Qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslar

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

«QARAQALPAQ TILINDEGI MORFONOLOGIYALÍQ QUBÍLÍSLAR» kursı boyınsha filologiya fakulteti 3-kursstudentleri

ushın

Lekсiya tekstleri

Ulıwma auditoriyalıq saat40

Sonnan: lekсiya20, ámeliy jumıs-14, laboratoriyalıq jumıs-6

Dúziwshi: f.i.d. Qudaybergenov

Nókis-2006

-2-

Lekсiya: Kirisiw. Kurstıń maqseti hám wazıypaları (2saat)

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov aytqanday: «Ruwxıy dúnya insanǵa ana súti, atanıń úlgisi, babalarımızdıń wásiyatı menen birge sińedi. Ana tiliniń ullı áhmiyeti sonnan ibarat bolıp, ol ruwxıy dúnya belgisi sıpatında adamlardı jaqınlastırıp jámlestiredi». Bul pikirde tildiń adam ómirindegi, jámiyettegi ornı, onıń atqaratuǵın xızmeti tolıq ashıp berilgen. Haqıyqatında da, tilsiz jámiyetlik turmıs tarawlarınıń rawajlanıwın, ondaǵı jetiskenliklerdi, toplanǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı kóz aldımızǵa keltiriw qıyın. Sonlıqtan hár bir xalıq, millet óz ana tilin tereń úyreniwge, izertlewge, tazalıǵın saqlawǵa, onıń rawajlanıwı ushın úles qosıwı minnetli wazıypalarınıń biri.

Qaraqalpaq tiliniń ilimiy izertlewdiń obektine aylanıwı basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda ádewir kesh baslandı. Atap aytqanda qaraqalpaq tili boyınsha eń dáslepki ilimiy jumıslar XX ásirdiń 30jıllarınan baslap jazıldı. Usıǵan qaramastan búgingi kúni qaraqalpaq til bilimi tyurkologiyada belgili orınǵa iye boldı. Bunday nátiyjelerge erisiwde, qaraqalpaq til biliminiń tez pát penen rawajlanıwında N.A.Baskakov, S.E.Malov, E.D.Polivanov, S.Májitov, N.Dáwqaraev,

Q.Ayımbetov, A.Qıdırbaev, K.Ubaydullaev, A.Esemuratov, K.Berdimuratov, D.Nasırov, J.Aralbaev sıyaqlı ilimpazlardıń miynetleri ullı boldı. Olar qaraqalpaq til bilimin baslawshılar bolıw menen bir qatarda qaraqalpaq tilin keleshekte izertlewshi kadrlar tayarlawǵa da ayrıqsha dıqqat awdardı. Sonıń nátiyjesinde XX

ásirdiń 60-jıllardan baslap qaraqalpaq tilin izertlewshi E.Berdimuratov,

R.Esemuratova, M.Dáwletov, E.Dáwenov, B.Qutlımuratov, H.Hamidov,

A.Dáwletov, A.Najimov, O.Dospanov, A.Bekbergenov, M.Qálenderov, U.Embergenov hám t. b. ilimpazlar ósip jetilisti. Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq til biliminiń foneti-

-3-

ka, leksikologiya, morfologiya, sintaksis, dialektologiya, til tariyxı hám t. b. tarawları hár tárepleme izertlenip, belgili bir izbe-izlikke tústi. Usınday jetiskenlikler menen bir qatarda qaraqalpaq til biliminde ele arnawlı izertlenbegen máseleler de bar. Solardıń biri morfonologiya máseleleri bolıp esaplanadı.

Morfonologiya - til biliminiń eń jas tarawı bolıp, ol XX ásirdiń 30-jıllarında qáliplesti. Al túrkiy tilleri morfonologiyası boyınsha dáslepki izertlew jumısları

XX ásirdiń 70-jıllardıń ortalarınan baslap jazıla basladı. Qırǵız tili morfonologiyası boyınsha izertlew jumısın júrgizgen T.Sadıqovtıń kórsetkenindey, túrkiy tillerdiń morfonologiyası házir qáliplesiw basqıshında tur. Solay da morfonologiyalıq izertlewlerdiń predmeti hám wazıypaları, fonologiya menen morfologiyanıń óz-ara baylanısı, morfonologiyanıń birligi hám t. b. máseleler ele jetkilikli dárejede anıqlanbadı.

