Qaraqalpaq ádebiyatı. (2006)

- 111 -

Begler táriyip etsem Qalpaq ywrtını,Xup

ájep tamasha elleri bardur.

Arif bolıp haq yolına erishken Murshiydi mukammal pirleri bardur.

( Bardur )

Ótirikti ıras etip aytpaǵan,

Tuwrı joldan bas ketsede qaytpaǵan, Namahremdi hasla joldas tutpaǵan. Atı qaraqalpaq ellerim bardı.

( Ellerim bardı )

Bul qosıqlar lirikanıń táriyip (maqtaw, arnaw) janrında jazılǵan. Olarda shayır qaraqalpaq eliniń jaqsı jaqların kóterińki, maqtanısh sezimleri menen jırlaydı, onıń ruwxiy kamalatqa erisken ulamaların (ariflerin, jetik pirlerin), qaraqalpaqlardıń xalıqlıq xarakterin, túrli-túrli ańları menen jemislerin, ádepikramlı hám gózzal qız-jawanların, Ǵóruǵlıday batır jigitlerin, el basqarǵan ataqlı biylerin tereń húrmet hám súyiwshilik penen maqtaydı, solar arqalı pútkil qaraqalpaq eliniń atın kóteredi.

Ziywar shayırdıń Watan temasına arnalǵan bir qatar qosıqlarında jat ellerde júrgen adamnıń óz watanın ayra túsip, onı ańsap, júregin saǵınısh sezimleri biylegen halatı beriledi

Arzıw áyler kewlimiz óz ywrtımızǵa barǵalı, Yarıw-doslar hám qádirdan bilán birgá yúrgeli, Ráhim áyle patshahım, elge jetker sen meni,

Ya iláhim, elimdi kórer kúnler bar ma eken

( Bar ma eken ) Tuwılǵan e ldi, ata-ananı, ul-qızdı, doslardı saǵınıw, súyiw,

olarǵa sadıqlıq sezimleri, bir sóz benen aytqanda Watandı súyiwmotivleri

Ájiniyazdıń Bozataw , Qal imdi , Bar ma e ken , Xosh

- 112 -

imdi , Shıqtı jan , Salam degeyseń , Jaqsı , Ájiniyazdıń Qız Meńesh penen aytısı shıǵarmalarında ayqın sáwlelengen. Ulıwma alǵanda Ájiniyaz poeziyasında Watan teması belgili bir kórkem konсepсiya, ideya sıpatında (Watandı súyiw, patriotizm túsinikleriniń sisteması, dúzimi sıpatında) kóteriledi hám sáwlelenedi.

Soсiallıq temadaǵı qosıqları. Ájiniyaz dóretiwshiliginiń belgili bir bólegin soсiallıq temadaǵı qosıqları quraydı. Shayır olarda zaman teńsizligin, xalıqtıń soсiallıq qıyın jaǵdayların, ádalatsızlıqlardı búrkemey kórsetedi, zorlıqtı, insapsızlıqtı, basshı toparlardıń biybastaqlıǵın h.b. unamsız qubılıslardı

ótkir sınǵa aladı.

Muhabbat lirikası

- 113 -

Janrlıq qásiyetleri boyınsha muhabbat qosıqları lirikalıq qaharmanlardıń júrek tórinen shıqqan móldir sezimlerin beredi. Ashıqlıq qosıqlarında lirikalıq qaharmandı adamǵa tán hasıl qásiyet bolǵan shın kewilden súyiw sezimleri biyleydi, ol usı sezimler qursawında boladı. Ádebiyattanıw iliminde muhabbat

qosıqların intim lirikaǵa jatqaradı. Bul termin latın tilindegi intimus sózinen

alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha kútá tereń, kútá ishki degendi ańlatadı. Intim lirika lirikalıq qaharmannıń júregin awırtıp shıqqan sezimlerin, jeke dártlerin, ahıw-zarın beredi. Muhabbat sezimleri de jeke dártlerge jatadı.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde ayırım miynetlerde intim lirikanı pinhamı lirika dep te júritedi.

