Házirgi qaraqalpaq tili Fonetika (Dáwletov 2006)

1- lekсiya

Fonetikanıń izertlew obyekti, basqa ilimler menen baylanısı, tarawları, metodları.

Fonetikanıń izertlew obyekti.

Jámiyette eń zárúrli hám oǵada áhmiyetli xızmetti - adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı wazıypasın atqaratuǵın til seslerden quraladı. Tildiń ómir súriwi, jasawı sesler arqalı bolatuǵınlıǵı, oylawımızdıń tikkeley shınlıqqa aylanıwı til arqalı, til sesleri arqalı iske asatuǵınlıǵı ilimpazlar tárepinen tolıq dáliyllengen edi. Tildiń usı seslik tárepi hám seslerge baylanıslı bolǵan túrli qubılıslar til biliminiń fonetika tarawında izertlenedi. Tildegi seslerdiń jasalıwın hám esitiliwin, seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı (singarmonizm, seslerdiń almasıwı, qısqarıwı, túsip qalıwı hám t.b.), tildiń buwın qurılısın, pát normasın, intonaсiyasın fonetika ilimi izertleydi. Sonday-aq sózlerdiń durıs aytılıwı hám jazılıw qádeleri de fonetikaǵa baylanıslı máseleler bolıp sanaladı.

Tildegi barlıq sesler tutas bir sistemanı quraydı. Bul sestiń tutas til sistemasına kiretuǵınlıǵı onıń tildegi basqa seslerge qatnasında, qarama-qarsı qoyılıwında, ózara salıstırılıwında anıq kórinedi. Tildiń fonemalıq qurılısın anıqlaw, qansha dawıslı hám dawıssızlardıń óz aldına dara fonema xızmetinde jumsalatuǵınlıǵın, olardıń sóz mánisin hám formasın ayırıwǵa qatnasın anıqlaw ayrıqsha áhmiyetke iye boladı. Sózde geypara jaǵdaylardıń sebebinen ayırım seslerdiń túsip qalıw yamasa almasıw qubılısları ushırasadı. Sonday-aq qońsılas seslerdiń, buwınlardıń óz-ara tásirine baylanıslı, pátke hám taǵı basqa fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı sesler belgili dárejede ózgerislerge ushırap, bir-birine úylesip keledi. Mine, bunday qubılıslardıń barlıǵı fonetikanıń birden-bir tiykarǵı izertlew obyekti bolıp tabıladı.

Álbette, til sesleri adamnıń sóylew aǵzalarınıń tikkeley qatnası arqalı jasaladı. Sóylew aǵzaları adamlardıń biologiyalıq jaqtan tirishilik etiw ushın kerekli bolǵan músheleri xızmetin atqarıw menen birge olardıń(adamlardıń) jámiyettegi eń áhmiyetli qatnas quralı bolǵan tildi, sóylewdi payda etiwshi aǵzaları bolıp ta sanaladı. Tildegi sesler birinen soń biri izbe-izlik penen aytıladı, al bir neshe sesti bir waqıtta teńinen aytıw múmkin emes. Tilde aytılatuǵın sesler tábiyattaǵı tolıp atırǵan seslerdiń bir túri bolıp, olardıń hár qaysısı ózlerine tán akustikalıq sıpatlamasına iye boladı. Sóylew aǵzaları hám olardıń seslerdi payda etiwdegi xızmeti, seslerdiń akustikalıq tárepi fonetikada izertlenedi. Buwın, pát, intonaсiya til sesleri menen tıǵız baylanıslı boladı. Olardı bildiretuǵın ayrıqsha sesler joq. Basqasha aytqanda buwın, pát, intonaсiya tildiń materiallıq tárepi, fizikalıq forması bolǵan seslerden bólek turmaydı. Kerisinshe, olar til birlikleri bolǵan sesler menen birlikte, sesler arqalı tutas sózlerde hám gáplerde kórinedi. Sonlıqtan tildegi sesler arqalı júzege shıǵatuǵın bunday qubılıslar da fonetikada izertlenedi.

Biziń házirgi jazıwımız (kirill, latın jazıwları) seslik jazıw bolıp, hár bir seslik tip - hár bir fonema (geyde birneshe fonemalar) qabıl etilgen shártli tańba menen belgilenedi. Álipbedegi háriplerden, barlıq shártli tańbalardan durıs paydalanıp, sózlerdi hámme bir qıylı etip durıs jazıw máseleleri kópshilik jaǵdayda fonetikaǵa baylanıslı sheshiledi. Sonday-aq awızsha sóylew óz normasına, ózgesheligine iye boladı. Awızsha sóylew mudamı jazıw menen sáykes kele bermewi múmkin. Tildiń awızsha hám jazba tárepleri bir-birine tıǵız baylanıslı bolıw menen birge olar ayrmashılıqlarǵa da iye boladı. Tildiń awızsha sóylew normaları, jazıw qádeleri tikkeley fonetikaǵa baylanıslı dúziledi. Tildiń awızsha hám jazba tárepleri fonetikanıń tikkeley izertlew obyektine kiredi.

