sıpatında beriledi

Jetim kórseń qolıńdı ber, Aǵa bolsa keynine er.

Ǵárip kórseń aqılıńdı ayt, Onıdaǵı oyla, balam.

Demek, Berdaq túsiniginde ǵárip-qáserge járdem beriw-- ómirdegi úlken murat, adamgershiliktiń baslı shártlerinen, talaplarınan bolıp esaplanadı.

- 124 -

«Jaqsı jaman parqı bolmas reńki – júzden». Berdaqtıń násiyatlarında adamgershilik, minez-qulıq, júris-turıs ádeplerine de jeterli dárejede dıqqat awdarıladı. Shayır adamgershilik normaların anıqlaw ushın "jaqsı adam " menen "jaman adam" túsiniklerin tiykar etip aladı, olardı turmıslıq faktlar menen salıstıradı, olardıń morallıq kelbetin túrli reńler menen sızıp beredi. Jaksı menen jamannıń portretleri, ásirese, onıń "Xalıq ushın" násiyat qosıǵında anıq kórinedi

Jamanlar qasınan qońsı kóshirer, Jaqsı adam bolsa giyne keshirer.

Berdaqtıń jaqsı hám jaman tuwralı pikirleri bul haqqında aytqan Maqtımqulınıń oyları menen sabaqlasadı

Jaqsınıń kewlinde ginee az bolar, Jamannıń kúnde bir urısın kóriń.

Berdaq jaqsı menen jamandı bular haqqındaǵı xalıqlıq túsiniklerge súyene otırıp ayıradı, jaqsı adam menen jaman adamnıń minez-qulqın, isháreketin, juris-turısın antitezalıq (qaramakarsılıqlı) súwretlew usılları menen beredi

Jaman joldas paydasına ildirer, Jaqsı joldas adamgershilik bildirer.Jaqsı adam sóz mánisin ańlaydı, Jaman adam pasıq sózdi tınlaydı.

Jaksı adam jagar shiyrin janına,Jaman adam boyar qızıl qanıńa.

Shayır túsiginde jaqsı adam menen jaman adam túr-túsinen,boy- sımbatınan belgili bolmaydı ( " Jaqsı-jaman parqı bolmas

- 125 -

reńki-juzden " ), jaqsı adam en dáslep sóylew mádeniyatı menen ajıralıp turadı ("Jaqsını pám áyle sóylegen sózden"), ol mudam adamgershilikli, túsimpaz, islegen isi, sóylegen sózi janǵa jaǵımlı, keń peyil, keshirimli keledi, dostınıń kewlin baǵıp, onıń paydasın oylaydı ("Dushpandı muńaytıp, dostın kúldirer"), jaqsı adam el xızmetine tayın turadı ( " Jaqsı adam tuwıladı el ushın ", "Solar xızmet eter ullı xalıq ushın" ).

Solay etip, Berdaqtıń didaktikalıq qosıqlarında "jaman bolma" "jaksı bol" degen qurǵaq úgitler ústemlik etpeydi, al olarda didaktikalıq oypikirler hár qıylı estetikalıq sezimlerdi oyatıw arqalı beriledi. Mısalı, pás qulıqlarǵa jerkenishli sezimler oyatıw arqalı xosh qılıqlarǵa, jaqsı islerge degen súyinish sezimlerin oyatadı. Nátiyjede shayır óziniń didaktikalıq qosıqlarında qarama-qarsı estetikalıq sezimlerdi (jerkenishlilik hám gózzallıq sezimlerdi) oyatıw arqalı oqıwshıda jaqsılıqqa, gózzallıqqa, páklikke, hadallıqqa ıqlas sezimlerin tárbiyalaydı. Berdaq jaqsılıq penen jamanlıq túsiniklerin qurǵaq bayanlaw jolı menen emes, olardı kórkem súwretlew usılları menen, ásirese, kórkem súwretlewdiń antiteza (qarama-qarsılıqlı), metafora (awıspalı mániste beriw) h.b. usılların jiyi hám utımlı paydalanıw arqalı okıwshılardıń sanasına sińdiredi.

"Kisiniń yarına sóz salma". Berdaq jámiyetti birlestirip turatuǵın uytqı sıpatında sháriat zańlarına tiykarlanǵan nekeni, birlikli semyanı, erli-zayıplılar arasındaǵı sadıqlıqtı, hadal katnasıqlardı tanıydı. Musılmanshılıqtıń shártleri boyınsha hár bir musılman óz nekelesine sadıq bolıwı, oǵan húrmet-izzet,mehir- muhabbat penen qatnas jasawı tiyis.

Berdaqtıń bir qatar násiyat qosıqlarında neke, semya máseleleri musılman yuridikası islep shıqqan túsiniklerge,

tiykarlanıp qozǵaladı.

