Qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslar

-61-

hám submorflar. Morfonema avtordıń pikirinshe, morfonologiyanıń ápiwayı birligi bolıp esaplanadı. Ol rus tilinde kúshli poziсiyadaǵı fonema menen bir yamasa bir neshe arxifonemalardı óz ishine qamtıytuǵın fonemalar qatarın morfonema sıpatında qaraydı. Al E.A.Zemskaya morfonemanı bir morfemanıń allomorflarında almasatuǵın fonemalar qatarı,-dep qaraydı.

Morfonemanı morfonologiyanıń birligi dep qarawshı ilimpazlardıń hár qıylı anıqlamalar beriwi onıń qanday tárepine itibar beriwine baylanıslı kelip shıqqan. Rus til biliminde morfonologiya máseleleri boyınsha izertlewler júrgizgen R.A.Reformatskiy, E.S.Kubryakova, Yu.G.Pankraс, V.Kasevich hám t.b. morfemanı til birligi sıpatında qaramaydı. Soǵan qaramastan sońǵı dáwirlerde rus til biliminde jazılıp atırǵan ayırım miynetlerde morfonema termininiń qollanılıp atırǵanın kóriwimizge boladı.

Tyurkologiyada morfonologiyaǵa baylanıslı jazılǵan miynetlerdiń barlıǵında derlik morfonema bir morfema quramında almasatuǵın fonemalar sıpatında qollanılǵan.

Agglyutinativ tiller morfonologiyası boyınsha izertlew júrgizgen V.I.Zolxoev A.A.Reformatskiydiń «morfonema-kerek emes túsinik,»- degen pikirine qarsı shıǵıp, almasatuǵın fonemalar fonemalardıń funkсiyasınıń ayrıqsha forması, -dep jazadı. A.A.Abduazizovtıń pikirinshe, ayırım ilimpazlar tárepinen qollanılıp atırǵan morfonema ataması bir tárepten morfemaǵa, ekinshi tárepten fonemaǵa súyengen almasatuǵın fonemalar qatarına kiredi. Biraq morfemadaǵı fonemalar almasıwı yamasa ózgeriwi dizbeginiń ornına morfonema atamasın qollanıw qolaylı ekeni kóp ǵana izertlewlerde kózge taslandı. Ulıwma morfonema fonemadan joqarı bolǵan formal túsinik. Demek, A.A.Abduazizov morfonemanı morfonologiyanıń birligi sıpatında qaraydı. A.Ayǵabılov ta R.I.Avanesov, V.G.Churganovalardıń pikirlerine

-62-

súyenip, barsańshı-barsayshı, zábir-jábir, zeki-jeki, arı júr-ári júr, shaqı-shuqı, bunı-munı, báge-báygi, tompay-tompıy, aqır-eńire, súyinshishúyinshi hám t.b. sózlerdegi ń-i, z-j, a-á, o-u, b-m, e-i, a-ı, a-e, s-sh fonemalarınıń almasıwların morfonema dep qaraǵan. Biraq A.Ayǵabılov tek tariyxıy sebeplerge baylanıslı almasatuǵın fonemalardı ǵana morfonema sıpatında tanıydı. Tyurkologiyada M.Z.Zakiev, F.Djalilov, D.A.Salixova, R.Nepesova, T.Sadıqovlardıń miynetlerinde de morfonema túsinigi keń túrde qollanılǵan.

Fonemalardıń bir-biriniń ornına almasıp qollanılıwı - bul olardıń ayrıqsha xızmeti. Tildegi barlıq fonemalar bir morfema quramında bir-biriniń ornına almasıp qollanıla bermeydi. Sonlıqtan almasatuǵın fonemalardı morfonema sıpatında qarawǵa tolıq tiykar bar. Fonemalar tariyxıy sebeplerge baylanıslı da, fonetikalıq sebeplerge baylanıslı da bir-biri menen almasadı hám olardı morfonema termini menen ataw maqsetke muwapıq.