2

Fonetikanıń áhmiyeti hám til biliminiń basqa tarawları menen baylanısı

Sózlerdi grammatikalıq baylanısqa túsirip, gáp quraw arqalı adam óz oy-pikirin bildiredi. Sóz hám gáp máni bildiretuǵın til birlikleri boladı. Ses jeke turıp semanstikalıq máni bildire almaydı, biraq sózlerdiń ózi seslerden quraladı. Sonlıqtan sóz hám gáp penen seslerdi bir qatarǵa qoyıp, olardıń úshewin teńdey qatnastaǵı til birlikleri dewge bolmaydı. Til birlikleri ortasında seslerdiń tutqan ornın belgilewde, ásirese, prof. L.R. Zinderdiń mına pikiri itibarǵa ılayıq: «Tilde tradiсiyalıq túsinik bolǵan hár qıylı úsh element bir-birinen ayırılıp turadı: sesler, grammatika hám sózlik degen pikir qayta qarawdı talap qıladı. Seslik tárepi bul tildiń úshinshi bir elementi emes, al sózlerdiń hám grammatikalıq usıllardıń jasawınıń zárúrli forması. Sózlik hám grammatikalıq qurılıs tildiń mazmunın qurasa, al seslik tárepi tildiń materiallıq negizin, onıń fizikalıq formasın quraydı desek boladı. Solay etip sesler sózlerdiń, grammatikalıq formalardıń, ulıwma tildiń ómir súriwin támiyin etiwshi eń zárúrli til birligi bolıp sanaladı.

Fonetika ámeliy jaqtan da úlken áhmiyetke iye boladı. Mekteplerde sawatlılıqqa úyretiw - durıs oqıtıw, durıs jazdırıw metodikasınıń kóp ǵana máseleleri fonetikaǵa baylanıslı sheshiledi. Tildiń awızsha hám jazba tárepleriniń óz-ara baylanısı menen ayırmashılıqların esapqa alıw oqıwshılardı sawatlılıqqa úyretiw úlken áhmiyetke iyeboladı.

Burın jazıwı bolmaǵan xalıqlardıń álipbesi menen jazıwın dóretiw, burın jazıwı bar xalıqlardıń jazıwın taǵı da jetilistiriw sıyaqlı ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye bolǵan máseleler fonetikaǵa tiykarlana otırıp sheshiledi. Tildiń awızeki sóylew qádelerin tolıq bilgende ǵana kópshilikke arnalǵan bayanatlardı, radio xabarların durıs oqıw múmkin. Ádebiy tildiń imla qádelerin belgilew bolsa, fonetikanıń ámeliy jaqtan baslı máseleleriniń biri bolıp esaplanadı.

Fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis házirgi qaraqalpaq til biliminiń bólek-bólek tarawları bolıp, olar bir-birinen úlken ózinshelik ózgesheliklerine, keskin ayırmashılıqlarına iye bolıw menen bir qatarda óz-ara tıǵız baylanıslı da boladı.

Óytkeni bul tarawlardıń báriniń de izertleytuǵın birden-bir obyekti - házirgi janlı qaraqalpaq ádebiy tili. Házirgi qaraqalpaq til biliminiń joqarıda kórsetilgen hár bir tarawı qaraqalpaq tiliniń belgili bir tárepin jan-jaqlı tereń izertleydi. Bul izertlewde tutas tildiń basqa tárepleri de názerden sırtta qalmawı tiyis.

Leksikologiya, morfologiya hám sintaksiste tildiń fizikalıq (seslik) tárepine ayrıqsha itibar berilmesten-aq, onıń máni ańlatıwshılıq tárepi názerde tutıladı~ bul tarawlardıń izertlew obyekti tildiń dara turǵanda máni bildiretuǵın birlikleri - sóz, sóz dizbegi, gápler boladı. Fonetika bul tarawlar ortasında ayrıqsha orın tutadı.

Óytkeni fonetikanıń izertlew obyekti bolǵan ses óz-ózinen semantikalıq máni bildirmeydi. Al sesler sózlerde jumsalıp, sózlerdiń mánisin hám formasın ózgertiwge tikkeley qatnasadı. Sonlıqtan fonetika tildiń soсiallıq tárepi menen bir qatarda onıńfizikalıq - akustikalıq jaǵın da izertleydi.

Fonetika óz aldına ilim sıpatında grammatikaǵa da, leksikologiyaǵa da qarama-qarsı qoyılatuǵın tildiń ayrıqsha tarawı ekenligine kópshilik ilimpazlar óz waqtında úlken dıqqat awdarǵan edi. Sonıń menen birge fonetika leksikologiya, morfologiya hám sintaksis penen tıǵız baylanıslı boladı. Fonetikanıń leksikologiya menen baylanıslı ekenligi sonda - leksikologiyanıń negizgi izertlew obyekti bolǵan sózler bir-birinen sesler arqalı, seslik ózgeshelikleri arqalı ayırılıp turadı. Tek tildegi omonim sózler ǵana seslik ózgesheliklerisiz-aq hár túrli máni bildiredi. Mısalı : tal-atlıq sóz mánisinde, tal-feyil sóz mánisinde: at-atlıq, at-feyil mánisinde hám t.b. Sózlerdiń seslerden quralatuǵınınıń ózi fonetika menen leksikologiyanıń baylanıslı ekenligin kórsetedi.

Fonetika morfologiya menen baylanıslı boladı. Sózlerge hár qıylı morfologiyalıq formalar qosılıw arqalı seslerdiń ózgeriwleri, almasıwları, túbirdiń sońǵı

3

buwınınıń juwan ya jińishkeligine qaray qosımtalardıń juwan, jińishke bolıp keliwi hám taǵı basqalar fonetika menen morfologiyanıń tıǵız baylanıslı ekenin kórsetedi: Mısalı: kitap-kitabı, shanaq-shanaǵı, balalı-bilimli, jetker-atqar hám t.b.

