Qaraqalpaq ádebiyatı. (2006)

Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi

Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi

Ortaarnawlı hám kásiplik bilimlendiriw basqarması

Q.Q.Járimbetov

Q.K.Orazımbetov

QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ (Kásip-óner kolledjleri oqıwshıları ushın sabaqlıq)

Nókis

2006

- 2 -

Q.Járimbetov, Q.Orazımbetov

Qaraqalpaq ádebiyatı Sabaqlıq

Nókis, 2006, 290-bet

Bul sabaqlıqta qaraqalpaq folklorı, qaraqalpaq jazba ádebiyatı dárekleri, X1Ú-X1X ásir qaraqalpaq ádebiyatı, X1X ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı, házirgi qaraqalpaq ádebiyatına baylanıslı materiallar berilgen. Sonday-aq sabaqlıqta ádebiyat teoriyasınan maǵlıwmatlar teması astında kóp ǵana ádebiy atamalarǵa túsinikler beriledi.

Sabaqlıq kásip-óner kolledjleri oqıwshılarına arnalǵan. Sabaqlıqtan orta mektep hám akademiyalıq liсeylerdiń oqıwshıları, oqıtıwshıları, joqarı oqıw orınlarınıń studentleri qollanba sıpatında paydalanıwı múmkin.

Pikir bildiriwshiler:

S.Bahadırova, filologiya ilimleriniń doktorı, professor. Q.Yusupov,

Respublikası aǵla oqıtıwshısı

- 3 -

Kórkem ádebiyat haqqında túsinik

Adam sırtqı ortalıqtı, jámiyetti, turmıstı tek ámeliy xızmet barısında biliw menen ǵana sheklenbeydi. Adam olardı kórkemestetikalıq pikirlewler, seziwler arqalı da úyrenedi, yaǵnıy sırtqı ortalıq, jámiyet, turmıs tuwralı túsiniklerdi kórkem obrazlar arqalı beredi.

Kórkem obrazlar kórkem óner (súwretshilik, músinshilik, muzıka, xoreografiya, teatr) shıǵarmalarında jaratıladı, demek, kórkem ónerdiń baslı wazıypası – bul kórkem obraz jaratıw, dúnyanı kórkem obrazlar arqalı kórsetiw, tanıtıw, sáwlelendiriw. Kórkem ádebiyat ta kórkem ónerdiń bir túri bolıp esaplanadı hám óziniń ayrıqsha qásiyetlerine iye boladı.

Ádebiyat degen atama keń mániske iye boladı. Ulıwma xatqa túsirilgen, jámiyetlik mazmunǵa iye hám ádebiy tildiń ólshemlerine say jazılǵan shıǵarmalardı ádebiyat degen atama menen júritedi. Mısalı, ilim-izertlew tarawına tiyisli shıǵarmalardı ilimiy ádebiyat, huqıq-nızamǵa tiyisli shıǵarmalardı yuridikalıq ádebiyat, mediсina tarawına tiyisli shıǵarmalardı mediсinalıq ádebiyat dep ataydı. Kórkem sóz óneri arqalı dóregen shıǵarmalardı jıynaqlı bir termin menen kórkem ádebiyat dep júritedi. Kórkem ádebiyattı kóbinese qısqasha ǵana ádebiyat dep te ataydı.

Kórkem ádebiyat –kórkem sóz óneri. Sırtqı dúnyanı, jámiyetlik turmıstı obrazlar arqalı tanıwdıń bir túri. Haqıyqatında da jazıwshı-shayırlar kórkem sózdiń qúdireti menen súwret saladı, tek ǵana súwret salıp qoymastan oǵan jan beredi, Adam xarakterin ashıp beredi. Ádebiyat ta jámiyetlik sananıń bir túri bolıp esaplanadı. Ol tábiyattı, turmıstı biliwge umtıladı hám olar tuwralı túsiniklerdi

- 4 -

kórkem obrazlar menen beredi. Sonıń ushın da kórkem ádebiyattıń tárbiyalıq xızmeti úlken.

Kórkem ádebiyat V.G.Belinskiydiń kórsetkenindey kórkem ónerdiń basqa da túrlerinen óziniń jetekshilik qásiyeti hám qospalılıǵı menen parıq qıladı. Mısalı, pesa saxnalastırılıwı ushın eń dáslep onıń ádebiy nusqası – dramalıq shıǵarma payda bolıwı kerek, kino ekranlastırılıwı ushın aldı menen onıń sсenariyi jazıladı yamasa muzıka jazılıwı ushın oǵan qosıq teksti bolıwı shárt.

