Qaraqalpaq tili - Leksikologiya (Aynazarova G)

Qaraqalpaq tili leksikografiyası tarawında orfografiyalıq sózlikler dúziw jumısları ekinshi watandarlıq urısqa deyingi dáwir-aq baslanǵan edi. Sol jumıslardıń juwmaǵı retinde qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi birinshi ret 1940-jılı basılıp shıqtı hám óz oqıwshıları ushın járdemshi qural sıpatında xızmet atqaradı.

Sońǵı dáwirde qaraqalpaq tiliniń alfiviti menen orfografiyası tarawında ózgerisler payda boladı. Qaraqalpaq tiliniń alfaviti menen orfografiyalıq qaǵıydaları jańadan dúzilip shıqtı. Xalıqtıń sawatlı hám durıs jazıw isi orfografiyalıq sózlikke bolǵan talaplardı burınǵıdan da beter arttıra tústi. 1940jılı shıqqan orfografiyalıq sózlik dáwir ózgerislerine, sońǵı dáwir talaplarına juwap bere almaytuǵın boldı. Endi jańa orfografiyalıq sózlikler dúziw zárúrligi payda boldı.

Qaraqalpaq tiliniń házirgi qollanıp kiyatırǵan alfaviti menen orfografiyası tiykarında E.Nurmuxanova menen S.Niyetullaevlar tárepinen «Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi» dúzilip, ol 1959 jılı qaraqalpaq mámleketlik baspası tárepinen jarıqqa shıqqan edi. Sózlik sonnan beri ol oqıwshılarına xızmet etip kiyatır.

Orfografiyalıq sózlikke 1957jılı Qaraqalpaqstan ASSR JOqarǵı Soveti Prezidiumınıń 28fevraldaǵı pármanı menen tastıyıqlanǵan qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı orfografiyalıq qaǵıydalarınan maǵlıwmat berilgen.

Sózliktiń basında qaraqalpaq alfavitindegi háripler, olardıń dúziliw tártibi hám atları bar. Onnan keyin dawıslılardıń hám dawıssızlardıń jazılıwı, túbir sózlerdiń hám qospa sózlerdiń jazılıwı qosımtalardıń hám kómekshi sózlerdiń jazılıwı, bas háriplerdiń jazılıwı hám sózlerdiń ótkermelew boyınsha orfografiyalıq qaǵıydalar berilgen.

Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq qaǵıydalarınıń soń jazılıwı biraz qıyınshılıqlardı tuwdırıw múmkin dep tabılǵan sózlerdiń hám sóz dizbekleriniń alfavitlik tártipti jaylastırılǵan sózligi baslanadı.

Dúziwshiler tárepinen orfografiyalıq sózlikke kirgiziliwge tiyisli sózlerdi, sóz dizbeklerin tańlawǵa bir qansha dıqqat awdarılıp, miynet jumsalǵanlıǵı kórinedi. Bul nárse kúndelikli jazıw isinde jazılıwı biraz oylanıwdı talap etetuǵın bazı bir sózlerdi qamtıwǵa mediсina, málham, máńgi t.b. sózleri m háribina baylanıslı tańlanǵan usınday sózlerdiń qatarına kiredi.

Sózlikte jekke sózler qaraqalapq tiliniń jalǵamalı qurılısına baylanıslı hár túrli formalarında berilgen. Mısalı, qıtıq, qıtıqlaw, qıtıqshıl, qıshqıl, qıshqıltım t.b.

Jeke sózler hám qıylı formaları menen bir qatarda sózlikte turaqlı sóz dizbekleri de bar. Olar birinshi komponentiniń dáslepki háribine baylanıslı alfavitlik tártipte kitapqa kirgizilgen. Mısalı daqabı jer jarıw laqap, laqaplı, suwıq, suwıq demin alıw, suwıqlaw sálemlesiw, kózden ótkeriw, kózdiń qıyıǵın salıw t.b.

Defis arqalı jazılatuǵın jup sózler hm jazılıwı biraz qıyınshılıq tuwdıratuǵın menshikli atamalar da alfavitlik tártipte sózlikten orın alǵan qıp-qızıl, naqaqtan-nahaq, nan-pan, qıra-qıra, ótirik-ósek, ólip-óship, tors-tors, qıyat/urıwdıń atı/ t.b.