Ájiniyazdıń muhabbat lirikasınıń kópshiligi romantikalıq usılda jazılǵan, yaǵnıy muhabbat iláhiy bir sezim, al ashıq-mashıqlar kúndelikli turmıstıń mayda-shúydesinen álle qayda joqarı turatuǵın, muhabbatqa sadıq iláhiy insanlar bolıp sáwlelenedi.

Qara kózli, shiyrin sózli dilbarım,

Sendin ózge sáwer yarım yoq meniń.

Taza gúlistanım, mohi ánwarim,

Hásiretińnen hesh qararım yoq meniń.

Seni kórsem bolur meniń k54lim shad,

Jáhenniń ǵamiydin bolurman azad,

Názakat babında qámatiń shamshad, (sulıw daraq)

Sendin ózge úlfikarim yoq meniń.

( Yoq meniń )

Ájiniyazdıń lirikalıq qaharmanı (ashıq) óz mashıǵına jan-táni menen berilip, onı essiz súyedi, onıń ushın jismaniy hám ruwxiy azaplarǵa giriptar boladı, biraq bul azaplarǵa tózim beredi, óz muhabbatınan bezip ketpeydi, muhabbatqa isenip jasaydı.

- 114 -

Tınbas keshe-kúndiz kózim giryanı, (kóz jası)

Bolıpman men onıń baǵrı biryanı, (kúygeni)

Jismimdi órtedi daǵı, hijranı,

Kózde yashım tókip ketti shul páriy.

( Bir páriy ) Muhabbat teması Ájiniyazdıń Bir janan , Gózzallar , Bir páriy ,

Yol bolsın , Sáwdigim , Hár kimanıń yarı bolsa ,

Dildarım , Túser qosıqlarında hár tárepleme sáwlelengen. Olarda ashıq óz mashıǵın júreginen súyedi, onıń azabında kúyip-janadı, mashıǵına shın beriledi, sadıq boladı, oǵan júrek sezimlerin arnaydı, pútkil ómirin baǵısh etedi. Ájiniyaz jırlaǵan ashıqtıń kewil sarayı usınday hadal hám móldir sezimlerge tolı.

Ájiniyazdıń muhabbat jırları mázi kewil ashar yamasa zıyapat qosıqları emes, olarda muhabbat máselesi pútin bir filosofiyalıq konсepсiya sıpatında kóteriledi. Ájiniyaz konсepсiyası boyınsha muhabbat soсiallıq qubılıs emes, al soсiallıq ayırmashılıqlarǵa baǵınbaydı, ol shahıw-gada ǵa birdey tán bolǵan hasıl hám iláhiy sezim. Ájiniyazdıń muhabbat konсepсiyası tereń lirikalıq sezimler, joqarı dárejedegi kórkemlik penen sáwlelengen.

Ájiniyaz muxammesleri

Qaraqalpaq poeziyasına Shıǵıs lirikasınıń muxammes janrın birinshi mártebe engizgen Ájiniyaz boldı. Muxammeslerdi xalıq tilinde muxammesler dep ataǵan, olar xalıq baqsıları repertuarınan keń orın alıp, óz aldına muqalles namaları payda bolǵan.

Muxammes qosıq qurılısı boyınsha Shıǵıs poeziyasınıń aruz ólsheminde jazılatuǵın lirikalıq janr. Bul qatardan ibarat bir neshe bántlerden turadı, a-a-a-a- a, b-b-b-b-a, v-v-v-v-a, g-g-g-g-a tárizinde

- 115 -

uyqasadı. Muxammesler hár qıylı temalarda jazıladı. Olardan muhabbat hám filosofiyalıq temalarǵa jazılǵanları kóbirek kórinedi. Ájiniyaz óz

Ájiniyaz muxammeslerinen Beri kel , Ay álip , Oyan ashıqlıq temasına,

Kózlerim , Shıqtı jan nalısh, ókinish, Qız Oraz táriyip, maqtaw, Kerek házildálkek temalarına jazılǵan. Ájiniyaz óz muxammeslerinde kórkemlewdiń hár qıylı usılların orınlı hám ónimli qollanıp, olardı túrlendirip, jilwalandırıp jiberedi.