Qaraqalpaq til biliminde morfonologiya ele arnawlı izertlewdiń obekti bolǵan joq. Biraq bir qatar morfonologiya máseleleri fonetikalıq hám morfologiyalıq qubılıslar sıpatında úyrenilgen. Bul jerde V.N.Yarсevanıń morfonologiyanı

úyreniwdi fonetistler grammatistlerge taslasa, grammatistler bolsa fonetistlerge qaldırıp keldi, - degen pikirin qaraqalpaq til bilimine de qollanıwǵa májbúrmiz. Endi fonetika hám morfologiya tarawları ushın teńdey tiyisli máselelerdi bólip alıp, olardı morfonologiyalıq qubılıslar sıpatında úyreniw wazıypası tur.

Morfonologiyalıq qubılıslardıń qaraqalpaq til biliminde arnawlı izertlenbewiniń ózi-aq izertlewge alınǵan temanıń aktual ekenin kórsetedi.

Morfologiyalıq qubılıslardıń qaraqalpaq tilinde kóp ushırasıwı hám onıń basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda ózine tán ózgeshelikleri, morfonologiyalıq qubılıslardıń tábiyatı boyınsha quramalı bolıp,

-4-

olardıń til basqıshlarınıń barlıǵına qatnası temanıń aktuallıǵınkúsheytedi.

Kurstıń maqseti hám wazıypaları sonnan ibarat, ulıwma til bilimindegi hám tyurkologiyadaǵı jetiskenliklerdi esapqa alıp qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardıń tábiyatın, olardıń payda bolıw jolların, basqa tillik qubılıslardan ayırmashılıǵın, qaraqalpaq tili morfonologiyasınıń predmetin anıqlaw maqset etip qoyıldı. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegidey wazıypalardı sheshiw belgilendi

-morfonologiya máselelerine arnalǵan ulıwma til bilimindegi hám tyurkologiyadaǵı miynetlerge sholıw jasaw

-morfonologiyanıń til bilimindegi ornın hám onıń til biliminiń basqa tarawları menen baylanısın anıqlaw

-qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardıń ózgesheligin anıqlap,

olardı sistemalastırıw

-morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisin úyreniw

-morfonologiyalıq qubılıslar menen singarmonizm nızamı arasındaǵı baylanıstı qarastırıw

-qaraqalpaq tilindegi dawıslı morfonemalar modellerin anıqlaw;

-qaraqalpaq tilindegi dawıssız morfonemalar modellerin anıqlaw;

-morfemalar birigiwinde payda bolatuǵın morfonologiyalıq qubılıslardı sóz shaqapları boyınsha úyreniw;

-izertlewdiń juwmaqları boyınsha usınıslar beriw.

Morfonologiya - tyurkologiyanıń ele kóp izertlewlerdi talap etetuǵın jas tarawı. Morfonologiyalıq izertlewler arqalı orfografiya, fonetika, morfologiya, til tariyxı, etimologiya máseleleri boyınsha teoriyalıq juwmaqlar jasawǵa boladı, qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisindegi, buwın qurılısındaǵı, sóz jasaw hám sóz

ózgertiw sistemasındaǵı búgingi kúnge shekem hár qıylı pikirlerdi payda etip júrgen bir qatar seslik qubılıslarǵa juwap tabıw múmkin. Qaraqalpaq tiliniń etimologiyalıq

-5-

sózliklerin, sonday-aq morfemalar sózligin dúziwde izertlew jumısınıń juwmaqları payda keltiriwi sózsiz. Házirgi waqıtta ayırım tiller boyınsha jazılıp atırǵan grammatikalarda, sabaqlıqlarda morfonologiya til biliminiń bir tarawı sıpatında berilip atır. Qaraqalpaq tili boyınsha jazılatuǵın sabaqlıqlarǵa, grammatikalarǵa ol ayrıqsha taraw sıpatında kirgiziliwi kerek. Bunday iste kurstıń áhmiyeti jáne de arta túsedi.

Qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardıń kópshiligi tildiń tariyxıy rawajlanıwı dawamında payda bolǵan. Sonlıqtan olardı úyreniwde kóbirek tariyxıy, tariyxıy-salıstırma metodlar qollanıladı. Bir qatar morfonologiyalıq qubılıslardı anıqlawda tuwısqan túrkiy tillerdegi, qaraqalpaq awızeki sóylew tilindegi, dialektlerdegi materiallar menen salıstırıw zárúr. Bunday jaǵdayda salıstırmalı metodtan paydalanıladı. Morfonologiyalıq qubılıslardan teoriyalıq juwmaqlar jasawda sıpatlama, semantika-strukturalıq, sistema-strukturalıq, distribuсiya, modellestiriw, sonday-aq esaplaw metodları da qollanıldı.

Kurstıń teoriyalıq bazası bolıp til bilimindegi sońǵı jańalıqlar, belgili tilshiilimpazlar I.A.Boduen de Kurtene, Ferdinand de Sossyur, N.S.Trubeсkoy,

L.V.Sherba, L.R.Zinder, Yu.S.Maslov, S.E.Malov, E.D.Polivanov, A.N.Kononov, N.K.Dmitriev, E.V.Sevortyan, N.A.Baskakov, A.M.Sherbak, A.A.Reformatskiy, rus til biliminde L.V.Bondarko, L.A.Verbiсkaya, M.V.Gordina, V.V.Lopatin, V.B.Kasevich, N.E.Ilina, E.S.Kubryakova, Yu.G.Pankraс, ózbek til biliminde

A.Ǵulamov, A.Hojiev, H.Nematov, E.Tojiev, F. Abdullaev, T.Mirzaqulov, A.Abduazizov, A.Maxmudov, N.Avazbaev, M.Jusupov, qazaq til biliminde K.Axanov, M.Tomanov, A.Ayǵabılov, A.Júnisbekov, B.Qaliev, M.Raymbekova, qırǵız til biliminde T.Axmatov, T.Sadıqov, J.Sıdıqov, túrkmen til biliminde S.Kurenov, A.Nurmuxamedov, A.Mollaev, B.Veyisov, qaraqalpaq til bili-

A.Bekbergenov, Sh.Abdinazimov hám t. b. miynetleri xızmet etti.

Ádebiyatlar:

1. Karimov I.A. Ózbekstannın óziniń jańalanıw hám rawajlanıw jo-lı. –

nologii. Avtoref. diss ........... dokt. fil.nauk. –Almatı: 1995.C.3

3. Yarсeva V.N. Sopostavitelnıy analiz strukturı slova v sovremennıx germanskix yazıkax. –Problemı morfologicheskogo stroya germanskix yazıkov.

–M.: AN SSSR. 1963. S.10.

-7-

Lekсiya: Morfonologiyanıń izertleniwi (4saat)

Qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardı úyreniwge kirispesten aldın morfonologiya boyınsha jazılǵan ilimiy ádebiyatlarǵa sholıw jasaw talap etiledi.

Hár qanday zattıń, qubılıstıń payda bolıwı hám rawajlanıw tariyxı bar. Sol sıyaqlı til biliminde de tillik qubılıslardıń ilimpazlar tárepinen anıqlanıp, dáwirler dawamında úyreniliw, izertleniw tariyxı boladı. Tillik qubılıslardıń usınday payda bolıw, rawajlanıw, úyreniliw tariyxın bilmey turıp, onıń búgingi jaǵdayın biliw, olar haqqında teoriyalıq juwmaqlar jasaw múmkin emes.

Hesh bir ilim birden payda bolmaydı. Morfonologiya da sol sıyaqlı. Morfonologiya máseleleri sóz etilgen ayırım lingvistikalıq ádebiyatlarda házirgi til bilimi kóz-qarasınan morfonologiyanıń izertlew obektine kiretuǵın bir qatar máseleler erte waqıtlarda jazılǵan miynetlerde úyrenilgeni kórsetiledi.

