Qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslar

-21-

Lekсiya: Qaraqalpaq tilinde morfemalardıń fonologiyalıq

dúzilisi (2saat)

Morfema túsinigi menen atamasın ilimge kirgizgen I.A.Boduen de Kurtene bolıp esaplanadı. Ol bul túsinik hám atamanı túbir menen qosımtanı bir birlikke jámlestiriw ushın qollandı.

Kópshilik lingvistikalıq ádebiyatlarda morfema ataması morf atamasınıń ornında da qollanılıp kiyatır. Haqıyqatında sózdiń eń kishi mánili bólekleri - bular morflar. Morf - morfemanıń sóylewdegi bir kórinisi. Morflar hár túrli variantlarǵa, sózdiń quramında qollanılǵanda hár qıylı seslik ózgerislerge iye boladı. Máselen, atlıq jasawshı affiks =ma//=me, =ba//=be, =pa//=pe altı túrli kóriniske iye. Olar morfemika iliminde morftıń reńkleri dep ataladı. Morflar forması hám qurılısı jaǵınan da ózgerislerge ushırawı múmkin. Máselen, ek túbir feyil morfemasına dawıslı sesten baslanǵan qosımta qosılsa, túbirdegi únsiz k dawıssızı únli g dawıssızı menen almasadı: ek - egin. Affiks morfemalarda da bunday seslik

ózgerisler ushırasadı: doslıq - doslıǵı, baslıq - baslıǵı hám t.b. Bular morftıń variantları dep ataladı. Morfema - usı morftıń reńkleri menen morftıń variantlarınıń ulıwma ataması.

Morfema - fonemadan joqarı turatuǵın semantikalıq-morfologiyalıq birlik. Ol payda bolǵan waqtınan baslap birden qollanılıp kete bergen joq. Sózdi tildiń eń tiykarǵı birligi dep qaraw morfemanıń til sistemasındaǵı ornın ashıp beriwge keri tásirin tiygizdi. Tek XX ásirdiń 40-jıllarınan baslap tilge semantikalıq-strukturalıq kózqarastan qaraw sebepli morfemikanıń til biliminiń ayrıqsha bir tarawı ekenligi aytılıp, onıń birligi bolǵan morfemanıń tábiyatın ashıwǵa

-22-

itibar kúsheydi. Házirgi waqıtta tildi sistemalıq, semantikalıq kózqarastan izertlew wa-zıypası tur.

Sózlerdiń qurılısındaǵı barlıq morfemalar birdey xızmet atqarmaydı. Olardıń birazları leksikalıq máni ańlatsa, ekinshileri tek grammatikalıq máni ańlatadı. Usı

ózgesheligine qaray morfemalar túbir morfemalar hám affiks morfemalar bolıp ekige bólinedi.

Túrkiy tillerde túbir morfemalardıń dúzilisi hám fonemalıq quramınıń evolyuсiyası haqqında eki túrli pikir bar. Birinshi pikirdiń tárepdarları V.V.Radlov, N.A.Batmanov, V.L.Kotvich, J.Deni, N.A.Baskakov hám t.b. pikirinshe, eń dáslepki túbir morfemalardıń dúzilisi dawıssız+ dawıslı+ dawıssız buwınnan ibarat bolıp, onnan (dawıssız) +dawıslı+ dawıssız~dawıssız+dawıslı+ (dawıssız)~ (dawıssız)+ dawıslı+ (dawıssız) buwın túrindegi morfemalar kelip shıqqan. Al ekinshi pikirdiń tárepdarları A.N.Kononov, A.M.Sherbak, E.V.Sevortyan,

A.A.Zayonchkovskiy, B.M.Yunusaliev hám t.b. pikirlerinshe, eń dáslep túbir morfemalar dawıslıdan ibarat ashıq buwın bolıp, soń onnan dawıssız+dawıslı~dawıslı+ dawıssız~dawıssız+dawıslı+dawıssız qurılısına iye morfemalar payda bolǵan.