Qaraqalpaq tilinde gepara sózlerdiń esitiliwi menen jazılıwı arasında bazı bir alshaqlıqlar ushrasatuǵınlıǵı belgili. Máselen, sóz ishinde, sóz aralıǵında qatar keletuǵın e sh. Ash usaǵan sesler aytılıwında ish bolıp esitiledi. Bunday jaǵdayda morfologiyalıq prinсipti basshılıqqa ala otırıp, olardıń ayırım morfemaları saqlanǵan túrinde jazılıwı kerek. Orfografiyalıq sózlikte qaraqalpaq tili orfografiyası usı tárepine de kewil awdarılǵan. Mısalı issheń, issheńlik, qosıqshılıq, kolxoz, kolxozshı t.b.

Ayırım sózlerdiń mánisin anıqlap ketiw, oqıwshılar ushın qıyınshılıq tuwjırıw maqsetinde onday sózlerdiń tusında geypara sózlerdiń neni ańlatatuǵınlıǵı, qanday sóz dizbeginde ushırasatuǵınlıǵı da kórsetilgen. Mısalı qurıshı/ qulaqtıń qurıshı qanıw/, qurıldı/ qurıldap uyıqlaw/qızarıp ketiw, illá/illá dep awızda ashıw t.b.

Orfografiyalıq sózlikke kirgen sózlerdiń ishinde házirgi qaraqalpaq ádebiya tiliniń leksikasına orıs tilinen orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler menen terminler belgili orındı iyeleydi. Mısalı vagon, vazelin, vals, valyuta, vanna, varvarizm, varvarlıq, variant rol, rul, konсert, konfeta, konferenсiya, kompoziсiya, paragraf t.b.

Bul tildiń ekinshi tilge awısqan sóz sol tildiń nızamlılıqlarına enetuǵınlıǵı belgili. Orıs tili arqalı orıs tiliniń óziniń hám basqa tillerden ótken sózler tilimizde kerekli

jerde talap etilgen qosımtalardı qabıl ete aladı. Bul nárse qaraqalpaq tiliniń orfografiyasındaǵı dıqqat awdarıwdı kerek etetuǵın ayrıqsha orınlardıń birinen esaplanadı. Sózlikte bunday jaǵdaylarǵa baylanıslı bazı bir mısallardı da kóriwge boladı aprel, apreldiń, apreli antogonist, antogonistlik, kartofel, kartomoelge, kartofeli. t.b.

Biz qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq normalarına baylanıslı sózlikke kirgizilgen joqarıdaǵı jaǵdaylardan jeterli paydalansaq, sawatlı hám durıs jazıw boyınsha jumısımızdı biraz jeńillestiriwge múmkinshilik alıwımız múmkin., Usınıń menen birge qaraqalpaq tili boyınsha dúzilgen bul orfografiyalıq sózlikte onıń paydalanıwda esapqa alınıwı zárúr bolǵan kóp ǵana kemshiliklerdi kórsetip ótiwge de tuwra keledi.

Sózlikti dúziwde leksikografiyası tarawındaǵı jetiskenlikler, bay tájiriybeler tolıq esapqa alınbaǵan. Sol sebepli sózliktiń sapasın jaqsılawǵa, onnan paydalanıw isin jeńillestiriwge baǵdarlanatuǵın geypara múmkinshilikler kitaptan orın ala almaǵan. Máselen, sózliktiń quramı hám qurılısı, onnan paydalanıw tártibi, kópshilik terminlerdiń til uslubınıń qaysı tarawlarına tán ekenligi hám taǵı basqalar tuwralı maǵlıwmatlar kitapta joq. Orfografiyalıq sózlikke kirgiziletuǵın sózlerdi tańlawda da ústirtinlik bar. Kópshilik sózler jazılıwda hesh qanday qıınshılıqlardı tuwdırmaytuǵın bolsa da, jazılıwı qıyınıraq dep esaplanatuǵın sózlerdiń qatarında sózlikke kirgizilgen.

Mısalı:: aǵa, ada, adam, az, aza, azada, ay, aytıs, alma, abay, abadan, abadanlıq, abayla, abaylaw, aǵza, aǵıs, adalaw, adamlf, adamsız, ajar, ajarsız, ajarlı, azar, azatlıq, azǵan, azna, aybatsız, aylıq, t.b.

Bul ele a háribine baylanıslı nadurıs tańlanılǵan sózlerdiń tolıq dizimi emes. Usı házipke baylanıslı da basqa háriplerge baylanıslı da kitapqa kirgizilgen sózlerdiń, jeterli tańlanılmaǵan, toparın ádewir muǵdarda kóriwge boladı.

Orfografiyalıq sózlik óz oqıwshlarına sózlerdi durıs hám sawatlı jazıwdıń úlgisin kórsetetǵın bolǵanlıqtan bul másele boyınsha oǵan degen talap basqa sózliklerge qaraǵanda da qatańıraq hám kúshlirek bolatuǵınlıǵı belgili. Sonlıqtan onda hesh qanday qolaysızlıqtıń kózge túspewi shárt.

