Házirgi qaraqalpaq tili Fonetika (Dáwletov 2006)

dew múmkin. Solay etip jıyın sózinen jıyna, qıyın sózinen qıyna jasaladı~ a - feyil jasawshı suffiks boladı.

Demek qaraqalpaq tilinde jıyla, qıyla dep aytılmaydı eken, jazıwda da olay (jıynalıs, qıynalıw) bolmawı kerek.

Forması bir qıylı bolǵan geypara omonim sózler jazıwda qosımsha shártli belgi menen beligileniwi múmkin. Máselen: alma' (atlıq) - a'lma (feyil), salma' (atlıq), sa'lma (feyil), atla's (material), a'tlas (geografiyalıq atlas) hám t.b.. Bul sózler sóylewde dawıslılardıń pátli ya pátsiz aytılıwı menen parqlansa, jazılıwda olar dawıslınıń ústine pát belgisin qoyıw arqalı ayrıladı. Jazıwdaǵı bunday prinсip differenсiya prinсipi delinedi. Qaraqalpaq tiliniń imlasında fonetikalıq hám morfologiyalıq prinсiplerge tiykarlana otırıp kópshilik jazıw qádeleri dúzilgen. Sonlıqtan da jazıwdaǵı morfologiyalıq, ásirese, fonetikalıq prinсip baslı prinсipler bolıp sanaladı.

Ayırım háriplerdiń jazılıwı

Sózdiń barlıq esitilgen jerinde a háribi jazıla beredi. Mısalı: tas, ana, shana, bulaq, qadaǵan, avtobus, mashina hám t.b. orıs tilinen kirgen albom, alpinist, apelsin, ateizm, bagajnik, t.b. sózlerde qońsılas seslerdiń yamasa qońsılas buwınnıń tásiri menen a sesi á sesine jaqın aytıladı. Biraq jazıwda bul elestirilmey, a háribi menen jazıladı.

Jumsalıwı jaǵınan á, o, ó, u, ú háripleri biraz sheklengen boladı. ! háribi kóbinshe birinshi buwında, ayırım sózlerde ekenshi buwında jazıladı. Mısalı: áke, kán, sán, tártip, kápir, jáhán, sháhar, kútá hám t.b. O háribi túpkilikli sózlerdiń birinshi buwında ushırasadı hám sózlerdiń basında kelgende ol eki sestiń dizbegin (wo) bildiriw ushın jumsaladı. Mısalı: ol, ot, oraq, otın, qonaq, joldas hám t.b. Al orıs tilinen kirgen sózlerdiń basında, ortasında, aqırında birinshi hám sońǵı buwınlarında sheklenbegen halda jumsala beredi. Mısalı: oblast, opera, kolxoz, order, kino. Onday sózlerde pátsiz buwında kelgende a sesi sıyaqlı bolıp aytılǵan menen o háribi saqlanıp jazıladı.

U háribi bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında ushırasadı. Mısalı, ul, bul, qulın, julın, usta t.b. Al klub, kuba, kurant sıyaqlı orıs tili arqalı kirgen sózlerde buwın tańlamastan hám ádettegisinen sozımlı bolıp, qısıq dawıslı sesti ańlatıw ushın u háribi jumsaladı. Ó, ú háripleri tek túpkilikli sózlerde ǵana ushırasadı. Olar bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında jazıladı. Mısalı: kóz, tóz, kún, tún, kólik, tóle, kórkem, kúlki, t.b. Ó háribi sóz basında kelgende eki sestiń dizbegin (wó) ańlatıladı.

Birinshi buwında erinlik dawıslılar kelgende ekinshi buwındaǵı eziwlik ı, i, e sesleri sáykes erinlik u, ú, ó seslerine aylanıp aytılǵan menen jazıwda eslestirilmey, ı, i, e háripleri arqalı jazıladı. Mısalı: qolu-qolı, qulu-qulı, kúlku-kúlki, tóló-tóle,t.b.