Álbette, túrkiy tillerdegi túbir morfemalardıń buwın qurılısı hám onıń fonemalıq quramı haqqında úzil-kesil pikir aytıw qıyın. Biraq sońǵı dáwirlerde jazılıp atırǵan miynetlerdiń kópshiliginde dáslepki pikirdi alǵa súrgen. Bul pikirdiń belgili tárepdarı hám óz miynetlerinde túrkiy tillerde túbir morfemanıń dawıssız+dawıslı+ dawıssız fonemadan ibarat qamaw buwınnan kelip shıqqanın dálillewge háreket etken N.A.Baskakov bolıp esaplanadı. Ol «Drevnetyurkskiy slovar» dan 709 túbir morfemanı keltirip, olardıń fonetikalıq dúzilisi tómendegishe ekenin kórsetedi

SGS - 540 - 76,3%

(S) GS - 107 - 15,1%

-23-

SGSS - 25 - 3,6%

(S) GSS - 14 - 2,0% SG (S) - 18 - 2,5%

(S) G (S) - 5 - 0,5%

709 – 100%

Qazaq til biliminde Á.K.Xasenova qazaq tilinde qarım-qatnas jasawda kóbirek qollanılatuǵın 230 túbir morfemanı alıp, olar fonetikalıq dúzilisi boyınsha tómendegishe ekenin kórsetedi

SGS - 179 - 78,1%

(S) GS - 39 - 17%

SGSS - 4 - 1,6%

(S) GSS - 3 - 1,3%

SG (S) - 4 - 1,6%

(S)G (S) - 1 - 0,4%

230 – 100%

Ózbek til biliminde de túbir morfemalardıń fonetikalıq dúzilisinanıqlaw

Dawıssız+dawıslı buwın dúnya tillerinde ádewir kóp tarqalǵan ulıwmabuwın túri esaplanadı. Sebebi bul buwınnıń aytılıwı ádewir ańsat,dawıssızdıń artikulyaсiyası menen dawıslı qosıp aytıladı» - dep jazadı.Biraq ayırım til faktleri bul pikirge qarama-qarsı da keledi.

Máselen, túrkiy tillerdegi kóz, jay, jaz hám t.b. sózlerdiń dáslepkitúbiri kó, ja boldı degen shamalawlar onıń ayqın mısalı boladı.

-24-

Sonlıqtan túbir morfemalardıń buwın qurılısın hám onıń fonemalıq quramın ele de hár tárepleme izertlew zárúr.

Qaraqalpaq tilinde bir dawıslı fonemadan ibarat túbir morfemalar tańlaqlarda ushırasadı. Atap aytqanda a, á, o fonemaları tańlaq túbir morfema xızmetinde jumsaladı. Máselen, A, siz be keshe kelip ketken (Sh.Seytov). O,-dedi Atajanov meniń soraǵanıma tań qalǵan sıyaqlı túsbildirip,...(K.Sultanov)

Házirgi qaraqalpaq tilinde dawıssız+dawıslı fonemadan turatuǵın ashıq buwınlı túbir morfemalar da shekelengen. Tek ǵana má, je, de sıyaqlı ayırım feyil túbir morfemalar ushırasadı. Eki fonemadan ibarat dawıslı+dawıssız túrindegi tuyıq buwınnan turatuǵın túbir morfemalar kóp. Olar atawısh sózlerde de, feyil sózlerde de ónimli ushırasadı: at, ol, aq, al, ar, ul hám t.b.

Úsh fonemadan ibarat dawıslı+dawıssız+dawıssız túrindegi tuyıq buwınnan ibarat túbir morfemalar qaraqalpaq tilinde siyreklew ushırasadı. Bunday túbir morfemanıń sońındaǵı qabatlasqan dawıssızdıń aldıńǵısı sonor, sońǵısı únsiz bolıp keledi: iyt, ayt, ant, órt hám t.b.

«Qaraqalpaq tilinde úst, ast usaǵan túbir sózlerdiń aqırında eki únsiz dawıssız sesler qatara keledi. Biraq ol sózler mudamı ústi, astı túrinde qosımta qosılǵan halda jumsaladı.»

Úsh fonemadan ibarat dawıssız+dawıslı+dawıssız túrindegi qamaw buwınnan ibarat túbir morfemalar qaraqalpaq tilinde kóp hám olar ónimli jumsaladı: nan, qan, gúl, sen hám t.b. Bul jaǵday túrkiy tillerde dáslepki túbir sózler úsh fonemalı qamaw buwın túrinde bolǵan degen shamalawdıń shınlıqqa sáykesliginen bolsa kerek. Al tórt fonemadan ibarat dawıssız+dawıslı+dawıssız+dawıssız túrindegi qamaw buwınnan turatuǵın túbir morfemalar siyreklew ushırasadı. Olardıń qurılısındaǵı qabatlasqan eki dawıssızdıń aldıńǵısı sonor, sońǵısı únsiz dawıssız boladı. Máselen, qant, márt, tórt, tart, shárt hám t.b. Mı-