Fonetika sintaksis penen de baylanıslı boladı. Xabar, úndew, soraw, buyrıq sıyaqlı gáplerdiń hár bir túri ózlerine tán bolǵan intonaсiyasına iye boladı. Olar aytılıwda intonaсiyalıq jaqtan birbirinen ayrılıp turadı. Sonday-aq bir túrli gáplerdiń ózi hár qıylı jaǵdaylarǵa, ortalıqqa baylanıslı túrlishe intonaсiya menen aytılıwı múmkin. Kerekli sózlerge tıńlawshınıń dıqqatın awdarıw ushın pát qoyıp, kóterińki aytıw, ayırım gáp aǵzalarınan keyin pauza islew, tutas gáptegi sózlerdiń melodikalıq jaqtan qubılmalı (bálent-pás, sozımlı-qısqa) bolıp aytılıwı - mine, bulardıń bári oypikirdiń anıq hám túsinikli bolıwın támiyin etedi. Frazalıq pát, pauza, melodika - intonaсiyanıń ajıralmas sıńarları. Al intonaсiya bolsa, seslik qubılıs bolıp sanaladı. Bunnan fonetikanıń sintaksis penen baylanıslı ekeni ańlanadı.

Fonetika lingvistikalıq emes ilimler menen de baylanıslı boladı. Fonetika bárinen burın akustika hám fiziologiya menen baylanıslı. Fonetika sonday-aq mediсinanıń ayırım tarawları menen de baylanıslı boladı.

Fonetikanıń tarawları

Fonetika tildegi seslerdi hám seslerge baylanıslı bolǵan barlıq qubılıslardı hár tárepleme tolıq izertleydi. Seslerdiń sóylew aǵzaları tárepinen jasalıwı, olardı akustikalıq sıpatlaması, seslerdiń hár qıylı tariyxıy dáwirlerde ózgerisler menen rawajlanıp keliwi, házirgi tildegi jaǵdayı, bir semyalas hám hár qıylı semyadaǵı tillerdiń seslik jaqtan jaqın-alıslıǵı sıyaqlı bir-birine baylanıslı bolǵan, sonıń menen birge hár qaysısın óz aldına alıp, tereń izertlewdi talap etetuǵın bul máseleler fonetikanıń hár túrli tarawlarında sóz etiledi. Fonetikanıń ózi sol tarawlardıń jıynaǵınan turadı.

Jeke tildiń seslik dúzilisi sol jeke tildiń fonetikasında úyreniledi. Máselen, qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisi qaraqalpaq tiliniń fonetikasında, orıs, ózbek, qazaq tiliniń seslik dúzilisi, sáykes sol tillerdiń fonetikalarında izertlenedi. Jeke tildiń fonetikası menen birlikte til biliminde ulıwma fonetika da boladı. Ulıwma fonetika dúnya tilleriniń seslik dúzilisine baylanıslı bolǵan ulıwmalıq, ortaq máselelerdi izertleydi: adamnıń sóylew aǵzalarınıń artikulyaсiyalıqá múmkinshiliklerin, seslik qubılıslardıń tábiyatın, seslerdi payda etiwdiń ulıwmalıq jaǵdayın, seslerdiń ózgeriwiniń hám dizbeklesiwiniń ulıwmalıq nızamlılıǵın, seslerdi klassifikaсiyalawdıń jolların hám t.b. máselelerdi izertleydi. Ulıwma fonetika kópshilik dúnya tilleriniń materiallarına súyenedi. Sonlıqtan ulıwma fonetika jeke fonetika menen tıǵız baylanıslı boladı. Jeke fonetika seslik qubılıslardı tildiń rawajlanıwınıń házirgi qálpindegi jaǵdayında sıpatlawı múmkin. Sonday-aq til sesleriniń belgili dáwir dawamında rawajlanıw, ózgeriske ushıraw sebeplerin hám basqa tuwısqan tiller menen baylanısın salıstırıp izertlew múmkin. Sonlıqtan jeke fonetikanıń ózi tariyxıy fonetika, salıstırma fonetika hám sıpatlama fonetika sıyaqlı tarawlardan turadı.

Házirgi qaraqalpaq tilinde jumsalıp júrgen sesler aytılıwı jaǵınan da, atqaratuǵın xızmeti jaǵınan da, seslik qurılısı jaǵınan da áyyemgi turısınan tap házirge shekem hesh ózgerissiz sol qálpinde áwladtan-áwladqa ótip kelgen emes. Kerisinshe, tariyxıy waqıtlar ótiw menen ayırım seslerdiń túsip qalıw, ayırım seslerdiń jańadan payda bolıw qubılısları nátiyjesinde tildiń seslik quramı rawajlanıp kelgen. Tildiń seslik qurılısınıń hár túrli tariyxıy dáwirlerde rawajlanıp, ózgerislerge ushırawın hám ol ózgerislerdiń sebebin tariyxıy fonetika izertleydi.

Bul tildiń seslik qubılısları sol tildegi jaqın, tuwısqan bolǵan basqa tildiń seslik qubılısları menen salıstırıla otırıp úyrenilse, olar ortasındaǵı ulıwma hám ayırmashılıq belgileri anıqlanadı. Bul ayırım tildiń bir semyaǵa kiretuǵın basqa

4

tillerden ózgesheligin hám usaslıq táreplerin ashıwda úlken áhmiyetke iye. Sonday-aq ózara usamaytuǵın hár túrli semyaǵa kiretuǵın tillerdiń seslik sistemasın salıstıra otırıp, ol tillerdiń nızamlı ayırmashılıqların kóriw múmkin. Tillerdi salıstıra otırıp úyreniw, ana tilinen shet tiliniń ózgesheliklerin sanalı túrde ózlestiriw basqa tillerdi durıs hám tez úyreniwge sebepshi boladı. Salıstırma fonetika-fonetikanıń ayrıqsha bir tildiń seslerin basqa tillerdiń sesleri menen salıstıra otırıp izertleytuǵın tarawı. Salıstırma fonetika mudamı tariyxıy fonetika menen tıǵız baylanısta boladı.