Aqıl adam sózler ertpes izine, Shóp salmas yarınıń hárgiz kózine,Baqmas namáhremniń hasla júzine,

Solar xızmet eter bárhá xalıq ushın. ("Xalıq ushın")

yamasa

Ǵayrı birewlerdi etip qurdasıń, Júrme aǵızıp dilbarıńnıń kóz jasın,Jaman bolsa da ol ómirlik joldasıń, Waqıtsha qol bergen húrden jaqsıraq.

("Jaqsıraq")

Erli-zayıplılardıń bir-birine sadıqlıgı, hadallıǵı, húrmet-izzet

Berdaq túsiniginde eń joqarı, eń hasıl adamgershilik qásiyetlerden. Bul qásiyetlerdi ulıǵlawdan, olardı keń xalıqqa násiyatlawdan Berdaq hasla jalıqpaydı.

Ózińnen páske júz salma, Namáhremlerge kóz salma,

Kisi yarına sóz salma, Óz yarıńnan qaladursań.

Óziniń aqıl-násiyat qosıqlarında Ziywar da (Ájiniyaz) neke, semya máselelerin jiyi qozǵaydı hám Berdaq penen pikirles boladı

Kisiniń yarına kúlip baqqannan, Shıbın janıń ıshqı otına jaqqannan,Óz boyına túrli nasaq taqannan,

Óz yarıńnıń tárbiyasın ber jaqsı.

Berdaq ta, Ájiniyaz da neke, semya qatnasıqların adamgershiliktiń, ádep-ikramlılıqtıń bası dep túsinedi, sonlıqtan

- 127 -

olar ádep-ikramlılıq tırnaǵına qurılǵan shanaraq bekkem boladı dep isenedi, al hár bir bekkem shańaraqtı pútkil jámiyetlik qurılıstıń uyıtqısı dep biledi.

"Miynetsiz dúnya izleme". Berdaqtıń kóplegen aqıl-násiyat qosıqlarında hadal turmıs, óndirislik miynet máseleleri kóteriledi. Olarda hadal miynet tuwralı ásirler boyı qáliplesken xalıq túsinigi anıq sezilip turadı. Mısalı, "Miynet túbi--ráhát", "Eńbek etseń emerseń", "Altın otta, adam miynette belli ", "Miyneti qattı bolsa, nanı tatlı boladı", "Isleseń tisleyseń", "Jawın menen jer kógerer, miynet er kógerer" degenge usaǵan tolıp atırǵan xalıq naqıl-maqalları miynetti ulıǵlaydı, onı adamgershiliktiń dáslepki belgisi, hasıl qásiyet retinde bahalaydı. Berdaq usınday mazmundaǵı xalıq danalıǵın basshılıqqa aladı, onı ruwxiy ham kórkemlik tirek etedi. Qala berse "Miynet etiw –namaz-ibadat penen barabar" degen payǵambar wásiyatları da xalıq sanasına tereń uyalaǵan edi. Berdaq óziniń hadal miynet, hadal turmıs máselelerin kóteretuǵın qosıqlarında usıpayǵambar hádislerine de ruwxiy jaqtan súyenedi.

Shayırdıń birqatar qosıqlarında ("Jaqsıraq", "Qashan rahatlanadursań

" h.b.) hadal miynet tek kún-kóris, tirishilik dáregi sıpatında emes, al adamnıń insanıylıq kelbetin belgileytuǵın, insanıylıq pazıyletlerin tárbiyalaytuǵın kúshli qural sıpatında qaraladı. Tek miynet penen, mańlay ter menen tabılǵan ırısqınesiybe hadal hám tatlı.

Túrgelip erteden jumısqa shıǵıp, Qolındı qabartıp, belińdi búgip, Dizeńdi sızlatıp, miynetin shegip,Jegen bir zaǵarań paldan tatlıraq.

Berdaqtıń túsiniginde miynet adamdı túrlendiredi, onıńruwxın kóteredi, kewlin tazartadı, hár qıylı gúnalardan awlaq etedi,

- 128 -

pás kulıklardı júwenlep, ruwxiy hám materiallıq jaqtan ǵárezsiz etedi. Joqarıda eslep ótkenimzdey, Berdaq miynet máselesin tar túsinikler

menen sheklep qoymaydı, oǵan tereń jámiyetlik mazmun beredi. Jumıs isle tuwılǵan soń el ushın, Janıńdı ayama elde er ushın, Kindikten qan tamıp tuwgan jer ushın,Ólip ketkeninshe xızmet jaqsıraq.

Berdaktıń násiyatları tek óz dáwiri ushın ǵana emes, al biziń zamanımızda da óz áhmiyetin joǵaltqan joq. Sebebi ol kótergen jaqsılıq hám jamanlıq, miyrim-shápáát hám zulımlıq, qayır-saqawat, iyman-insap, ádepikram máseleleri biziń kúnlerimizde de zárúrli jámiyetlik hám ulıwmainsanıylıq máselelerden bolıp turıptı. Sonıń ushın da Berdaqtıń aqıl-násiyat qosıqları biziń zamanımızda jańasha jańlaydı, jańa oy-pikirler tuwdıradı, onıń ústine bul qosıqlardıń joqarı kórkemligi olardı túrli dáwir sınaqlarınan alıp ótip, hár bir zaman talaplarına jaramlı etedi.