Ájiniyaz óz muxammeslerinde kórkemlewdiń hár qıylı usılların orınlı xám ónimli qollanıp, olardı túrlendirip, jilwalandırıp jiberedi. Mısalı, onın ıshqı –muhabbat temasına jazılǵan "Áy álip", "Beri kel" muxammeslerinde Shıǵıs poeziyasındaǵı dásturli sóz oyını usılları sheber isletilgen.

Áy-álip aq yúzińdur, ayni alam anwariy, -a- 14 buwın Bebeliń qıpsha dilbar, kóz ǵanan shaxla wáliy, - a- 14 Tetisindur dana-dana láblerińnin pallariy, - a- 15 Se-sorıp shiyrin lábin qanadurman áy páriy. – a – 14 Jim-jamalın kormegenshe, zarı-giryan Ziywariy. –a- 15

- 116 -

Mısalǵa keltirilgen muxammes álipbe tártibinde jazılǵan, bes qatarlı segiz bántten ibarat, álipbeniń barlık háriplerine qatarlar baylanǵan , qatarları 14-15 buwınlı, a-a-a-a-a, b-b-b-b-a, v-v-v-v-a tárizinde uyqasadı, ashıklık temasın sawlelendiredi. Ájiniyazdıń "Beri kel" muxammesi de álipbe tártibinde jazılǵan , bes qatarlı altı bántten turadı, bul da ashıqlıq temasına baǵıshlanǵan.

Ájiniyaz XIX ásir qaraqalpaq poeziyasına muxammeslerdi engizip, olardı ádebiy janr sıpatında qáliplestiredi. Onın muxammesleri tereń mazmunlı, kórkemligi joqarı, sonın menen birge olar qaraqalpaq xalqının kórkemestetikalık uǵımlarına, túsiniklerine, talaplarına shaqlap jazılǵan. Ájiniyazdın muxammes jazıw tájiriybesi házirgi zaman qaraqalpaq shayırları tárepinen keń paydalanılmaqta..

"Bozataw" poeması

Ájiniyazdıń "Bozataw poeması - qaraqalpaq xalqının basınan keshken tariyxıy hám tragediyalıq waqıyanı kórkem sáwlelendiretuǵın shıǵarma. Ájiniyaz dóretiwshiligin úyrengen ádebiyatshılardıń barlıǵı derlik "Bozataw"dı tariyxıy mazmundaǵı shıǵarma dep tanıydı hám onı tariyxıy jır yamasa tariyxıy poema dep ataaydı.

"Bozataw"dı jawgershilik hám poskınshılıq jagdayları sáwlelenedi. Bul jaǵınan "Bozataw" ózinen aldıńǵı ásirlerde dóregen "Ormambet biy", "Posqan el" tolǵawlarına keyip beredi. Shıǵarmada XIX ásirdiń ortalarında (1858-jıl)

ótken tariyxıy Bozataw waqıyası sóz boladı.Tınısh otırǵan elge túrkmen baspashılarınıń basıp kiriwi, eldi shabıwı, adamlardı bende etip aydap ketiwi tereń lirizm hámdramatizm menen jırlanadı.

Kimse shahiyd boldı, jandın ayrıldı, Kimse gada boldı, maldın ayrıldı,

- 117 -

Kimse kózi qunqarıdın ayrıldı,

Bashıńa qıyamet túshti Bozataw.

Ziywarıń xoshlasar qádirińni bilip, Kózini yashartıp, baǵrını tilip, Aman bolsa hal sorasar bir kelip, Xosh aman bol , bizden qaldıń Bozataw.

Shıǵarmada shayır Watannan, tuwıp-ósken mákannan ayra túsken adamnıń axw-zarın, tınısh eldiń posıp búlginshilikke ushırawın tereń lirikalıq sezimler menen beredi, waqıyalardı júrek e leginen ótkerip, óz júregindegi

Watan dártin qayǵı-hásiretlerin ulıwma xxalıqlıq dártlerge ushlastıradı hám tereń lirizm arqalı xalıqlıq tragediyanı beredi. Shıǵarmada óziniń baslanıwına, rawajlanıwına hám juwmaqlanıwına iye epikalıq syujet hám epikalıq personajlar kórinbeydi, waqıyalar joqarıda eskertip ótilgenindey lirikalıq qaharmannıń júrek sezimleri arqalı sáwlelengen. Demek, "Bozataw"- óziniń janrlıq tábiyatı boyınsha lirikalıq shıǵarma. Ulken tariyxıy waqıya lirikalıq qaharmannıń júrek sezimleri arqalı berilgenlikten "Bozataw" dı-lirikalıq poema dep belgilew múmkin.