Qaraqalpaq tilindegi dawıslı fonemalardıń ishinde a-á, ı-i, u-ú, a-e, e-ó, a-ı, o- u, e-i, u-ı, o-a, morfonemaların kóriwge boladı. Dawıslı fonemalardıń kópshiliginiń morfonema xızmetinde jumsalıwı tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında payda bolǵan. Mısalı, abzal-ábzel, tıyın-tiyin, ubır-shubır-úbir-shúbir, kesa-kese, shoqıshuqı hám t.b. Al dawıssız fonemalardıń ishinde b-p, p-w, b-p-m, d-t, q-ǵ, k-g, q-ǵ- w-y, ń-w, sh-s hám t.b. morfonema xızmetinde qollanıladı. Olardıń birazları tariyxıy sebeplerge baylanıslı, ekinshileri fonetikalıq sebeplerge baylanıslı morfonema xızmetin atqaradı. Mısalı, bal-pal, tap-tawıp, menen-benen- penen, samal-shamal, dene-tán, ań-aw, baǵ-baw hám t.b.

Tilde ayırım dawıslı yamasa dawıssız fonemalardıń eki yamasa bir neshe fonemalar kompleksi menen de almasıp jumsalıwı ushırasadı: al+ıp = ap, kelipkep hám t.b. Bunda lı hám li fonemalar kompleksi morfonema menen almasıp tur. Sonday-aq ayırım dawıslı yamasa dawıssız

-63-

fonemalardıń morfonema menen almasıwı ushırasadı: qarın+ı = qarnı, oyın +a

=oyna hám t.b. Bularda ı dawıslısı nol fonema menen almasıp tur.

M.Z.Zakiev tatar tilinde morfonemanıń tómendegidey modellerin kórsetedi: 1) ses -ses (a-a° ba°la°lar); 2) fonema-fonema (n-t: nan,-tan); 3) nul fonema-fonema ( -sh: ór-ár-altı-shar); 4) fonema-nul fonema (ı-: xalık-xalkı); 5) fonemalar kompleksi-fonema (shel-m: yashel+yashel=yam yashel); 6) fonemalar kompleksi - nul fonema (lı-: alıp kit -apkit).

Tatar tilindegi morfonemanıń bul kórsetilgen modelleriniń birinshisi tatar tiline, al qalǵan modeller qaraqalpaq tili ushın da tán. Sebebi eki til túbi bir tuwısqan tiller bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge ayırım morfonemalar tek eki fonemanıń emes, hátte tórt fonemanıń qatnasıwınan da jasaladı. Máselen, qaraqalpaq tilinde iyelik sepliginiń jalǵawlarındaǵı n-d-t fonemalarınıń almasıwınan morfonemanıń jańa modeli jasaladı. Sonday-aq ayırım affiks morfemalarda a-e-ı-i fonemalarınıń almasıwı ushırasadı: aq-ek-ıq-ik atlıq jasawshı affiks variantlarında tórt dawıslı fonemanıń almasıwınan morfonemanıń taǵı bir modeli kórinedi.

Qaraqalpaq tilindegi morfonemalardıń ayırım modelleri tek belgili bir sóz shaqabına ǵana tán bolıp, olar ekinshi sóz shaqabında ushıraspawı múmkin. Demek, morfonema modelleri sóz shaqaplarında túrlishe kórinedi. Biz olarǵa jumıstıń keyingi bólimlerinde keńirek toqtap ótiwdi maqul kórdik.

Ulıwma aytqanda, morfonema bir morfema quramındaǵı bir-birin almastıratuǵın fonemalar hám fonemalar kompleksi bolıp, ol formal strukturalıq til birligi bolıp esaplanadı.

V.G.Churganovanıń kórsetiwinshe, morfonologiya morfonema birligi menen bir qatarda submorf birligine de iye. «Morfonemamorfonologiyanıń ápiwayı birligi,» «submorf-morfonologiyanıń joqarǵı

-64-

birligi.» Onıń pikirinshe, submorf sóz formalarınıń óz betinshe mánige iye emes

yamasa mánige tásiri joq bólekleri bolıp esaplanadı. Submorf terminin hám

túsinigin til biliminde kirgizgen de V.G.Churganova edi. Al soǵan shekem sóz qurılısındaǵı bunday bólekler ayırım miynetlerde

«strukturatema», ayırımlarında «asemantema» terminleri menen atalıp keldi. V.G.Churganova submorflardı kórsetiw ushın tómendegi mısallardı keltiredi: a) gor-eс, kup-eс, molod-eс, ruch-ka, trop-k-a, b) koneс ,chepeс, ogureс, pochk-a, ploshk-a, probk-a. Bul mısallardaǵı eс hám k bólekleriniń dáslepki mısalda suffiks xızmetin atqaratuǵın, al keyingi mısallarda túbir morfemalarǵa birigip, submorf xızmetin atqaratuǵının kórsetedi.