Sózlikte epkin epkin, narazı sózi narazılıq sózi narazılıq, násiyat sózi násiyhát, shúbhá, sózi shúbhá , sahra sózi sahıra, shermende sózi sermende, shermende etiw sózi, sermende etiw, shúdigar sózi súdigar, shúdigarlik sózi súdigarlik, piyada sózi pıyada bolıp nadurıs jazılǵan. Bul sózlerdi házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń talaplarına sáykes ulıwma xalıq tilinde qollanılıp júrgen túrinde tómendegishejazǵanımız maqul: e pkin, narazı, narazılıq, násiyat, shúbha, sahra, shermende, shermende etiw, shúdigar, piyada.

Sózlikke kirgizildi degen sóz sol sózdiń tildiń leksikasında belgili bir birilik sıpatında qollanılıp kiyatırǵanlıǵın kórsetedi. Al kuxnya, shlyapa, stengazeta, speсialist usaǵan sózler qaraqalpaq tiliniń leksikalıq quramında bar ma. Biziń pikirimizshe, bular orıs tili leksikasına tán, olar qaraqalpaq tilinde asxana, qalpaq, diywalı gazeta, qániyge degen sózdiń mánilerine say keledi.Kitapqa bul sózlerdiń ne ushın kirgizilgeni belgisiz.Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi bolǵanlıqtan oǵan qaraqalpaq tilinde qollanılıp jurgen sózler kirgenligi maqul.Olay bolmaǵanda qaysı tildiń orfografiyalıq sózligi ekenligi bilinbey qaladı.

Durıs, tilimizde orıs tilinen awısqan kóp ǵana sózler menen terminler bar.Olardıń da orfografiyalıq sózlikten orın alıwı bunday sózlerdi durıs jazıwımızǵa ulken járdem etedi. Sonlıqtan qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligine orıs tili arqalı awısqan áne sonday sózler menen terminler ǵana kiriwi mumkin.

Bunday sózlerdiń kópshiligi sózlikten orın alǵan.Bul judá jaksı. Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq normalarınıń talaplarına sáykes orıs tili arqalı awısqan sózler, tiykarınan alǵanda, orıs tilindegi túrinde, al geyparaları qaraqalpaq tiline bazı bir ózgerisler menen qabıl etilgen túrinde qollanılıp kiyatır.Mısalı minuta-minut, sekunda- sekund,sanatoriy-sanatoriya, t. b.

Sózlikte usınday sózlerdi judá sabırlı turde terip kirgiziw kerek edi, tilekke qarsı, bunday sózlerdiń kópshiligi kitapta joq.Olardıń ayırımları, hátteki, nadurıs jazılǵan. Máselen, znachok sózi znachek turinde, unter-ofiсer sózi unter ofiсerturinde berilgen.Bul jerde qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı orfografiyalıq qaǵıydalarınan qısqasha maǵlıwmat

berilgende, duziwshiler, álbette, oqıwshılarǵa usı orfografiyalıq qaǵıydalardı basshılıqqa alıw kerek ekenligin eskertip ótiwdi de, sózliktiń sol tiykarǵa qurılǵanlıǵın eskertiwdi de kózde tutqan bolıwı sózsiz.Solay bola tursa da, orfografiyalıq qaǵıydalardıń kitapta nadurıs iske asqanlıǵı dım tusiniksiz. Máselen, orfografiyalıq qaǵıydalarda pedagog-pedagogtan degen mısal orıs tili arqalı kirgen sózlerge qosımtanıń qalay jalǵanıwı kerek ekenligi boyınsha ulgi retinde kórsetilgen.Usıǵan qaramastan, sózlikte, okrug-okrugke,okrugten turinde juwap buwınǵa jińishke qosımta jalǵawlı tur. Bunday jaǵdayda barlıq waqıtta da okrug- okrugqa-okrugtan bolıwı orfografiyalıq qaǵıydalardıń talabına juwap bola aladı.

Kópshilik qospa sózlerdiń jazılıw orfografiyası sózlikte nadurısberilgen. Máselen, ar namıs. áne mine, kem kemnen, bireń sarań,, kók kómbek turinde bólek jazılıp kórsetilgen bolsa, qolda-ayaqta, qolqanat usaǵan sózler kolayaqta, qolqanat turinde defissiz qosılıp jazılıp ketken. Geypara defis talap etilmeytuǵın qol astı, kóre sala, tal tus sózler defis arqalı jazılǵan. Bul sózlerdiń kóz astı, oqıy sala. Dut toǵay sózlerden hesh qanday ayırması joq.Olar fonetikalıq jaqtan da, semantikalıq jaqtan da, defistiń jazılıw zárurligin tuwdırmaydı, sonlıqtan bul sózlerdi defissiz jazıw turinde paydalanǵan maqul.