Í, i háripleri ılaq, tınıq, qısı, tanıs, ilim, til, iz, kisi t.b. sózlerdiń basında, ortasında, aqırında jumsala beredi. Al orıs tili arqalı kirgen sózlerde, ı, i háripleri ádettegisinen de qısıq hám sozımlı aytılatuǵın seslerdi bildiriw ushın jumsaladı. Mısalı: til, tsıgan, brigada, lirika, t.b. Tartım jalǵawı jalǵanǵanda xalıq, parıq, awız, arın, kórik, bórik, erin, murın, qawın usaǵan geypara sózlerden ı, i sesleri túsirilip aytılǵanlıqtan jazıwda ol esapqa alınıp, xalqı, parqı, awzı hám t.b. túrinde jazıladı.

E háribi sózdiń barlıq jerinde (basında, ortasında, aqırında) ushırasa beredi: sózdiń basında hám sóz ortasında ayırım buwınnıń basında kelgende eki sestiń dizbegin (ye) ańlatadı. Mısalı: jazılıwı - el, eki, eles, poezd, obyekt, razezd, aytılıwı - yel, yeki, yeles, poezd, obyekt, razyezd. Sonday-aq bul e háribi epos, e kskursiya usaǵan sırttan

91

kirgen sózlerdiń hám ey, ex sıyaqlı túrkilikli sózlerdiń basında jalǵız e sesin bildiriw ushın jumsaladı.

Orıs jazıwında, e, o háriplerin tısqarı qosarlı seslerdi ańlatıw ushın ya, yu, l tańbaları da jumsalatuǵın edi. Házirgi latınlasqan álipbede qosarlı sesler ayrıqsha háripler menen bildirilmeydi, al esitiliwine qaray ya, yá, yu, yú, yo túrinde eki tańba menen belgilenedi. Mısalı: ya, yaki, Yura, Yuusip, yosh hám t.b.

Orıs hám latınlastırılǵan jazıwda (y) y hám w dawıssız fonemalarınıń hám olardıń qısıq dawıslılar menen qabatlasıwınan payda bolǵan diftonglardıń jazılıwında qıyınshılıqlar bolıp keledi. Y (y) háribi latın hám orıs álipbesinde sózdiń basında tek e háribiniń aldında jazılmaydı. Mısalı: el, (el), etik (etik), es (es), Egor (Egor) hám t.b. Al basqa dawıslılardıń aldında latınlasqan jazıwda ol jazıla beredi. Mısalı: yar, yaqshı, yapırmay, yashik, yáki, yosh, yod, yurry, Yuúsip hám t.b. ? háribi sózdiń basında o hám ó háripleriniń aldında jazılmaydı. Mısalı: ol, ot, or, otın hám t.b. Al basqa dawıslılardıń aldında ushırasqan jerde jazıla beredi. Mısalı: watan, wáde, wákil, waz, waqıt hám t.b.

Házirgi hárekettegi qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydalarında «uw, úw» qosarlıları suw, puw, suwat, súret, juwap, suwın, t.b. sózleriniń birinshi buwınında jazıladı da, qalǵan buwınlarda ıw, iw qosarlıları jazıladı: sawıw, juwıw, súyiw, júziw, oqıw, jawıw, suwıw t.b. Geyde birigip jazılatuǵın Ultuwǵan, kúnshuwaq, ulıshuw-qumquwıt hám maǵlshıwmat, bayıwlı, ayıw, Ayubay, uluma t.b. sıyaqlı atawısh sózlerde «ekinshi buwında da qollanıladı» dep kórsetilgen.

Biraq biziń anıqlawlarımız hám dálillewlerimiz boyınsha erinlik dawıssız w sesiniń aldında qısıq eziwlik dawıslılar (ı, i, e) pútkilley umsalmaydı, al olardıń orınında mudamı sáykes erinlik dawıslılar (u, ú, ó) jumsaladı. Imla qaǵıydalarınıń jıynaǵında bul jaǵday jarım jartılay ǵana esapqa alınǵan. Bizińshe, imla qaǵıydalar jıynaǵında kórsetilgenindey tek maǵlıwmat, ulıwma sıyaqlı sózler ǵana emes, al suwıw, uwıw, úyiw, kósew hám t.b. sıyaqlı sózlerdegi w sesi menen qońsılas kelgen qısıq dawıslılardıń erinlik túrinde (u, ú, ó) jazılǵanı ámeliy jaqtan da, teoriyalıq jaqtan da durıs bolar edi. Sonda qátesiz hámmeniń bir qıylı jazıwın da támiynlegen bolar edik, qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı hám baslı seslik nızamı bolǵan singarmonizmnińsaqlanıwın da támiyinler edik.