Sıpatlama fonetika tildiń rawajlanıwınıń házirgi ómir súrip turǵan dáwirindegi seslik qurılısın, ondaǵı fonemalar sistemasın, fonemalardıń ishki óz ara baylanısın anıqlaydı. Tildiń fonemalıq qurılısın anıqlawda fonemalardıń tariyxıy shıǵısı hám rawajlanıwı da esapqa alınadı. Sıpatlama fonetikada seslerdiń ózgeriw hám rawajlanıw tariyxı házirgi tildiń fonetikalıq sistemasın anıqlawdıń qosımsha quralı retinde paydalanıladı. Bunday baǵdardaǵı fonetikalıq izertlewdi sońǵı dáwirde fonologiyaá dep ataydı.

Sıpatlama fonetika seslerdiń fiziologiyalıq-artikulyaсiyalıq, fizikalıqakustikalıq hám lingvistikalıq táreplerin izertleydi. Seslerdiń jasalıwında sóylew aǵzalarınıń atqaratuǵın xızmeti (geyde bul fiziologiyalıq fonetika dep te júrgiziledi), qanday seslerdiń esitiw aǵzalarında qanday tásir qaldıratuǵınlıǵı (seslerdiń akustikalıq tárepi), sózlerdiń mánisin hám formasın ayırıwda jeke seslerdiń qanday xızmet atqaratuǵınlıǵı sıyaqlı máseleler usı sıpatlama fonetikada izertlenedi. Bulardıń ishinde seslerdiń máni hám forma ayırıwshılıq xızmeti, yaǵnıy qatnas jasaw quralı retinde jumsalatuǵın tárepi baslı áhmiyetke iye boladı. Seslerdiń usı semantikalıq tárepi fonetikanı jámiyetlik ilim bolǵan lingvistikaǵa kirgizedi. Solay etip izertlew jumısınıń maqseti hám usılına qaray fonetika bir jaǵınan ulıwma fonetika hám jeke fonetika bolıp bólinse, ekinshi jaǵınan sıpatlama fonetika, tariyxıy fonetika hám salıstırma fonetika bolıp bólinedi. Bul miynette házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń sıpatlama fonetikası haqqında sóz etiledi.

Fonetikanıń izertlew usılları.

Fonetika anaw yamasa mınaw seslik qubılısqa fonologiyalıq kóz-qarastan qaraytuǵın bolsa, ol til biliminiń leksikologiya, morfologiya hám sintaksis tarawları qollanatuǵın usıllardan paydalanadı. Aytayıq, fonemalardıń sózlerde túrli kombinaсiyalarda jumsalıwı, fonetikanıń leksikologiya hám grammatika menen baylanısı, fonetikalıq qubılıslardıń óz-ara baylanısı hám t.b. jóninde sóz etilgende janlı tildiń faktlerinetiykarlanıladı.

Fonetikada tiykarınan eki túrli usıl - obyektivlik hám subektivlik usıllar bolıp, olar bir-birin tolıqtırıp otıradı. Ádette seslik qubılıslardıń sırların esitiwimiz arqalı hám sóylew aǵzalarımızdıń háreketi arqalı biliwge tırısamız. Bulay etip baqlaw júrgiziw subektivlik usıl tiykarında boladı.

Ádette awızeki sóylew barısında ushırasatuǵın kóp ǵana seslik qubılıslar sóylewshi hám tıńlawshı tárepinen elestirilmeydi. Sózlerdegi sesler burınnan dástúr boyınsha qáliplesip qalǵan kónligiwler tiykarında qabıl etiledi. Mısalı: at, bet, ot, ót sózlerindegi t fonemasınıń tórt túrli ekenligin, balalar degen bir sózdiń ózindegi birinshi, ortańǵı hám sońǵı buwınlardaǵı a dawıslı fonemasınıń sozımlılıǵı hám akustikalıq sıpatı jaǵınan úsh túrli ekenin sóylewshi de, tıńlawshı da itibarǵa almaydı. Bunday seslik ayırmashılıqlar fonetikada úlken áhmiyetke iye. Óytkeni usınday hár qıylı seslik ayırmashılıqlar kem-kem ótkirlesip, keleshekte jańa fonema dóreliwi múmkin. «Sana salasına tikkeley ele ótpegen, fiziologiyalıq hám fizikalıq tarawda bolıp atırǵan ayırım qubılıslar lingvist ushın oǵada úlken áhmiyetke iye bolıwı múmkin. Óytkeni ol qubılıs keleshek ózgerislerdiń nıshanı bola otırıp, waqıttıń ótiwi menen tillik oylawdıń qaramaǵına ótiwi itimal».

5

Til sesleriniń tábiyatın tolıq biliw ushın subektivlik usıl ele jetkiliksiz.Obyektiv ómir súriwshi seslik qubılıslar obyektivlik usıllar tiykarında izertleniwizárúr. Basqasha aytqanda, olar túrli

túrli apparatlardıń járdeminde ǵana anaw yamasa mınaw seslik qubılıslar jóninde anıq juwmaqqa keliw múmkin. Ásireseseslerdiń aytılıwı hám esitiliwi máselelerin teksergende eksperimental usıl kútázárúrli boladı. Óytkeni «...hátte názik seslerdi esitiwge úyrengen, shınıqqan qulaqtıńózi sol seslerdi sol qálipte e mes, al jeke oylawı negizinde kónligiwi boyınsha qabıl

etedi» dep jazǵan edi akademik L.V.Sherba.