Submorf haqqındaǵı V.G.Churganovanıń pikirin qollapquwatlawshılar da, oǵan qarsı shıǵıwshılar da bar. V.V.Lopatin óz miynetinde submorf terminin

qollanǵan. Biraq onıń pikirinshe, submorf morftıń bólekleri bolıp esaplanadı.

V.B.Kasevich te submorfqa, onıń interfiksler menen baylanısına ayrıqsha toqtaǵan. Onıń pikirinshe, submorf haqqındaǵı túsinikti qayta qarap shıǵıp, til

biliminde qollanıw zárúr.

Qaraqalpaq tilinde de dórendi sózlerdiń qurılısında ayırım bólekler ushırasadı.

Máselen, tersaqay, sońıra, arraǵıraq, jeńiltek, sayaman, hám t.b. sózlerdiń qurılısında aqay, ıra, raǵ, tek, man bólekleri sózdiń mánisine ayrıqsha tásir etip

turǵan joq. Bunnan basqa dajúzekishilik, hayyarshılıq, toǵayshılıq,

toǵayzarlıq, júzimgershilik, hám t.b sózlerdiń qurılısındaǵı shı, shi, zar, ger bólekleriniń de sózdiń mánisine ayrıqsha tásir etip turmaǵanı seziledi. Ózbek til biliminde T.Mırzaqulov ta usınday pikirdi bildiredi. Lekin olardı tolıq mánide submorflar dep ataw qıyın. Onıń ústine, submorf termini qanday túsinikti bildiretuǵını ele til biliminde tolıq qabıl etilmegen. Morfonologiya menen shuǵıllanıwshı kóplegen ilimpazlar bunday túsinikti biykarlaydı. Sebebi

A.M.Smirniсkiydiń kórsetkenindey,

-65-

A V jasalıwda A birligi (yamasa V) sózdiń bólegi bolsa, onda V (yamasa A) birligi de sózdiń bólegi bolıp esaplanadı. Joqarıda keltirilgen bóleklerdi túbir morfemaǵa yamasa affiks morfemaǵa qosıp, bir pútin birlik sıpatında qaraw dástúrge aylanǵan.

Usılardı esapqa alıp, til biliminde dástúrli qáliplesken túsiniklerge qosılǵan halda eki morfemalı sózlerde bir bólegi morf bolsa, ekinshi bólek te morf bolıp esaplanadı degen pikirge qosılamız. Submorf termini hám túsinigi haqqında hár tárepleme hám tereń izertlew jumısların júrgiziw zárúr.

Túrkiy tillerde búgingi kúnge shekem jazılǵan til tariyxına, dialektologiyaǵa, fonetikaǵa baylanıslı miynetlerde fonemalardıń almasıwına ayrıqsha itibar berilgen. Atap aytqanda, A.M.Sherbaktıń, conıń menen birge Q.Maxmudovtıń, H.Nematovtıń, M.Tomanovtıń, D.Nasırovtıń, H.Hamidovtıń, Sh.Ábdinazimovtıń hám t.b. miynetlerinde fonemalar almasıwı hár qıylı usıllar arqalı túrli kóz-qarastan

úyrenilip, olardıń almasıwlarınıń sebeplerin ashıp beriwge háreket islengen.

Ádebiyatlar:

1.Kurilovich E.E. Ocherki po lingvistike. –M.: Prosveshenie.1962.S.158 2.Zemskaya E.A.Sovremennıy russkiy yazık.Slovoobrazovanie. –M.: Prosve-shenie. 1973.S.99.

3.Churganova V.G. Ocherk russkoy morfonologii. S.34.

4.Gimpelevich V.S. Asemantemı kak neznachimıe struktkurnıe elementı slov. – Aktualnıe problemı russkogo sloovobrozovanie. 1. –Samarkand: 1972.

5.Kasevich V.B. Morfonologiya. S.86-95.

6.Mirzaqulov T. Grammatika wqitishning lingvistik asoslari. - Toshkent: 1994.S.31-35.