Singarmonizm nızamı boyınsha birinshi buwındaǵı qısıq eziwlik ı, i, e sesleri sáykes u, ú, ó erinlik dawıslılarına aylanıp ketedi. Biraq bul házirgi imla qaǵıydalarında esapqa alınbaydı. Mısalı, aytılıwı: kúyó, túyó, súwón, kúyow, túwól, quyu, suyuq, kúyúk hám t.b. jazılıwı: kúye, túye, súwen, kúyew, túwel, quyı, suyıq, kúyik, hám t.b.

Dawıssız háripler - b, d, g, ǵ sózdiń aqırında sáykes p, t, k, q bolıp aytılǵan menen ol jazıwda esapqa alınbaydı. Mısalı: klup, shtap, Volgograt, pedagok, shad, áwlad, baq bolıp aytılsa da, klub, shtab, Volgograd, pedagogog, shad, áwlad, baǵ - túrinde jazıladı. Al olar sózdiń basında, ortasında esitilgen jerinde jazıla beredi.

Tek orıs tilinen kirgen sózlerde ǵana ushırasatuǵın dawıssız ses ushın v háribi qabıl etilgen. Bul hárip túpkilikli sózlerde ushıraspaydı. Mısalı: vagon, vanna, avtobus, vitamin hám t.b. Biraq bul tańba ańlatatuǵın erinlik-tislik dawıssız v sesi kópshilik tárepinen túpkilikli sózlerde jumsalatuǵın qos erinlik b túrinde aytıladı. Usınday jaǵdaylardı esapqa alıp, jańa álipbege ótiw dáwirinde basqa tillerdiń tájiriybelerin de itibarǵa ala otırıp, sırttan kirgen sózler ushın jalǵız bir hárip tańbasın (v) qabıl etpey-aq, onıń xızmetin túpkilikli sózlerde jumsalatuǵın qaraqalpaq tiliniń fonemalıq quramında burınnan bar qos erinlik dawıssız sesti ańlatatuǵın b háribine júklew múmkin edi. Jańa latınlasqan qaraqalpaq álipbesinde sh tańbası túpkilikli sózlerde jumsalatuǵın sh sesin ańlatıw menen (shash, shana) birge ol sırttan kirgen shors, shyotka, shexov, shex, shek sıyaqlı sózlerde de jumsaladı. Solay etip burınǵı kirilliсadaǵı sh, sh, ch tańbalarınıń úshewiniń xızmetin bir qosarlı tańba-sh atqaradı.

92

Bul qaraqalpaq tiliniń awızsha hám jazba nızamlılıqlarınıń saqlanıwı ushın xızmet etip tur. Usınday etip b tańbasına da burınǵı kirilliсadaǵı b hám v háripleriniń ekewiniń xızmetin júklew múmkin edi. 1940-jılı kirilliсaǵa ótken dáwirdiń ózinde orıs tilinen kirgen sózlerde qollanıw ushın qaraqalpaq álipbesine v, с, ch, sh tańbalarınıń qabıl etip alınıwınıń ózi qáte edi. Bunday qaraqalpaq tili ushın jat háriplerdiń alınıwı arqalı tilimizdiń seslik nızamlarınıń buzılıwına jol qoyılǵan edi. Bul qátelik jańa latınlasqan qaraqalpaq álipbesine ótiwde jartılay ǵana dúzetildi: burınǵı kirill álipbesindegidey с, ch, sh háriplerine sáykes keletuǵın ayrıqsha tańbalar alınbadı, al kirilliсadaǵı v tańbasına sáykes keletuǵın v háribi qabıl etildi.

93

94