Berdaqtıń lirikasında zaman teńsizliginiń súwretleniwi

Berdaq miynetkesh xalıq ortasınan shıqtı hám sol xalıqtıń kórer kózi, sóyler sózi boldı. Xalıqtıń ańsaǵan ármanı—Berdaqtıń ármanı edi. Sonlıqtan da, ol sol xalıq penen bekkem baylanısta boldı. Sol ushın da onıń "Berdimurat xalıqtı, xalıq Berdaqtı, jalǵızınday kórer jannan jaqsıraq" dewi haqıyqat shınlıq edi.

XIX ásirde atı keń tarqalǵan ullı shayırlar ózleri jasaǵan dáwirdiń shınlıǵına biytárep bolıp qalǵan emes. Olar óz pikirlerin kórkem shıǵarmalarında ashıq bildirip otırdı. Berdaq ta usı shayırlardıń qatarına kiredi.

- 129 -

Berdaq óziniń kóp ǵana lirikalıq qosıqlarında óz dáwiriniń oǵada áhmiyetli soсiallıq máselelerin ortaǵa qoydı. Xalıqtıń tilekmaqsetlerin, jaqtı

ómirge umtılıwın, eziwshilerge narazılıǵın sáwlelendirdi.

Solay etip Berdaq lirikasınıń baslı teması xalıq táǵdiri, onıń awır kún kóriwi, jaqtı turmıstı ańsaw boldı. Bul ideya shayırdıń. ásirese, "Pana ber", "Bolǵan emes", "Zamanda", "Bıyıl", "Salıq" qosıqlarında ayrıqsha kúshli súwretlengen.

"Qaraqalpaq posar boldı,

Shólistandı basar boldı,

Neshe qırdan asar boldı,

Xalıqqa aqıl dana ber.

Birewler bar kútá jarlı,

Talaǵan onıń barını, Nanǵa toymaǵan qarını, Solarǵa óziń pana ber ".

Bul "Pana ber" qosıǵında shayır kúnnen kúnge awırlaskan xalıqtıń turmısın ashıq túrde kórsetedi. Bul awır turmısqa sebepker bolǵanlardı ayawsız áshkara etedi.

"Salıq" qosıǵında da xalıktıń awır turmısı sóz boladı.

XIX ásirde salǵırtlar oǵada awır hám adam shıdamaslıq dárejede boldı. Awır salǵırt puqara xalıqtı qattı qıynaldırdı. Usınday xalıq basına túsken awır salǵırtlardı shayır kútá real súwretleydi. Bul qosıq óziniń realistlik xarakteri hám ótkirligi jaǵınan ayrıqsha dıqqatqa miyasar.

Qosıqtıń tiykarǵı mazmunı awır salıqlardıń miynetkesh xalıqtıń turmısına qıyratıwshı tásiri, xalıqtıń

- 130 -

narazılıǵı, kún kóriw tirishiliginiń barǵan sayın tómenlesiwi, Xiywa xanı menen awız jalasqan qaraqalpaq hámeldarlarınıń jerkenishli sıpatların ayawsız áshkaralawdan ibarat.

Berdaqtıń turmıstı úyreniwi, kópshilik xalıq penen birdey turmıs keshiriwi, onıń sol turmısqa, zaman tártibine bolǵan kózqarasın

ósirdi hám ótkirlestirdi, teńsiz zamanǵa shayırdıń narazılıq sezimlerin kúsheyte tústi.

"Bıyıl" qosıǵında da shayır xalıq turmısın orap alǵan ashlıq-jalańashlıqlardı, ashtan ólgen gúnasız janlardı, xalıq basına túsken awır kúnlerdi, eziwshilerdiń zulımlıǵın áshkaralaydı. Qosıqta miynetkesh xalıktıń awır turmısın súwretlew, shayırdıń tiykarǵı dıqqat orayında turadı

Basalaydan basa tartıp,

Bılamıqqa shopaq qatıp, Jutım ushın kiyim satıp, Qıyınshılıq boldı bıyıl.

Ashtan óldi neshe adam,

Suwıqqa da bermey shıdam,

Ashlıq boldı ketpey mudam,

Bárinen de ótti bıyıl.

Berdaq qaraqalpaq xalqınıń qıyın jaǵdayın hám zulımlıq penen iplaslıqtı óz kózi menen kórgen. Ol óz dáwiriniń barlıq siyasiysoсiallıq waqıyaların baqladı, miynetkesh xalıqtıń tárepinde turdı.

Ne shara baylawda turmız jazıqsız,

Qaraqalpaq kúniń ótti jarıqsız… dep

xalıqtıń qıyın jaǵdayına ashındı.