-25-

sallardan kórinip turǵanınday bunday túbir morfemalardıń aqırı tiykarınan t únsiz dawıssızına tamamlanǵan. Sonıń menen tórt fonemalı qamaw buwınnan ibarat eliklewish túbir morfemalar da bar. Olar p fonemasına tamamlanadı. Jalp (ete qaldı), shorp (ettirip súydi), gúrp (ete qaldı) hám t.b. Qaraqalpaq tiline arab-parsı tillerinen ózlestirilgen tórt fonemalı dawıssız+ dawıslı +dawıssız+dawıssız túrindegi túbir morfemalardaǵı qatnasqan dawıssızdıń aqırǵısı túsip qaladı. Mısalı, dos (t), qas (t), ras (t) hám t.b. Bul sózler tek seplengende, tartımlanǵanda t fonemasınıń affiks morfema quramında payda bolıwın kóremiz: dostım, qastıń, dostıma hám t.b. Biraq ras sózi tartımlanǵanda t foneması payda bolmaydı. Bizińshe bul ras sóziniń aldına protezalıq dawıslınıń qosılıwına baylanıslı bolsa kerek. Protezalıq dawıslı qosılǵanı ushın onıń qurılısındaǵı buwınlar sanında

ózgeris boladı. Endi ol tartımlanǵanda basqa ózgeristi talap etpeydi.

Qaraqalpaq tilinde túbir morfemalardıń bulardan basqa da túrleri bar. Olar tildiń tariyxıy rawajlanıw dawamında ishki hám sırtqı sebepler nátiyjesinde payda bolǵan. Birinshiden, olar ishki sebepler nátiyjesinde túbir morfemalarǵa affiks morfemalardıń tıǵız birigip ajıralmaytuǵın túbir bir morfemaǵa aylanıwınan kelip shıqqan. Bul qubılıs til biliminde ekinshi hám birinshi dárejeli túbir túsiniklerin payda etken. Máselen, qawın, pıshqı, jamǵır, shómish hám t.b. sózler burın eki morfemalı bolǵan. Biz onı etimologiyalıq tallaw arqalı tolıq anıqlawımızǵa boladı. Bul sózlerdegi ın, qı, ǵır, ish bólekleri házirgi qaraqalpaq tilinde affiks morfema xızmetinde jumsaladı. Máselen, jawın, qısqı, alǵır, ótinish hám t.b. sózlerde olar affiks morfema xızmetin atqarıp tur. Ekinshiden, sırtqı sebepler nátiyjesinde arabparsı, rus tili hám ol arqalı basqa tillerden sózlerdiń ózlestiriliwi nátiyjesinde túbir morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisinde ózgerisler júzege keledi. Máselen, parta, qálem, respublika, miyman, mádeniyat hám t.b.

-26-

Ádebiyatlar:

1.Abduazizov A.A.Wzbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi. –Toshkent. Wqituvchi. B.84-85.

2.Rizaev S.A. Bwǵin strukturasini wrganish tajribasidan. –Tashkent: Fan.1975. B.7.

3.Xasenova A.K. Proizvodnıe glagolnıe osnovı kazaxskogo yazıka. –Alma-Ata: AN Kaz SSR. 1959. S.17.

-27-

Lekсiya: Qaraqalpaq tilinde geminat dawıssızlar (2saat)

Qaraqalpaq tilindegi túbir morfemalardıń fonemalıq dúzilisin úyrengende olardaǵı geminat dawıssızlardıń qollanılıwın ayrıqsha izertlew talap etiledi.

Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde geminat dawıssızlar ayrıqsha qızıǵıwshılıqtı payda etedi. N.K.Dmitriev geminat dawıssızlardıń túrkiy tiller fonetikası ushın tán emesligin, biraq ilgerili hám keyinli tásir nátiyjesinde sózlerdiń túbirleri menen affiksleri shegarasında olardıń jiyi ushırasatuǵının aytadı hám dálilli mısallar keltiredi. Ilimpaz geminat dawıssızlar túrkiy tiller fonetikası ushın tán emes degende, olardıń eski túrkiy jazba estelikleri tilinde ushıraspaytuǵının, túrkiy tillerde dáslep túrbir morfemalar bir buwınlı bolǵanın esapqa alǵan bolsa kerek. Haqıyqatında, eski túrkiy jazba esteliklerdiń tilinde geminat dawıssızlar qollanılmaǵan. Sonlıqtan geminaсiya qubılısı soń payda bolǵan dep shamalawǵa boladı. Biraq olar tek túbir hám affiksler shegarasında emes, al túbir morfemalardıń ishindegi buwınlar shegarasında da ushırasadı: ǵarrı, múddet, ashshı, qattı, dushshı hám t.b. A.Dáwletov: «Qabatlasqan dawıssızlardıń, sonıń ishinde geminatlardıń da morfemalar shegarasında ushırasıwın ayrıqsha túsindirip otırıwdıń keregi joq. Sebebi kóp morfemalı dórendi sózlerde aldıńǵı morfemanıń sońǵı sesi hám sońǵı morfemanıń aldıńǵı sesiniń dawıssız bolıp keliwi arqalı olar qońsılas bolıp kelip, dawıssızlar qabatlaslıǵın payda etedi. Qabatlasqan dawıssızlardıń, sonıń ishinde geminatlardıń da morfemalar shegarasında emes, al bir morfemanıń quramında ushırasıwın dálillew qıyın hám bul ayrıqsha izertlewdi talap etedi,» -dep jazadı. Durıs, geminat dawıssızlardıń payda bolıwın tek fonetikalıq yamasa tek morfologiyalıq nızamlar menen túsindiriw múmkin emes.