Ájiniyazdıń "Bozataw" poeması qararqalpak ádebiyatı tariyxında Watan, xalıq táǵdiri temasın jırlaytuǵın tereń mazmunlı, tásirli ullı shıǵarmalardıń biri bolıp sanaladı. Sonlıqtan xalıq onı yadqa bilgen hám belgili "Bozataw" namasına salıp aytqan.

Ájiniyazdıń benen Qız Meńeshtiń aytısı

Kórkem sóz ónerinde aytıs janrınıń ózine tán talapları, belgileri bar. Aytıslar eki túrge bólinedi: awızeki aytıs hám shayırlar aytısı (jazba túrde).

Awızeki aytısqa aytısıwshılar toyd ayamasa qanday da bir jıyında júzbe-júz ushırasıp, dásme-dás

- 118 -

aytısadı. Aytısıwshılar improvizaсiya (aldın-ala tayarlıqsız, suwırıp salmay) jolı menen sóz jarısına túsedi. Olar jeńiske erisiw ushın geyde bir –biriniń túrli kemshiliklerin betine basıp mineydi, sınaydı. Aytıs shayırlardın improvizaсiyalıq talantın belgilep beretuǵın qızıqlı janr. Ájiniyaz táǵdir aydap qazaqtıń aqın qızı Meńesh penen aytısqa túsip, óziniń shayırlıq talantın, improvizatorlıq uqıbın kórsetken. Meńesh te ózi mákán e tken óńirde top ayırıp shıqqan, óleń sózdiń sheberi, asqan aqın, talay aqınlar menen jarısqa túsip báygi alǵan, mereke-jıyın, toy-dumannıń kórki bolǵan qız. ("Biledi Meńesh dese

Kishi, Ullı júz"). Ájiniyazdıń ózi bergen maǵlıwmatqa qaraǵanda, ol qız Meńesh penen qırk jasında aytısqan("Jılım qoy, jasım qırqta, ay Qız Meńesh"). Bul aytıs xalıq arasına keń tarqalıp, onın teksti Tashkentte shıǵatuǵın "Túrkstan walayatı" gazetasında birinshi mártebe 1878-jılı basılǵan.

Ájiniyazdıń Kishi júz qazaqları arasına Qojban degen iri feodaldın qaramaǵındaǵı meshitlerde mollashılq etedi. Ol zamannıń úrdisis boyınsha úlken baylar toyǵa mirát etilse, qasına gúreske túsetuǵın palwanın, báygige túsetuǵın atın, aytısqa túsetuǵın aqın, shayırların alıp baratuǵın bolǵan. Mırza Qojban

úlken bir toyǵa mirát etilgen. Ájiniyaz óziniń mollashılıǵın sıltaw etip aytısqa túsidi qálemese de, Mırza Qojban Kishi júzdiń ataqlı aqın qızı Meńesh penen aytısqa túseseń dep, toyǵa zorlap alıp barǵan. (Qoymadı hesh erkime Mırza Qojban, Tusında aq Meńeshtiń óleń ayt dep).

Ájiniyazdıń Qız meńesh penen aytısı usı janrdıń dástúri boyınsha at-jón, urıw, el sorasıw, jol bolsın sorawdan baslanadı.

Meńesh: Qalpaqpısań, sartpısań, ózbekpiseń? Ákeńniń qoyǵan atı kim, súyegiń kim?

Ájiniyaz: Ákemniń qoyǵan atı Hajıniyaz, Urıwım qaraqalpaq, sol súyegim.

- 119 -

Meńesh: Qaraqalpaq degende jurt bolıp pa?

Degeniń qaraqalpaq nemene edi?...

Ájiniyaz: Qaraqalpaq qazaq penen teńbe-teń jurt, Kórmey, bilmey sırtınan qılmay mazaq.