-66-

Lekсiya: Sóz shaqaplarında morfonologiyalıq qubılıslar(2 saat)

Atlıqlarda hám almasıqlarda morfonologiyalıq qubılıslar. Atlıq hár qanday tildegi eń úlken sóz shaqabı bolıp, ol ózine tán leksikasemantikalıq mánisine, grammatikalıq belgilerine iye boladı. Atlıq sózlerdiń sanı boyınsha kóp bolıwı, birinshiden, olardıń bizdi qorshaǵan dúnyadaǵı zat, qubılıslardıń ulıwma ataması bolıwına baylanıslı, ekinshiden, olardıń túrli sóz jasaw usıllarınıń járdeminde ónimli jasalıwına da baylanıslı. Házirgi qaraqalpaq tilindegi atlıqlar sóz jasaw usıllarınıń barlıq túrleri menen jasaladı. Ásirese atlıq affiksaсiya usılı menen ónimli jasalıw múmkinshiligine iye. Onda túbir morfemaǵa yamasa tiykarǵa sóz jasawshı morfemalar qosılıwı arqalı dórendi atlıqlar jasaladı. Bul usıl menen dórendi atlıqlar jasalǵanda ayırım morfemalarda dawıslı yamasa dawıssız fonemanıń túsip qalıp, onıń nol fonema menen almasıwı ushırasadı.

1. Atlıqtıń jasalıwı ushın tiykar bolǵan feyil morfema dawıslı fonemaǵa tamamlansa, oǵan dawıslıdan baslanǵan sóz jasawshı affiks qosılıp, dórendi atlıq jasalǵanda túbir morfemadaǵı sońǵı dawıslı fonema túsip qalıp, ol nol morfema menen almasadı. Máselen, tara+aq=tar aq, gúre+ek=gúr ek, keyi+is=key is hám t.b. Bunda a - , e - , i - morfonemaları payda boladı.

2. Qaraqalpaq tilinde ayırım atlıqlardıń jasalıwında dawıslı fonemanıń túsip qalıwı túbir morfemanıń dawıslı fonemaǵa, al affiks morfemanıń dawıslı fonemadan baslanıwı sebepshi bolmaydı. Máselen, buyır+ıq=buyrıq, jıyır+ıq=jıyrıq hám t.b. Bunda ı - morfoneması payda bolǵan. Bul morfonemanıń payda bolıwınıń sebebi atlıqlardıń

-67-

tartımlanıwında payda bolatuǵın ózgerisler sıyaqlı boladı (Bul haqqında tómenirekte sóz etiledi.).

3. Sóz qosılıw usılı menen jasalǵan birikken atlıqlarda da morfemalar shegarasında dawıslı fonemalar qatar kelip qalǵanda, olardıń aldıńǵısı túsip qaladı: xalqı+abad = Xalqabad, xoja+eli = Xojeli, awma+eser = áwmeser, moynı+aq=Moynaq hám t.b. Bularda ı -, a - morfonemaları payda bolıp tur. Qaraqalpaq tilindegi ayırım birikken qospa sózlerdiń imlasında morfologiyalıq

ólshem esapqa alınıp, morfemalar shegarasındaǵı qatar kelgen eki dawıslı saqlanıp jazıladı. Máselen, Qaraózek, sarıawırıw, Qaraoy, Maylıózek hám t.b. Bizińshe, birikken qospa sózlerdi jazıwda hár qıylı ólshemlerdi basshılıqqa alıw olardı durıs jazıw máselesin qıyınlastıradı. Olardıń jazılıwında bir ólshem - fonetikalıq ólshem basshılıqqa alınıwı kerek. Sonda birinshiden, birikken qospa sózlerdi jazıw birgelikli bolsa, ekinshiden, janlı sóylew tili menen jazıw bir-birine jaqınlasadı. Qaraózek, sarıawırıw, Qaraoy, Maylıózek sózleri janlı sóylew tilinde Qarózek, sarawırıw, Qaroy, Maylózek bolıp aytıladı hám olardı sol tiykarda jazıw kerek.

Qaraqalpaq tilindegi ayırım birikken atlıqlarda morfemalar shegarasındaǵı qatar kelgen eki dawıslınıń aldıńǵısı emes, al sońǵısınıń túsip qalıwı da ushırasadı.