Geminaсiya -

-28-

tildiń morfologiyalıq qurılısınıń tariyxıy rawajlanıwı dawamında payda bolǵan morfonologiyalıq qubılıs. Sonlıqtan olar házirgi túrkiy tillerde birgelikli halda ushıraspaydı. Bul jerde A.Ayǵabılovtıń morfonologiyalıq qubılıslardı tariyxıy rawajlanıwı dawamında sóylew barısındaǵı ózgerislerdiń áste-áste tillik dástúrge aylanıwınan barıp qáliplesken ózgerisler sıpatında bahalanıwına tolıq qosılıwǵa boladı.

A.Dáwletov óz miynetinde geminat dawıssızlardıń túrkiy tillerde hár qıylı bolıp ushırasatuǵının kórsetedi.

N.K.Dmitriev geminat dawıssızlardıń túrkiy tiller ishinde azerbayjan, túrkmen tillerinde kóbirek ushırasatuǵınına dálilli mısallar keltirgen. Qaraqalpaq tili geminat dawıssızlardıń sanı boyınsha basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda ortasha dárejede turadı. Geminat dawıssızlardıń payda bolıw sebeplerin túsindiriw boyınsha ilimpazlardıń pikirleri hár qıylı. N.K.Dmitriev olardıń payda bolıwın ilgerili hám keyinli tásirge baylanıstıradı. Haqıyqatında túbir hám affiks morfemalar shegarasındaǵı geminat dawıssızlar ilgerili hám keyinli tásirge baylanıslı kelip shıǵadı. Máselen, házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde basshı, qosshı, duzshı, sanlıq, ashsa hám t.b sózler janlı sóylew tilinde ilgerili hám keyinli tásir nátiyjesinde bashshı, qoshshı, dushshı, sallıq, ashsha bolıp, geminat dawıssızlardı payda etedi. Al házirgi tilde túbir morfema sıpatında esaplanatuǵın ǵarrı, ashshı, dushshı, ullı hám t.b. sózlerdiń qurılısındaǵı geminat dawıssızlar qalay payda bolǵan?

A.Ǵulamovtıń pikirinshe, geminat dawıssızlar dáslep ekspressiyanı bildiriw ushın payda bolǵan, soń olar bul mánilerden ayırılıp, basqa ápiwayı sózge aylanǵan. Al A.Martine hám A.M.Sherbaktıń pikirinshe, bul qubılıs dawıssızlardıń intervokal jaǵdayda turaqlılıǵın saqlaw ushın qosımsha qural bolıp, ol arqalı sózdi aytıwdıń intensivligi de

-29-

artqan.Demek, olardıń pikirinshe, geminat dawıssızdıń payda bolıwı dawıssızdıń intervokal jaǵdayına baylanıslı, al geminantlardıń ekspressivlik tárepi sonıń juwmaǵı bolıp esaplanadı. Ózbek tiliniń xorezm govorı boyınsha izertlew júrgizgen F.Abdullaev óz miynetinde túrkiy tillerde geminat dawıssızlardıń payda bolıwınıń sebeplerin anıqlawǵa háreket etken. Onıń pikirinshe, ózbek tiliniń rawajlanıwınıń belgili bir dáwirlerinde sózdiń birinshi ashıq buwının bekkemlew tendenсiyası payda bolǵan. Máselen, achıǵ «gorkiy» sózindegi aqırǵı dawıssız bir qatar túrkiy tillerde, sonıń ishinde ózbek tiliniń xorezm govorında qısıq dawıslıdan soń túsip qalǵan. Sózdegi eki buwın da ashıq bolǵan. Birinshi buwın mánini alıp júriwshi bolǵanlıqtan, onı bekkemlew talabı, túbirdiń vokalizmin saqlaw zárúrligi kelip shıqqan. Biz de bul pikirge tolıq qosılamız. Túrkiy tillerde buwın tiykarǵı xızmet atqaratuǵın fonetikalıq kategoriya. Túrkiy tillerdiń tariyxıy rawajlanıwı barısında buwınlardıń qurılısında hár qıylı fonetikalıq ózgerisler bolǵanı anıq. Onıń ústine, geminaсiya qubılısı menen birge eliziya qubılısı da usınday buwınǵa baylanıslı payda bolatuǵın qubılıs. Máselen, qaraqalpaq tilindegi murın+ı = murnı, qarın+ı= qarnı, kewil+i = kewli hám t.b. sózlerdegi ekinshi buwındaǵı ı dawıslısınıń túsip qalıwı ashıq buwınlardıń qatar jumsalmay, olardıń biriniń qamaw buwınǵa aylanıw zárúrliginen payda bolǵanın kóremiz. Sonday-aq infikslerdiń payda bolıwı da usınday sebepke baylanıslı kelip shıqqan. Máselen, usında almasıǵınıń sepleniwindegi n fonemasınıń payda bolıwı da ashıq buwınǵa baylanıslı kelip shıqqan.