Kórkem ádebiyat rawajlanıwdıń uzaq tariyxıy jolların basıp ótken. Kórkem ádebiyattıń dáslepki basqıshı – xalıq awızeki ádebiyatı, yaǵnıy folklor. Jazıwdıń ele payda bolmaǵan dáwirinde kórkem shıǵarmalar awızeki dórelgen hám atqarıwshılıq yamasa awızeki kórkem bayanlaw jolı menen tarqalǵan.

Sonlıqtan folklorlıq shıǵarmalar hár dáwirdiń talaplarına muwapıq ózgerip baradı. Usı jaǵdaylardı esapqa alıp folklorlıq shıǵarmalardı ilimde jámáátlik

(kollektivlik) dóretpeler dep ataydı.

Ádebiy shıǵarmalar jazba túrde, belgili bir adamnıń avtorlıǵında dóreydi. Olar ózgertilmeydi. Rawajlanǵan ádebiyatta hár bir itibarlı jazıwshınıń jeke (individual) stili boladı.

Folklorlıq shıǵarmalarda obraz jasaw ápiwayı usıllar menen iske asırıladı. Jazba ádebiyatta obraz jasaw biraz quramalasadı. Kórkem obrazǵa avtordıń jeke kózqarasları, jeke poziсiyası sińdiriledi. Realistlik ádebiyatta personajlardıń obrazları olardıń jeke xarakterleri arqalı jaratıladı. Shıǵarmalarda hár bir personajdıń basqalardı qaytalamaytuǵın jeke minez-qulqın, is háreketlerin, ishki keshirmelerin, sóylew ózgesheligin, sırtqı portretin beriw arqalı xarakter jaratıladı. Usı xarakter personajdıń obrazın kórkem hám isenimli etip kórsetedi.

Xarakter jaratıw - bul jańa dáwir ádebiyatınıń jemisi.

- 5 -

Kórkem ádebiyattıń kórkem ónerdiń baska túrlerinen baslı ayırmashılıqlarınıń biri – ol kórkem obrazdı til (sóz) arqalı jasaydı. Músinshi

(skulptor) kórkem obraz jaratıwdıń materialı retinde tas, gips, mármer, bronza usaǵan materiallardı paydalanadı, súwretshi boyaw menen qıl qálemdi, kompozitor muzıka jaratıw ushın ne túrli seslerdi paydalanadı. Al jazıwshı (shayır) obraz jaratıw ushın sózlerdi paydalanadı. Ol shıǵarmalarda waqıyanı sóz benen korkemlep súwretleydi yamasa sóz benen ishki sezimlerdi, ruxıy keshirmelerdi, oypikirlerdi beredi. Demek, kórkem shıǵarma dóretiwdiń baslı shártleriniń biri – bul kórkem tildi tolıq meńgeriw, onı kórkem obraz jaratıw ushın sheberlik penen paydalana biliw.

Kórkem ádebiyat regionallıq ádebiyat, milliy ádebiyat bolıp shártli túrde bóliniwi múmkin. Milliy ádebiyat óz shıǵarmalarında belgili bir xalıqtıń, millettiń ózgesheliklerin, xarakterin (mentalitetin), ruxıy mádeniyatın, tariyxın sáwlelendiredi. Hár bir milliy ádebiyat sol millettiń basıp ótken tariyxıy jollarına, jámiyetlik turmıs sharayatlarına qaray hár qıylı dáwirlerde, hár qıylı jaǵdaylarda qáliplesedi, rawajlanadı. Mısalı, antik grek-rim ádebiyatı bunnan 2500-2800 jıllar burın qáliplese baslaǵan bolsa, Batıs Evropa ádebiyatı aldıńǵı orta ásirlerde qáliplesedi. Al kóshpeli turmıs keshirgen xalıqlardıń jazba

ádebiyatı tariyxıy sharayatlarǵa baylanıslı bunnan da kesh payda boladı.

Qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń saǵaları erte dáwirlerdegi túrkiy jazba esteliklerden baslanadı hám qaraqalpaq ádebiyatı ataması menen X1Ú-XÚSh ásirlerden dóretile basladı.