Máselen, eshki+emer=eshkimar, soqır+ishek=soqırshek. A.Ayǵabılov qazaq tilinde ne úshin, taza irimshik, jańa ıdıs hám t.b. mısallardı keltirip, bunday dizbeklerde morfemalar shegarasındaǵı qatar kelgen dawıslılardıń sońǵısı túsip qalatuǵının eskertedi. Haqıyqatında da, qaraqalpaq tilinde de bunday dizbeklerde qatar kelgen eki dawıslınıń sońǵısı túsip qaladı hám janlı sóylew tilinde neshun, tazarimshik, jańadıs bolıp aytıladı. Bunda taza irimshik sóz dizbeginde qatar kelgen eki dawıslınıń keyingisi (i) túsip qalıwı ayrıqsha izertlewdi talap etpeydi. Sebebi, irimshik sózindegi i protezalıq dawıslı bolıp e saplanadı. Al ne ushın, jańa ıdıs sóz diz-

-68-

beklerinde qatar kelgen eki dawıslınıń aldıńǵısı emes, al sońǵısınıń túsip qalıwı sóz dizbeklerindegi sózlerdiń leksikalıq mánisine baylanıslı boladı. Eger ádettegi jaǵday boyınsha qatar kelgen eki dawıslınıń aqırǵısı tússe sóz máni ańlatpaydı, yaǵnıy ondaǵı dawıslınıń túsip qalıwı leksikalıq mánisine tásir etedi. Tilde únemlew qubılısı sózdiń leksikalıq mánisine tásiri bolmaǵan jaǵdayda iske asadı. Sonlıqtan bunday jaǵdayda keyingi sózdiń dawıslısı túsip qaladı. Al ayırım sóz dizbeklerinde ne aldı, júdá ash sóz dizbeklerindegi qatar kelgen eki dawıslı da saqlanadı. Olardıń saqlanıwı máni talabına, xızmetine, sózlerdiń buwınına baylanıslı bolıp tur. Ne aldı dizbeginde aldıńǵı sózdiń de, keyingi sózdiń de dawıslısın túsirip aytıw múmkin emes. Eger olardıń birin túsirip aytsaq mánige tásir etedi. Al oǵada, júdá oǵırı hám t.b. sózler ózleri baylanıslı bolǵan sózlerdiń mánisin kúsheytip kórsetiw xızmetin atqaradı. Sonlıqtan olardıń dawıslısın túsirip aytıwǵa bolmaydı, al keyingi sóz bir buwınlı bolsa, onıń dawıslısın da túsirip aytıw múmkin emes.

4.Sóz qosılıw usılı menen jasalǵan ayırım birikken atlıqlarda qısıq, eziwlik ı,

idawıslılarınıń túsip qalıwı ushırasadı: qáyin+aǵa=qaynaǵa, qáyin+ini=qáyin,

keli+sap=kelsap, janı+bar=janwar hám t.b. Bularda i -, ı - morfonemaları payda bolıp tur. Qaraqalpaq tilindegi usınday usıl menen jasalǵan bilezik, jarǵanat sózlerinde morfonologiyalıq ózgerisler bolǵan. Bilezik sózi bilek+júzik sózleriniń birigiwinen, al jarǵanat sózi jarı (juqa qabıq degen mánide) + qanat sózleriniń birigiwi arqalı jasalǵan. Olarda kjú- , ı -

morfonemaları payda bolǵan.

5.Qaraqalpaq tilinde urı sózine atlıq jasawshı lıq affiksi qosılıp, dórendi atlıq jasaǵanda túbirdiń sońındaǵı qısıq dawıslıtúsip qaladı.

-69-

6. Qaraqalpaq tilinde zaman hám zamana, begzat sózi begzada, qarıydar sózi qardar, shashtárez sózi shashtárezi túrinde qollanıladı. Zamana sózi parsı tilinen qaraqalpaq tiline ózlestirilgende a dawıslısı túsip qalǵan. Oǵan góy affiksi a fonemasız jalǵanbaydı, sebebi ol da parsı tilinen ózlestirilgenlikten zaman sózi

óziniń shıǵıw formasın saqlaydı. Begzada sózindegi zada parsı tilinen

ózlestirilgen, bizińshe

«ul» degen máni bildiredi. Onda da ózlestirilgen waqta a foneması túsip qalǵan. Shashtárez sózindegi shash túrkiy sóz, al tárez parsı tilindegi tarash sóziniń seslik

ózgeriske ushıraǵan forması. Qaraqalpaq tilinde onı tárez sózine usatıp aytıwdan i dawıslısın qosıp aytıw qáliplesken. Biraq onıń tárez sózi menen baylanısı joq.