Eksperimentallıq fonetikada tiykarınan tórt túrli usıl qollanıladı: grafikalıq usıl (kimogramma, osсillogramma sızıqları), seslik usıl (plastinka, magnitafon plenkası), somatikalıq usıl (foto-rentgen, palatogramma súwretleri), spektrografiyalıq usıl (spektrogrammalar).

6

Til seslerin izertlewdiń úsh aspekti: artikulyaсiyalıq, akustikalıq,lingvistikalıq aspektler.

Fonetikanıń izertlew aspektleri haqqında túsinik

Til seslerin úyreniw oǵada quramalı qubılıs. Sonlıqtan seslerdi hár túrli kózqarastan izertlew talap qılınadı. Birinshiden, eń aldı menen til seslik til bolǵanlıqtan tábiyattaǵı tolıp atırǵan basqa sesler sıyaqlı til sesleri de óziniń fizikalıq tábiyatına iye boladı hám ol fizikada úyreniledi. Bul til sesleriniń fizikalıq aspekti boladı. Ekinshiden, sóylew hám qabıl etiw adam tárepinen iske asırılatuǵın qubılıs. Sóylew belgili dárejede adam organizminiń atqaratuǵın xızmeti bolǵanlıqtan ol anatomiyalıq-fiziologiyalıq kóz-qarastan qarap ta izertlenedi.

Úshinshiden, til sesleriniń eń áhmiyetli jaǵı sonda, olardıń járdeminde adam óz oypikirin bayanlaydı. Basqasha aytqanda, til sesleri jámiyette qatnas quralı xızmetin atqaradı. Bul seslerdiń eń baslı tárepi, soсiallıq (lingvistikalıq) tárepi bolıp tabıladı. Fonetika lingvistikalıq ilim sıpatında seslerdiń soсiallıq tárepine kóbirek itibar beredi. Sonıń menen birge fonetika anaw ya mınaw seslik qubılıstı durısıraq hám tereńirek túsindiriw ushın fizikalıq, fiziologiyalıq materiallardan da paydalanadı.

Seslerdiń fizikalıq hám fiziologiyalıq tárepleriniń izertleniwiniń ózi olardıń (seslerdiń) lingvistikalıq xızmetin hár tárepleme tereńirek úyreniwge baǵdarlanadı.

Fonetikanıń akustikalıq tárepi. Tiykarǵı akustikalıq túsinikler

Tábiyattaǵı seslerdiń ulıwma teoriyası fizikanıń akustika bóliminde izertlenedi. Til sesleri tábiyattaǵı tolıp atırǵan basqa sesler sıyaqlı hawanı terbeltip, onı tolqın tárizli háreketke keltiriw nátiyjesinde jasaladı. Ses ótetuǵın ortalıq hawa keńisligi boladı.

Til sesleri dawıs shımıldıǵınıń dirildewi hám hawa aǵımınıń sóylew aǵzaları diywallarına tásir etiwi nátiyjesinde payda boladı.

Seslerge akustikalıq jaqtan sıpatlama beriwde ses ırǵaǵı, ses kúshi, ses tembri, seslerdiń sozımlılıǵı menen birlikte rezonanslıq qubılıslar kózde tutıladı. Ses ırǵaǵı belgili waqıt birligindegi payda etilgen dirildiniń muǵdarına baylanıslı boladı. Waqıt birligi retinde sekund ólshemi jumsaladı. Dirildiniń muǵdarı qanshelli kóbeyse, ses ırǵaǵı sonshelli kúsheyedi, kerisinshe, dirildiniń muǵdarı qanshelli azaysa, ses ırǵaǵı páseyedi. Ses ırǵaǵın payda etiwshi terbelis jiyiligi terbeliwshi deneniń massasına keri proporсional, al deneniń tıǵızlıǵına (máselen, tardıń tartılıw dárejesi) tuwra proporсional boladı. Basqasha aytqanda, deneniń turqı qanshelli úlken bolsa hám tıǵızlıǵı bosań bolsa, belgili waqıt birligindegi payda bolatuǵın terbelis jiyiliginiń muǵdarı az bolıp, ses páseń shıǵadı. Kerisinshe, deneniń turqı qanshelli kishi bolsa yamasa tıǵızlıǵı qattı bolsa, belgili waqıt birliginde payda bolatuǵınterbelis jiyiliginiń muǵdarı kóp bolsa, ses bálent shıǵadı.

Erlerdiń dawıs shımıldıǵı hayallardıń dawıs shımıldıǵına qaraǵanda qalıńıraq hám uzınlaw, yaǵnıy turqı úlkenirek. Sonlıqtan da erlerdiń dawısı pás (juwan) hayallardıń dawısı bálent (jińishke) boladı.

Ses ırǵaǵı gerс penen ólshenedi. Sekundına bir tolıq terbelis bir gerс (gс) boladı. Eger de ses payda etiwshi dene bir sekundta 300 ret jiyilikte terbelse (dirildese), onda 300 gс jiyiliktegi ses payda etiledi. Adamnıń qulaǵı shama menen 16 gс ten 20 mıń gс aralıǵındaǵı jiyiliktegi seslerdi e sitiw uqıbına iye boladı. 16 gс e sitiliwdiń e ń

Akustika - grektiń akustikos - «esitiliw» degen sózinen alınǵan.