Bunnan sońǵı soraw-juwaplarda qaraqalpaq jigitleriniń, qızlarınıń sıpatlaması beriledi, qaraqalpaqlardıń xalıqlıq belgileri úrp-ádetleri, dástúrleri súwretlenedi. Bul súwretlemelerde Ájiniyazdıń óz elin, xalqın, jigit-qızların maqtanısh etedi, tuwılǵan Watanına, xalqına bolǵan súyiwshilik sezimleri ayqın kórinedi.

Aytısta shayırlar eldegi soсiallıq máselelerdi tirek etip biriniń ústinen biri jeńiske erisiwge urınadı, biraq aytıstıń barısında qazaqlar da, qaraqalpaqlar da soсiallıq jaǵday tómendárejede ekenligi ashıladı.

Meńesh: Astırttan qalpaq keler jetelegen, Hár úyden pátiya berip nan tilengen,Xojake, seniń eliń mırza bolsa, Keledi qalpaq nege tentiregen…

Ájiniyaz: Hár eldiń onday ashı bolmay ma eken?

Ash qazaq biziń elde onnan da kóp…

Bul zaman kelme-gezek sonday zaman,

Aytasań onıń nesin salıq qılıp.

Aytıs dawamında eki eldegi soсiallıq jaǵday, hayal-qızlar teńsizligi, adam huqıqı, iri múlk iyeleriniń, ámeldarlardıń zorlıǵı tuwralı haqıyqatlıq ashıladı. Aytıstıń sońında Ájiniyazdıń ulama sıpatında oqımıslılıǵı, joqarı mádeniyatya kórinedi. Ol Meńeshti jeńdim dep masayrap ketpeydi, óziniń insanıylıq pazıyletlerin saqlap, Meńeshti húrmet etedi. Aytıs Ájiniyaz ushın qarsılasın muqatıw, kemsitiw, baspalatıw quralı emes, al sóz óneriniń jarısı, til

- 120 -

júyrikligin, oy-óristiń keńligin belgileytuǵın maydan. Bunı aqıloyı tereń Meńesh te jaqsı túsinedi. Sóz jarısınan soń qarsılaslar aytıs babında aytılǵan qattı-qayrım sózlerdi dárhal umıtıp, birbirin húrmet etedi. Ájiniyaz ulama sıpatında aytıstaǵı qarsılası Meńeshke jıllı-jıllı sózler aytıp, haq pátiyasın beredi.

"Ájiniyaz benen Qız Meńeshtiń aytısı"-qaraqalpaq ádebiyatında aytıs janrın hár tárepleme toltırıp, onı joqarı dárejege jetkergen shıǵarma. Bul aytıs ulıwma insanıylıq ideyalardı sáwlelendiriwi hám soсiallıq jaǵdaylardı qozǵawı menen urıw yamasa awıl sheńberindegi jadaǵay aytıslardan álle qayda joqarı turadı. Onda e ki aytısıwshınıń da til júyrikligi, dúnya, jámiyet, soсial turmıs haqqında oy-pikiriniń tereńligi kórinedi. Aytıstıń janrlıq tábiyatına ılayıq satiralıq súwretlew meylinshe keń qollanılǵan. Onda ironiya (mısqıl), sarkazm, túyreme sózler kóp ushırasadı, sonday-aq metafora, epitet, teńew sıyaqlı súwretlew quralları da ónimli qollanıladı.

Berdaq Ǵarǵabay ulı

(1827-1900)

Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında Berdaq (Berdimurat) Ǵarǵabay ulınıń dóretiwshiligi ayrıqsha orın tutadı. Ol XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatın hám ideyalıq mazmunı, hám kórkem-estetikalıq dárejesi boyınsha joqarı shıńlarǵa kóterdi. Ol adamnıń kewil tuyǵıların, júrek dártlerin qozǵaytuǵın, oqıǵanda yaki tıńlaǵanda túrli sezimler, tereń oy-pikirler oyata alatuǵın joqarı kórkemliktegi lirikalıq shıǵarmalar dóretti. Sonday-aq joqarı insanıylıq qásiyetlerdi, xalıqtıń ózligin, milliy sana-sezimin, tariyxın sáwlelendiretuǵın hám usı qásiyetlerdi tárbiyalay alatuǵın "Axmaq patsha ", "Shejire", "Amangeldi", "Aydos baba",