Qaraqalpaq tilinde sepleniwdiń úsh túri bar ekeni belgili. Solardıń biri almasıqlardıń sepleniwi bolıp, olarǵa seplik jalǵawları jalǵanǵan jaǵdayda túrli morfonologiyalıq ózgerisler boladı hám sonlıqtan olar sepleniwdiń ayrıqsha bir túri sıpatında qaraladı.

1. Men, sen betlew almasıqlarına iyelik sepliginiń jalǵawı jalǵanǵanda atlıq sózlerdiń sepleniwi sıyaqlı morfemalar shegarasında geminat dawıssız payda bolmaydı, al olardıń birewi túsirilip, n - morfoneması payda boladı. Bunday

ózgeris seplik jalǵawlarınıń tariyxı menen baylanıslı kelip shıǵadı. Eski túrkiy jazba estelikleriniń tilinde iyelik sepliginiń =ıǵ//=iǵ, =nıń//=niń jalǵawları bolǵan. Házirgi túrkiy tillerdiń ishinde azerbayjan, túrkmen, túrk hám chuvash tillerinde iyelik sepliginiń ıń variantı dawıssızǵa pitken sózlerge, al dawıslıǵa pitken sózlerge nıń variantı jalǵanadı. Basqa túrkiy tillerde ıń variantı atlıqlarǵa jalǵanbaydı, túbirdiń sońǵı sesine qaray birde nıń, birde dıń, birde tıń variantı almasıp jumsaladı. Al betlew almasıqlarında iyelik sepliginiń dawıslıdan baslanatuǵın variantınıń jalǵanıwı saqlanıp qalǵan. Házirgi qaraqalpaq tilindegi men, sen almasıqlarına iyelik sepliginiń jalǵanıwındaǵı ózgeshelik usı sebeplerge baylanıslı

-70-

kelip shıqqan. Demek, betlew almasıqları iyelik sepliginiń dáslepki formasın

ózinde saqlap qalǵan. Men, sen almasıqlarınıń kóplik túri biz, siz almasıqlarına da iyelik sepliginiń iń variantı jalǵanadı. Solay etip, men, sen almasıqlarına iyelik sepliginiń jalǵawı jalǵanǵanda ózgerisler seplik affiksleriniń rawajlanıw tariyxı menen baylanıslı boladı. Usıǵan baylanıslı házirgi qaraqalpaq tilinde bul almasıqlarǵa iyelik sepligi jalǵawı jalǵanǵanda n - morfoneması payda boladı.

2. Qaraqalpaq tilindegi ol, bul, sol siltew almasıqlarına seplik affiksleri jalǵanǵanda eki túrli ózgeris bayqaladı: birinshiden, iyelik, barıs, tabıs seplikleri jalǵawları jalǵanǵanda túbirdiń aqırındaǵı l foneması túsip qalıp, p - morfoneması payda boladı. Ekinshiden, shıǵıs, orın seplikleri jalǵanǵanda n foneması payda bolıp, - n morfoneması payda boladı. Ol, bul, sol almasıqlarında l - morfonemasınıń payda bolıwı bul almasıqlardıń (a) etimologiyası menen baylanıslı. Kópshilik tyurkologlardıń pikirinshe, túrkiy tillerdegi siltew almasıqları dáslep úsh sózden - u, bu, shu dan ibarat bolǵan, basqa formalar usı sózden rawajlanǵan. Ol, bul, sol almasıqlarınıń seplengende o,bu, so (shu) formalarına iye bolıwın olardıń dáslepki etimologiyalıq formasın saqlawınan dep túsinemiz. Bul almasıqlarǵa tartımnıń abstrakt formaları, sonday-aq ayırım sóz jasawshı affiksler jalǵanǵan jaǵdayda da olar ózleriniń dáslepki formasın saqlydı: ol + nıki = onıki, bul + nıki = bunıki, sol + nıki, ol + lay = olay, bul + lay = bulay, sol + lay = solay hám t.b. Bunda túbirdegi l foneması túsip qalıp, l

- morfonemasın payda etip tur.

Bul almasıqlar seplengende n fonemasınıń payda bolıwı, biz tartımnıń sepleniwde kórip ótkenimizdey, buwınlardıń sistemasına baylanıslı dep esaplaymız. Máselen, onnan, bunda, sonda almasıqlarınıń sepleniwinde n foneması payda bolıp tur. Biz olarda l - n morfoneması payda bolǵan dep qarawǵa bolmaydı. Basqa seplik jalǵawları