7

tómengi shegarası, al joqarǵı shegarası adamnıń jas ózgesheligine qaray 20 mıń gс ten tómenlewi múmkin. 16 gс ten tómengi jiyilikte payda etilgen ses (máselen, jer silkiniwde jer qırtıslarınıń terbelisi) infra ses, al 20 mıń gс ten joqarǵı jiyiliktegi ses ultra ses dep ataladı. Infra hám ultra seslerdi adam qabıl etiwuqıbına iye emes.

Sesler ton (dawıs) hám shawqımnan jasaladı. Izbe-izli tákirarlanǵan terbelis nátiyjesinde payda bolǵan ses ton (dawıs), al izbe-izli tákirarlanbaǵan terbelis nátiyjesinde payda bolǵan ses shawqım dep ataladı. Dawıslı sesler tonnan, al dawıssız sesler tiykarınan shawqımnan ibarat boladı.

Ses kúshi hawa tolqınınıń pátine baylanıslı boladı. Ses kúshiniń energiyası hawa tolqınınıń baǵıtına perpendikulyar túsirilip, 1 sekundtaǵı 1sm2 maydansha menen ólshenedi. Basqasha aytqanda, ses kúshi terbelistiń amplitudasınan ǵárezli boladı: terbelis tolqınınıń amplitudası qanshelli kóbeyse, ses kúshi de sonshelli kúsheyedi, kerisinshe, terbelis tolqınınıń amplitudasınıń azayıwı menen ses kúshi de páseyedi. Ses kúshi menen sestiń qattı hám ásten aytılıwı arasındaǵı baylanıstı túsinip alıw zárúr. Ádette ses kúshi qanshelli joqarı bolsa, ses qattı aytıladı dep sanaladı. Sestiń qattı ya ásten aytılıwınıń ses kúshinen ǵárezliligi ses ırǵaǵı menen de baylanıslı boladı. Óytkeni birdey kúshke iye bolǵan, biraq hár túrli ırǵaq penen aytılatuǵın sesler qattı ya ásten aytılıwı jaǵınan hár túrli bolıp qabıl etiledi.

Ces kúshin ólsheytuǵın birlik deсibel (db) boladı. Sestiń qattı ya ásten aytılıwı ses kúshine baylanıslı ólshenedi. Esitiwdiń tómengi shegarası 0 db desek, joqarǵı shegarası 13 db boladı.

Ses tembri ses terbelisiniń túrleri menen baylanıslı boladı. Ses tolqının payda etetuǵın terbelis quramalı qubılıs boladı. Máselen, muzıkalıq ásbaptıń tarın alsaq, tolıq terbeliw menen birge tardıń jartısı, úshten biri, tórtten biri hám t.b. bólekleri de terbeledi. Usınday quramalı terbelis nátiyjesinde ses payda etiledi. Ses payda etiwshi deneniń tolıq terbelisinen sestiń tiykarǵı tonı payda boladı, al onıń bólekleriniń terbelisinen oberton (qosımsha ton) jasaladı. Qosımsha ton tiykarǵı tonǵa qaraǵanda joqarı boladı. Mısalı, tardıń tiykarǵı tonı 100 gс terbeliste bolsa, onıń jartısı 200 gс qosımsha tondı, úshten biri 300 gс qosımsha tondı hám t.b. beredi. Tiykarǵı ton eń kúshlisi bolıp, tolıq sestiń sapasın belgileydi. Al qosımsha ton bolsa, seske belgili dárejede qosımsha túr beredi. Tiykarǵı tonnıń kúshi menen ondaǵı qosımsha tonlardıń óz-ara sáykeslesip, úylesiwinen sestiń garmonikalıq qurılısı -tembri kelip shıǵadı.

Tembr túsinigi tiykarınan dawıslı sesler menen baylanıslı boladı. Mısalı, a, ı, i hám t.b. seslerdi hár qaysısınıń ózine tán tembrine iye bolǵanlıǵı sebepli olardı ajıratamız.

Belgili bir sesti aytqan waqıtta sóylew aǵzalarınıń háreketi nátiyjesinde tamaqtan joqarıda jaylasqan boslıqlar - jutqınshaq boslıǵı, awız boslıǵı ózleriniń kólemin hám formasın ózgertip, sol seske tiyisli bolǵan túrge iye boladı. Solay etip ol boslıqlar rezonator xızmetin atqaradı. Murın boslıǵı óziniń kólemin hám formasın ózgerte almaydı. Sebebi murın boslıǵında onıń formasın ózgerte alǵanday háreketke keliwshi sóylew aǵzaları joq. Sonlıqtan murın boslıǵı tek murınlıq seslerdi aytqanda ǵana rezonator xızmetin atqaradı. Solay etip adamnıń sóylew aǵzaları bolǵan awız, murın, jutqınshaq boslıqları quramalı rezonatorlıq sistemanı payda etedi. Tamaqtaǵı dawıs shımıldıǵında payda bolǵan quramalı ton tamaqtan joqarıda jaylasqan jutqınshaq, awız, murın boslıqlarınıń rezonansı (jańǵırıǵı) nátiyjesinde óziniń áwelgi túrin ózgertedi. Aytılıwǵa tiyisli ses sol boslıqlardan ózine tán bolǵan qosımsha seslik túr aladı. Rezonator járdeminde qosımsha tonlardıń ayırımları kúsheyiwi, al birewleri páseńlewi múmkin. Jiyiliktiń kúsheygen bólegi, yaǵnıy ses

8

energiyasınıń jıynalǵan bólegi formanta dep ataladı. Sestiń formantlıq qurılısı onıń spektrinde anıqlanadı. Spektr arqalı sestiń eń áhmiyetli sıpatlaması beriledi.