Házirgi til biliminde morfonologiya iliminiń dáslepki irge tasın qalawshı I.A.Boduen de Kurtene dep esaplanadı. Ol XIX ásirdiń 70jıllarınıń ortalarında seslik almasıwlardı eki túrge bóledi: 1) basqa seslerdiń tásirine baylanıssız seslik almasıwlar; 2) basqa seslerdiń tásirine baylanıslı seslik almasıwlar. Soń bul boyınsha izertlewlerin taǵı da dawam ettire otırıp 1895-jılı jazǵan «Opıt teorii foneticheskix alternaсii» degen miynetinde seslik almasıwlardı tómendegidey túrlerge bóledi: 1) Neofonetikalıq alternaсiya yamasa divergenсiya; 2) Neofonetikalıq emes yamasa paleofonetikalıq alternaсiya. Bunda ilimpazdıń seslik almasıwlardı dáslepki bóliwinde seslerdiń óz ara fonetikalıq tásirin, al sońǵı bóliwinde olardıń rawajlanıw tariyxın esapqa alǵanın kóremiz. Biraq I.A.Boduen de Kurtene seslerdiń almasıwınıń qaysısınıń fonetikaǵa yamasa morfonologiyaǵa tiyisli e ke-

-8-

nin kórsetpedi. Ol ulıwma morfonologiya terminin qollanbadı. Solay da onıń seslerdiń almasıwı haqqında pikirleri morfonologiya iliminiń payda bolıwına kúshli tásir etti. Basqa seslerdiń tásirine baylanıssız, neofonetikalıq emes seslik almasıwlardı psixofonetikalıq alternaсiya dep atadı. Bul, demek, onıń seslik almasıwlardıń bul túrin morfologiyaǵa tiyisli dep kórsetiwi bolıp esaplanadı.

Seslerdiń almasıwı haqqındaǵı I.A.Boduen de Kurteneniń pikirlerine súyene otırıp N.S.Trubeсkoy morfonologiya ilimine tiykar saldı. Morfonologiya termini, onıń izertlew obektleri menen maqset hám wazıypaları da N.S.Trubeсkoydıń ózi tárepinen qollanıldı hám belgilep berildi. Onıń kórsetiwinshe, morfonologiya morfologiya menen fonologiyanı baylanıstırıwshı taraw sıpatında hár qanday tildiń grammatikasında belgili orın iyelewi zárúr. Tek morfologiyaǵa iye emes tiller ǵana morfonologiyaǵa iye bolmawı múmkin.

N.S.Trubeсkoy morfonologiyanıń teoriyasın islep shıqtı. Bul teoriya úsh bólimnen ibarat; 1) morfemanıń fonologiyalıq strukturası haqqındaǵı teoriya; 2) morfemalardıń birigiwinde payda bolatuǵın kombinatorlıq seslik ózgerisler teoriyası; 3) morfologiyalıq funkсiya atqaratuǵın seslerdiń almasıw teoriyası. Bul

úsh teoriyanıń birinshisi barlıq tillerge tán. Sonlıqtan morfonologiya boyınsha jazılǵan miynetlerde morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi úyrenilgen. Ekinshi teoriya, N.S.Trubeсkoydıń pikirinshe, agglyutinativ tiller morfonologiyasınıń tiykarǵı bólegin quraydı. N.S.Trubeсkoydıń morfonologiyaǵa qosqan taǵı bir jańalıǵı morfonema haqqındaǵı teoriyası bolıp esaplanadı. Morfonema terminin lingvistika ilimine eń birinshi kirgizgen polyak ilimpazı G.Ulashin bolıp esaplanadı. Ol bılay jazadı: «...ses termini tábiyat seslerin ańlatadı; fonema termini sóylew seslerin ańlatadı; morfonema termini bolsa máni ayırıwshılıq xızmet atqaratuǵın sóylew seslerin ańlatadı.» Bul, álbette, til biliminde qabıl e tilgen túsiniklerge

-9-

tolıq sáykes kelmeydi. Solay da morfonema terminin ayırım shet el fonologları tárepinen joqarıdaǵıday mánide túsiniw qabıl etilgen. N.S.Trubeсkoy morfonema terminin til biliminde basqa mánide qollanadı hám bul haqqında bılay jazadı:

«...rus tilindegi ruka hám ruchnoy sózlerinde ruk hám ruch bir morfemanıń eki túrli fonetikalıq forması sıpatında kórinedi. Bul eki RU - fonetikalıq formada - kompleks obraz bolıp esaplanadı. Bunday bir morfema qurılısındaǵı sózlerdiń morfologiyalıq strukturasınıń jaǵdayına baylanıslı bir-birin almastıra alatuǵın eki yamasa bir neshe fonemalardıń kompleksli obrazı morfofonema yamasa morfonema dep ataladı.»