- 6 -

Qaraqalpaq folklorı hám onıń túrleri Salt-

dástúr qosıqları

Folklor haqqında ulıwma túsinik. Folklor termini inglis tilinen alınǵan bolıp, sózbe-sóz awdarǵanda xalıq danalıǵı, xalıq dóretiwshiligi degendi ańlatadı. (folk – xalıq, lore – danalıq) hám ol xalıq aralıq terminge aylanıp ketken. Qaraqalpaq tilinde folklor menen qatar xalıq dóretiwshiligi sóz birikpesi sıńar termin sıpatında ónimli qollanıladı. Onı geyde awızeki ádebiyat degen termin menen de ataydı. Folklor (xalıq dóretiwshiligi) óziniń kelip shıǵıwı boyınsha uzaq dáwirlerge yaǵnıy, mifologiyalıq dáwirlerge barıp taqaladı.

Áyyemgi folklor sońǵı dáwirler folklorı sıyaqlı túrlerge (janrlarǵa) jiklenbegen bolıp, sinkretikalıq (qospaq) qásiyetke iye bolǵan. Demek áyyemgi folklor

ózine muzıka, xoreografiya (ayaq oyın) teatr elementlerin jámlep,tutas bir kórkem ónerdi ańlatqan hám hár qıylı salt-dástúrlerdi, úrp-ádetlerdi, ırımlardı orınlaǵanda atqarılǵan. Folklor zamanlardıń, jámiyettiń rawajlanıwı menen ózgerip baratuǵın tarıyxıy qubılıs.

Ózgeriwsheńlik, yaǵnıy syujettiń, obrazlar sistemasınıń, tildiń ásirese onıń leksikalıq quramınıń ózgerip barıwı-folklor shıǵarmalarınıń tiykarǵı qásiyeti.

Tariyxıy rawajlarıwdıń barısında bir tutas sinkretikalıq óner bolıp esaplanǵan folklor túrlerge ajıralıp, jiklene baslaydı; muzıka folklorı, xoreografiya folklorı kórkem sóz folklorı (awızeki xalıq dóretiwshiligi) h.t.b. Kópshilik folklorlıq shıǵarmalarda, mısalı qosıqlarda, dástanlarda kórkem sóz baslı orınǵa shıǵıp, muzıka teatr elementleri oǵan qosımsha bolıp qaladı, al bir qatar folklorlıq janrlarda mısalı erteklerde, ańızlarda, anekdotlarda kórkem sóz óneri jetekshi orındı iyeleydi.

Xalıq awızeki sóz óneri (folklor) bir qatar ózgesheliklerge iye boladı. Birinshi náwbette folklor jámáátlik (kollektivlik)

- 7 -

dóretiwshilik bolıp esaplanadı, yaǵnıy folklorlıq shıǵarmanıń jeke avtorı bolmay, onı xalıq dóretedi. Bunda eń dáslebinde pútin bir shıǵarma bir adam tárepinen dóreliwi múmkin. Biraq onıń xalıqqa taralıwınıń barısında bul shıǵarmanı aytqan adam onı tıńlap otırǵan auditoriyanıń (tıńlawshılardıń) talaplarına, kórkem estetikalıq talǵamına, zamannıń ózgesheligine qaray

ózgeriwi, qısqarıwı yamasa qosıwı múmkin. Sonlıqtan folklorlıq shıǵarmalar xalıq dóretiwshiligi, xalıq miyrası bolıp esaplanadı.

Xalıq dóretiwshiliginiń ózgesheliklerinen biri-ol negizinen awızeki dóreledi hám tarqaladı. Basqasha aytqanda folklorlıq shıǵarmalar burınǵı zamanlarda xatqa túsirilmegen hám nusqa bolıp qalmaǵan. Birewden birewge

áwdadtan áwladqa awızeki ótip hám tarqalıwınıń nátiyjesinde folklorlıq shıǵarmanıń dáslepki avtorı umıtılıp,olar xalıq múlkine aylanadı. Durıs, ayırım dástanlarda ("Qırq qız", "Alpamıs" h.t.b) jıraw ózinen burın usı dástandı jırlaǵan jırawlar tuwralı,dástannıń dáslepki dóretiwshisi tuwralı maǵlıwmatlar beredi.