Seslerdiń terbelis jiyiligin bólip-bólip alıp, spektrallıq analiz jasaw elektroakustikalıq hám elektronlıq texnikanıń ósiwi menen rawajlana basladı. Seslerdiń formantlıq dúzilisin jazıp alatuǵın apparat spektrograf dep, al jazılıp alınǵan material spektrogramma dep ataladı. Spektrogrammada hár ses ózine tán bolǵan formantlarınıń jaylasıw ornına, formasına iye boladı.

Sesti aytıw ushın belgili waqıt birligi ketedi. Sestiń sozımlılıǵı (dlitelnost) terbelistiń sanı menen sozılıw waqtına baylanıslı boladı. Biraz tillerde, máselen, túrkmen, qırǵız, yakut tillerinde bir sestiń sozımlı hám qısqa aytılıwı máni ayırıwshılıq, yaǵnıy fonemalıq xızmet atqaradı. Al qaraqalpaq tilinde belgili bir sestiń sozımlı hám qısqa aytılıwı semantikalıq máni bildiriw ushın jumsalmaydı, tekfonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı ol birde sozımlı, birde qısqaraq aytılıwı múmkin.

Fonetikanıń fiziologiyalıq tárepi. Sóylew aǵzaları.

Fonetikanıń anatomiyalıq - fiziologiyalıq tárepi degennen sóylew aǵzalarınıń qurılısı hám olardıń xızmeti túsiniledi. Tildegi sesler jóninde aytqanımızda aldı menen ol seslerdiń artikulyaсiyalıq sıpatlamasın biliwimiz zárúr. Artikulyaсiyası jaǵınan hár qıylı bolǵanı ushın sesler hár túrli akustikalıq sıpatlamaǵa iye boladı. Nátiyjede biz hár qıylı seslerdi esitemiz. Solay etip seslik ayırmashılıqlar artikulyaсiyalıq ayırmashılıqlardan kelip shıǵadı. Til seslerin hám olardıń aytılıwın durıs túsiniw ushın sóylew aǵzalarınıń atqaratuǵın xızmetin, olardıń adam organizminde qalay jaylasqanlıǵın, háreketke keliw múmkinshiligin biliwimiz tiyis. Til, erin hám kishkene til jaylasqan tamaq hám ókpe sóylew aǵzaları bolıp esaplanadı.

Ókpe adamnıń tirishiligi ushın oǵada zárúrli bolǵan dem alıw hám qandı kislorod penen támiyinlep turıw sıyaqlı júdá áhmiyetli fiziologiyalıq xızmetti atqaradı. Sonday-aq ókpe til seslerin aytıw ushın zárúrli bolǵan hawa aǵımın payda etip, hawa júretuǵın «kanaldıń» boyında jaylasqan sóylew aǵzaları menen birlikte seslerdi dóretiw usaǵan oǵada áhmiyetli wazıypanı da atqaradı. Tirishiliktiń ádettegi dem alıw mapazında hawanı ishke tartıw hám sırtqa shıǵarıw bir qálipte teńdey waqıt ishinde murın arqalı iske asadı. Al sóylegen waqıtta hawanı ishke tartıw ádewir tezlesedi de, sırtqa shıǵarıw aqırın boladı hám ádettegi dem alıw (fiziologiyalıq dem alıw) waqtındaǵı hawanı sırtqa shıǵarıwǵa salıstırǵanda ishten bir neshe mártebe kóbirek hawa shıǵarıw múmkin. Fiziologiyalıq dem alıw menen sóylew waqtındaǵı dem alıwdıń taǵı bir ózgesheligi - sóylewde murınlıq seslerden basqa seslerdiń bárin aytqan waqıtta hawa aǵımı awızdan shıǵadı da, fiziologiyalıq dem alıwda ádette hawa murınnan shıǵadı hám murın arqalı hawa ishke tartıladı.

Ókpe eki jaǵınan eki qolqa arqalı joqarısında jaylasqan kegirdek penen tutasqan boladı. (1- súwret). Ókpeden shıqqan hawa aǵımı kegirdek arqalı kegirdektiń joqarısında jaylasqan tamaq arqalı ótedi. Tamaq kegirdektiń joqarısındaǵı jaylasqan onıń keńeygen bólimi boladı (2-súwret). Tamaq júzik tárizli, qalqan tárizli hám eki shómish tárizli shemirsheklerden quraladı. Ol shemirshekler muskullar menen tutasıp turadı. Awqatlıq zattıń dem alatuǵın jaqqa (tamaqqa) qaray ketip qalmay, óńeshke ketiwi ushın jutınıw waqtında tamaqtıń joqarısında almurt tárizli jumsaq shemirshek tamaq jolın jawıp turadı. Nátiyjede awqatlıq zat dem alıw múshesine qaray emes, al óńeshke qaray ketedi.

Formanta - latınsha formans, formantis - «payda etiwshi», «dóretiwshi» sózinenjasalǵan. Spektr - grekshe spektrum - «kórinetuǵın» degen sózden jasalǵan.

9

Shómish tárizli eki shemirshek júdá háreketsheń boladı. Olar bir-birine jaqınlasıwı hám qashıqlasıwı arqalı dawıs shımıldıǵınıń formasın ózgertedi. Dawıs shımıldıǵı shómish tárizli hám qalqan tárizli shemirsheklerdiń aralıǵında jaylasqan mayısqaq jiyeklerine iye bolǵan sańlaq bolıp, oǵan bekitilgen muskullardıń tásiri menen háreketke keledi (3-súwret). Dawıs shımıldıǵı ses payda etiwde oǵada úlken áhmiyetke iye boladı. Dawıs shımıldıǵınıń joqarısında jalǵan dawıs shımıldıǵı ornalasqan. Jalǵan dawıs shımıldıǵı tolıqlaw hám úlkenirek boladı. Dawıs shımıldıǵı zaqımlanǵanda yamasa awırǵanda jalǵan dawıs shımıldıǵı arqalı da sóylewge boladı. Biraq dawıs qırıldaq hám pás shıǵadı.