1960-jıllardıń ortalarınan baslap rus til biliminde morfonologiya máselelerine arnalǵan O.S.Axmanova, V.A.Redkin, A.V.Desniсkaya, E.A.Makaev hám

E.S.Kubryakova, S.B.Bernshteynniń miynetleri, maqalaları járiyalandı. O.S.Axmanovanıń pikirinshe, morfonologiya morfologiyalıq birliklerdiń jasalıwı ushın hár qıylı fonemalardıń qollanılıw prinсiplerin izertleytuǵın ilim. Ol morfonemanı ayrıqsha til birligi sıpatında qaramaydı hám morfologiyalıq seslik almasıwlardı

«morfonologiyalıq seslik almasıwlar», -dep ataydı.

1973-jılı rus tiliniń morfonologiyasına arnalǵan eń dáslepki monografiyalıq izertlew basılıp shıqtı. Onıń avtorı V.G.Churganovanıń pikirinshe morfonologiya sóz hám morfemalarda fonemalardıń morfologiyalıq nızamlar boyınsha shólkemlesiwin izertleytuǵın ilim, onıń wazıypası:

1. túbir, suffiks, prefiks, jalǵaw sıyaqlı elementlerdiń dúziliwineqatnasıwshı fonemalardıń quramın hám tártibin;

2. bul elementlerdiń sózlerge jalǵanıw barısındaǵı ózgerislerdefonemalardıń quramın hám tártibin;

3. bunday ózgerislerdiń regulyar modelleri hám olardıń sóz jasaw me-nen sóz ózgertiw sistemasındaǵı ornın;

-10-

4.morfologiyalıq elementlerdiń fonemalıq quramı menen izbe-izligi nızamın,

-úyretiwden ibarat ekenin kórsetedi. Monografiya avtorı morfonemanı

morfonologiyanıń ápiwayı birligi, ol kúshli poziсiyadaǵı fonemalar qatarı bolıp, bir yamasa bir neshe arxifonemalardı óz ishine qamtıydı,-dep esaplaydı.

Morfonemaǵa bir klassqa kiretuǵın kúshli hám ázzi fonemalardı sáwlelendiriwshi birlik, rus tilinde 37 dawıssız, 5 dawıslı morfonema bar, -dep jazadı. Sonday-aq onıń anıqlawınsha, morfonologiya morfonemadan basqa joqarı birlikke de iye. Ol submorf dep atalıp, sóz formalarınıń óz aldına mánige iye emes, sóz formanıń mánisine tásiri joq bólekleri. Ilimpazdıń bul pikirleri sońǵı dáwirlerde sınǵa alınıp, onıń durıs hám nadurıs tárepleri kórsetilip atır. Sózlerdiń qurılısındaǵı ushırasatuǵın mánige iye emes yamasa mánige tásiri joq bóleklerdi V.G.Churganova birinshi ret submorf termini menen atadı. Soǵan shekem bunday bólekler til biliminde hár qıylı terminler menen atalıp kiyatırǵan edi. Sońǵı dáwirlerde jazılǵan miynetlerde bul termindi qollanıw keń en jaymaqta.

Seslerdiń almasıwı haqqında L.R.Zinderdiń ayrıqsha pikirlerin ushıratamız. Ol: «...seslerdiń fonetikalıq hám tariyxıy almasıwları arasında úlken ayırmashılıq joq, birdey eki sestiń almasıwı hám fonetikalıq hám tariyxıy seslik almasıw kiriwi múmkin. Tildiń qurılısında janlı seslik almasıw da, tariyxıy seslik almasıw da belgili rol oynaydı. Bul jaǵday fonetika hám morfologiya tarawlarınan aralıq morfonologiya tarawınıń bóliniwine tiykar bolıp xızmet atqaradı»,- dep jazadı. Demek, L.R.Zinder morfonologiya tarawınıń til bilimi sistemasında orın alıw zárúrligin, onda seslerdiń almasıwı úyreniliwi kerekligin kórsetedi. Fonetikalıq hám tariyxıy seslik almasıwlardıń tiykarı bir ekenligine dálilli mısallar keltiredi.

1980-jılı N.E.Ilinan1ıń rus tilindegi feyillerdiń morfonologiyasına arnalǵan monografiyası jarıq kórdi. Ol morfonologiyalıq