Biraq olar dástannıń avtorları bola almaydı, al onıń atqarıwshıları bolıp tabıladı. Folklorlıq shıǵarmalardıń jáne bir belgisi - bul olardıń kóp

variantlılıǵı. Joqarıda aytılǵanınday bir shıǵarmanı hár atqarıwshı ózinshe ózgerisler kirgizip,hár qıylı atqarıwı múmkin. Mısalı, "Alpamıs" dástanınıń qaraqalpaq folklorında kóp variantları bar. (Qıyas jıraw variantı, Ógiz jıraw variantı, Esemurat jıraw variantı h.t.b). Hár bir jıraw dástannıń syujetine, obrazlarına motivlerine ózinshe ózgerisler kirgiziwi múmkin. Folklorlıq shıǵarmalardıń hár bir xalıqtıń kórkem estetikalıq túsiniklerine, turmıs tárizine, tarıyxıy sharayatlarına baylanıslı xalıqlıq variantları boladı. Bulardı ilimiy tilde milliy versiyalar dep ataydı. Mısalı, joqarıda keltirilgen "Alpamıs" dástanınıń

- 8 -

qaraqalpaqsha, ózbekshe, qazaqsha versiyalar bolıp, olardıń syujeti, motivleri, ideyası tematikası bir-birine jaqın bolǵanı menen hár bir milliy versiyanıń ózgeshelikleri bar.

Folklorǵa tán qásiyetlerdiń jáne biribul onıń burınnan kiyatırǵan kórkemlik dástúrlerdi qatań saqlawı bolıp tabıladı. Ertekler, dástanlar, qosıqlar turaqlı baslamalarǵa, syujetlik motivlerge, kompoziсiyalıq qurılıslarǵa iye boladı. Mısalı, ertekler "bir bar eken, bir joq eken, burınǵı ótken zamanda, sol zamannıń qádiminde..." degen turaqlı baslamalarǵa, dástanlar batırdıń ájayıp bolıp tuwılıwı, ósiwi, batırdıń at tańlawı, batırdıń qız izlep ketiwi, batırdıń gúres tutıwı sıyaqlı turaqlı syujetlik motivlerge iye boladı.

Al jazba ádebiyattıń talapları pútkilley basqasha. Mısalı, ádebiyat shıǵarmaları belgili bir avtorǵa iye boladı, hár bir itibarlı jazıwshınıń (avtordıń) óziniń jeke kórkemlik uslubı, jeke ideyaları bolıwı múmkin. Jazba ádebiyatta folklordaǵıday bir shıǵarmanıń bir neshe variantları bolmaydı. Shıǵarma baspadan shıǵıp kópshilikke tarqalǵan soń onı avtordıń kelisimisiz hesh kim ózgerte almaydı hám oljazba nusqa bolıp qaladı.

Ádebiy shıǵarma jazba túrde dóreydi, jırawlarǵa, baqsılarǵa ertekshilerge tán improvizatorlıq (suwırıp salmay, aqpa shayırmalıq) jazba

ádebiyat wákiline jat usıl.

Folklorlıq dóretiwshilik penen jazba ádebiyat arasındaǵı bunday ayırmashılıqlar olardıń bir-birine qarama-qarası ekenin ańlatpaydı. Kerisinshe, kórkem sóz óneriniń bul eki túri bir-biri menen tıǵız baylanısta boladı, birbirine tásir jasaydı. Mısalı, jazba ádebiyat wákilleri xalıq dóretiwshiliginen kóp nárseler aladı (naqıl-maqallar, súwretlew quralları, túrli obrazlar h.t.b.), onıń syujetlerin, motivlerin paydalanadı. Óz gezeginde xalıq shayırları

- 9 -

jazba ádebiyattan kóp nárseler úyrenedi. Hátteki olardıń ayırımları úyreniw barısında jazba ádebiyat wákillerine aynalıp ketedi. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında Abbaz Dabılov, Sadıq Nurımbetov dóretiwshilik jolın xalıq shayırları sıpatında baslap, sońın ala XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń iri wákilleri bolıp jetilisti.

Házirgi zaman folklorınıń ózgeshelikleri. Joqarıda atap ótilgen ózgeshelikler barlıq zamanlar ushın sonıń ishinde ilim hám texnikanıń rawajlanıw shıńlarına jetken XX-XXI ásir ushın jaramlı bola bermeydi.