Shómish tárizli shemirsheklerdiń háreketi nátiyjesinde dawıs shımıldıǵı óziniń formasın ózgertedi dedik. Máselen, dawıs shımıldıǵınıń úsh túrli jaǵdayın anıq ayırıwǵa boladı. Birinshiden, dawıs shımıldıǵınıń muskulları bosańsıp, ol keń ashılǵan bolıwı múmkin. Bunday jaǵdayda ókpeden shıqqan hawa aǵımı hesh qanday irkinishke ushıramaydı. Dawıs shımıldıǵı fiziologiyalıq dem alıw waqtında hám únsiz seslerdi aytqanda usı qálipte turadı. Ekinshiden, dawıs shımıldıǵınıń ishki diywalları jaqınlasıp hám kerilip (tartılıp) turıwı múmkin. Bul jaǵdayda dawıs shımıldıǵı oǵada kishkene sańlaqtı payda etedi yamasa jabılıp turadı, derlik.

Solay etip hawa aǵımı óz jolında tosqınlıqqa ushıraydı. Hawa basımı nátiyjesinde dawıs shımıldıǵı azlap ashılıp, belgili kólemdegi hawa shıǵadı. Dawıs shımıldıǵı qattı tartılıp turǵanlıqtan taǵı da onıń diywalları jaqınlasıp, sańlaqtı kishireytedi. Keyin hawa aǵımınıń basımı menen jáne ashılıp, belgili dárejedegi hawanı shıǵaradı da, qaytıp jaqınlasadı. Bunday háreket oǵada úlken tezlik penen izbe-izli túrde qaytalanıp otıradı. Bul dawıs shımıldıǵınıń joqarısındaǵı boslıqlarda hawanıń terbelisin payda etip, nátiyjede dawıs kelip shıǵadı. Dawıs shımıldıǵınıń bunday háreketinen dawıs qatnasatuǵın sesler bolǵan dawıssız sesler, únli dawıssızlar, sonorlar jasaladı. Úshinshiden, dawıs shımıldıǵı bosańsıp, biraq ol kishkene sańlaq payda etiwi múmkin. Bul jaǵdayda hawa aǵımı qıyınlıq penen, kúsh penen ótip, dawıs shımıldıǵınıń diywalın dirildetiw nátiyjesinde shawqımǵa tán bolǵan dirildini payda etedi. Sóytip dawıs shımıldıǵınıń bunday jaǵdayında adam sıbırlap sóylewi múmkin.

Erler menen hayallardıń dawıs ayırmashılıǵı olardıń dawıs shımıldıqlarınıń ózgesheligine baylanıslı boladı. Qozǵalıssız turǵan waqıtta erlerdiń dawıs shımıldıǵınıń uzınlıǵı ortasha 1,5 sm, al hayallardıń dawıs shımıldıǵınıń uzınlıǵı 1,2 sm boladı. Dawıs shımıldıǵı úlken bolǵan sayın dawıs pás (juwan dawıs), al kishi bolǵan sayın bálent (jińishke dawıs) boladı. Sonlıqtan erler juwan (iri) dawıslı, hayallar jińishke (mayda) dawıslı bolıp keledi. Sonday-aq dawıstıń bunday ózgesheligi dawıs shımıldıǵı muskullarınıń tartılıp, kerilip turıw dárejesine de baylanıslı boladı. Ádettegi sóylew waqtında erlerdiń dawıs shımıldıǵınıń dirildisi sekundına 85 retten 200 ge shekemgi aralıqta (85-200 gс), hayallardıń dawıs shımıldıǵınıń terbelisi bolsa 160 retten 340 qa deyingi aralıqta (160340 gс) boladı. Adamnıń dawıs shımıldıǵı shama menen 40 gс ten 1700 gс aralıǵındaǵı terbelisti payda etiw múmkinshiligine iye.

Ókpeden shıǵıp kiyatırǵan hawa aǵımı tamaqtan keyin onıń joqarısında jaylasqan jutqınshaq boslıǵına keledi. Jutqınshaq diametri 3 sm shamasındaǵı jumsaq diywalına iye bolǵan boslıq bolıp, ol jańǵırıq xızmetin atqaradı. Jutqınshaq joqarısındaǵı eki sańlaq arqalı murın boslıǵı menen, ortasındaǵı sańlaq arqalı awız boslıǵı menen hám tómende jaylasqan sańlaq arqalı tamaq penen tutasqan boladı.

Tildegi seslerdiń jasalıwında tek bir sóylew aǵzası ǵana qatnasıp qoymaydı, al kópshilik sóylew aǵzalarınıń xızmeti nátiyjesinde belgili bir ses payda etiledi. Hár túrli seslerdiń jasalıwında, seslik ózgesheliklerdiń payda etiliwinde awız boslıǵında jaylasqan sóylew aǵzalarınıń xızmeti ayrıqsha (4-súwret). Joqarıda sesler awız, murın, jutqınshaq boslıqlarınıń rezonator (jańǵırıq) xızmetin atqarıwı nátiyjesinde ózinshe ózgesheligine iye boladı degen edik. Tildegi sesler ayrıqsha jańǵırıq xızmetin

10