Geminaсiya hám eliziya qubılısları arasındaǵı taǵı bir ulıwmalıq belgi - olardıń kópshilik jaǵdayda qısıq dawıslılardıń aldında ushırasıwı. Máselen, ǵarrı hám ashshı, murnı hám kewli t.b.

Solay etip, geminat dawıssızlardıń payda bolıwınıń eń tiykarǵı sebepleriniń biri ashıq buwınǵa baylanıslı bolıp e saplanadı. Sonıń

-30-

menen birge qaraqalpaq tilinde geminat dawıssızlar arab-parsı tillerinen

ózlestirilgen sózlerdiń qurılısında ushırasadı. Máselen, muhabbat, Abbaz, Muxammed, hámme, ǵázzel, ǵárrem hám t.b. Sonday-aq hár qıylı stillik maqsetlerge baylanıslı da geminat dawıssızlardıń payda bolıwı ushırasadı.

Máselen, kóp sanlı qaraqalpaq awızeki xalıq dóretpeleriniń tilinde, awızeki sóylew tilinde toǵız sanlıǵı toqquz, otız sanlıǵı ottuz, segiz sanlıǵı sekkiz//=sákkiz, eliw sanlıǵı elli túrinde qollanıladı.

Qaraqalpaq tilinde geminat dawıssızlar sóz shaqaplarında túrlishe ushırasadı. Bul jaǵday geminaсiyanıń morfologiyalıq qubılıs ekenin tastıyıqlaydı. Baqlawlar júrgizip qaraǵanımızda, geminat dawıssızlar kóbirek atlıqlarda ushırasadı: bb - muhabbat, Abbaz, Shabbaz; kk - shókkish, hákke, mákke; qq - shaqqı, laqqı; ll - Abdulla, Tallıq, sálle, alla; mm - Muxammed, gómme; nn - anna, jannıq (dialekt); rr - gúrriń, hárre; zz - izzet; jj

- tájjal; ss - qıssa, qassap; dd - sádde, úddet; pp - toppı, shappat hám t.b.

Kelbetliklerde: shsh - ashshı, geshshe, dushshı; tt - qattı; ss - ıssı; ll - ullı, jıllı; pp - appaq; zz - gózzal; qq - shaqqan. Sanlıqlarda: kk - sekkiz, sekkiz; qq - toqquz; tt - yetti, etti; ll - elli hám t.b. Almasıqlarda: ll - gúllán, gúlli; mm - hámme. Ráwishlerde: rr - dárriw; shsh - qashshan; nn - tosınnan; tt - tosattan, ápsátte, máttal hám t.b. Tańlaqlarda: ss - mássaǵan hámt.b.

Ádebiyatlar:

1.AbdullaevF. Fonetika xorezmskix govorov. –Tashkent: Fan. 1967. S.124-135.

2.Gulyamov A.G. Problemı istoricheskogo slovoobrazovaniya v uzbekskom yazıke. Rukopis doktorskoy dissertaсii. –Tashkent: 1958. S.122.

3.Martine A. Prinсipı ekonomii v foneticheskix izmeneniyax. –M.: ANSSSR. 1960. S.181; Sherbak A.M. Sravnitelnaya fonetika tyurkskix yazıkov.

–L.: Nauka. 1970. S.181.

4.Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq ádebebiy tiliniń seslik dúzilisi. –Nókis:

Bilim. B. 99.

5.Ayǵabılov A. Qazaq tiliniń morfonologiyası. –Almatı: Sanat. 1995. B.4.