Máselen, folklorlıq shıǵarmalar awızeki dóretiledi hám xalıq arasına atqarıwshılar járdeminde awızeki tarqaladı degen qaǵıyda jazıw-sızıwı bolmaǵan áyyemgi dáwirlerge yamasa sawatsızlıq ústemlik etken orta ásirlerge tán bolıp esaplanadı. Al xalıqtıń ǵalaba sawatlılıǵına erisilgen házirgi dáwirde folklorlıq shıǵarmalar jazba túrde dórele beriwi múmkin. Mısalı, házirgi zaman xalıq shayırları qosıqlardı, sonıń ishinde toy, betashar qosıqların jazba túrde dóretedi hám kóbinese olardıń jazba tekstlerin toy máresimde oqıp beredi.

Egerde dástanlar, ertekler, burınǵı zamanlarda jırawlar, baqsılar, ertekshiler tárepinen xalıqqa awızeki jetkerilgen bolsa, házirgi waqıtta folklordıń bul túrleriniń variantları jazıp alınıp, kitap túrinde baspadan shıǵarılǵan. Qálegen sawatlı adam házirgi folklor shıǵarmalar menen atqarıwshılardıń kómegisiz-aq kitap nusqasın oqıp tanısa beriwine boladı.

Házirgi waqıtta folklorlıq shıǵarmanıń avtorı bolmawı kerek degen uǵımda gónergen dewge bolmaydı. Xalıq dóretiwshiligi usılında payda bolǵan kóp ǵana shıǵarmalardıń avtorı belgili. Hátteki bulardıń shıǵarmaları baspadan shıǵıp ta turadı. Máselen qazaq aqını Jambıl Jabaevtıń, ózbek baqsısı Fazıl Yuldash uǵlınıń, qaraqalpaq jırawları Qurbanbay Tájibaevtıń, Qıyas Qayratdinovtıń shıǵarmaları

- 10 -

tikkeley ózlerinen jazılıp alınıp solardıń avtorlıǵında baspadan shıǵarılǵan.

Biraq bul aytılǵan jaǵdaylar texnika rawajlanıp ketken házirgi zamanda xalıq dóretiwshiligi menen jazba ádebiyat arasındaǵı ayırmashılıq óshti degendi bildirmeydi. Olar kórkem sóz óneriniń eki túri bolıp qala beredi. Folklorlıq shıǵarmalar jazba túrde payda bolıp, baspadan shıǵarılǵan menen olar báribir xalıq dóretiwshiliginiń tiykarǵı prinсipleri sheńberinde dóretiledi. Mısalı, folklorlıq shıǵarmanıń avtorı belgili bolǵan menen ol báribir folklor poetikası tiykarında dóretiledi, yaǵnıy folklordıń poetikalıq dástúrleri qatań saqlanadı. Bular folklorlıq shıǵarmalardaǵı dástúrli baslamalar, dástúrli súwretlew quralları (metaforalar, epitetler, teńewler, giperbolalar h.t.b.) kópshilik shıǵarmalarǵa ortaq bayanlaw stili avtordıń individual stili h.t.b. belgiler. Demek, házirgi zaman folklorınıń dórew usılı, texnikası ózgergen menen onıń ulıwma folklorlıq poetikası saqlanıp qaladı.

Folklor-bul xalıq danalıǵı, xalıqtıń mádeniy miyrası, ruwxıy dúnyası. Onı qásterlep jıynaw, saqlaw hám xalıqtıq ruwxıy mútájine jaratıw-bul házirgi áwladtıń ádiwli wazıypalarınan bolıp tabıladı.

Sorawlar hám tapsırmalar.

Qaraqalpaq folklorınıń túrleri

Qaraqalpaq folklorı mazmunı, tematikası, kórkem formaları jaǵınan da kútá bay, ráńbereń, kóp túrlerge, janrlarǵa bólinedi. Folklordıń túrlerge, janrlarǵa jikleniwi joqarıda aytılǵanday onıń uzaq evolyuсiyalıq rawajlanıwı dawamında júz beredi. Sonlıqtan folklorlıq shıǵarmalardıń ishinde adamzattıń rawajlanıwınıń barlıq tarıyxıy dáwirleriniń qatlamları, elementleri bar