Onıń ústinde orfografiyanıń talabına muwapıq bólek jazılıwı kerek bolǵan bir qansha sózler qosılıp jazılıp kórsetilgen. Mısalı sorıqaynaǵan, sorıqaynaw, jekkóriwshilik, jekkóriw, bazı birew,t. b.

Ayırım fonetikalıq jaqtan da, semantikalıq jaqtan da birigip ketken sózler gá birigip, gá ayırıp jazılıp berilgen. Máselen, awızeki, juzeki degen sózler bir-birine judá usas, olardıń fonetikalıq ajıralmaslıǵı da, leksikalıq-semantikalıq ajıralmaslıǵı da birdey. Usıǵan qaramastan sózlikte olardıń birinshisi awızeki, al ekinshisi juzeki turinde alınǵan. Olardıń ekewi de birigip jazılıwı kerek. Al dáldal sózin hesh qanday bólek jazıwǵa tiykar joq, biraq olar kitapta dál-dal turinde defis arqalı bólingen.

Tilimizdegi qıymayısı shıǵıw degen sózdiń fonetikalıq hám leksikalıq-semantikalıq ajıralmaslıǵı oǵada ápiwayı-aq sezilip turadı, biraq onıń sózlikte qıymayısı shıǵıw turinde beriliwi dım qolaysız.Bul sózdi sózlikke qaray qıy mayısı turinde emes, al biriktirip jazıwımız kerek.

Kópshilik jaǵdaylarda oqıwshılarǵa qıyınshılıq tuwdıratuǵın máselelerdiń biri orıs tili hám orıs tili arqalı basqa tillerden kelgen sózlerde pát máselesi bolıp tabıladı.Pát sózdiń mánisi menen de tikkeley baylanıslı. Ayırım sózlerde páttiń ornın ózgertiw arqalı sózdiń mánisin putkilley ózgertip te ketiw mumkin. Sonlıqtan sózliklerge kirgen orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden awısqan, sonday-aq geypara páttiń ornın belgilep ketiw zárúrligi bar sózler pát tusetuǵın buwındı nusqap ótken payda boladı.Qaraqalpaq tiliniń bul orfografiyalıq sózligine pátli buwındı kórsetip ótiw zárurligi bar orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden awısqan kóp ǵana sózler menen terminler engizilgen, biraq olarda bul nárse dıqqattan shette qalıp qoyǵan.

Kitapta bunnan da bir qansha kemshilikler bar. Álobette, orfografiyalıq sózlikte usınday qátelerdiń jiberiliwi óz oqıwshısın ádewir shatastıradı da, qıynaldıradı da.

Nızamlı turde bekitilgen orfografiyalıq normalardı basshılıqqa alıw onı jazıw isinde ámeliy iske asırıw biziń hár birimizdiń tikkeley wazıypamız bloıp tabıladı. Olay bolmaǵanda kim kóringen ózinshe jazıp, ádebiy tildiń normaları buzılıwǵa shekem barıp jetiwi mumkin. Bul, óz gezeginde, ádebiy tildiń házirgi zaman talabına sáykes rawajlanıwın ádewir úziliske tusiretuǵını sózsiz.

Kitap, gazeta-jurnallardshıń betlerinde qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq qaǵıydalarınan jeterli paydalanbaw, jazıwda hár turlikke jol qoyıw bul másele boyınsha tiyisli ámeliy ilajlardı kóriwge májburleydi. Ásirese baspa sóz betlerinde jazıwǵa ayrıqsha itibar berip nızamlı turde qabıl etilgen orfografiyalıq qaǵıydalardıń tolıq saqlanıp jazılıwın támiyin etiwge tiyislimiz.

Házir Respublikamızda Ózbekistan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bóliminiń til hám ádebiyat institutınıń bir neshshe bólimleri , Qaraqalpaq mámleketlik universiteti, Karaqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutınıń qaraqalpaq tili kafedraları, muǵallimlerdiń bilimin jetilistiriw institutınıń ayırım kabinetleri usaǵan mákemeler qaraqalpaq tiliniń máseleleri menen shuǵıllanadı.Qaraqalpaq tiliniń háreket e tiwshi

orfografiyasınıń jazıwda durıs qollanılıwın baqlap barıw,tiyisli ilajlardı nusqaw bul mákemelerdiń ayrıqsha dıqqat orayında turıwı lazım. Jazıwda kórinip qalǵan hár qanday qolaysız jaǵdaylar óz waqtında kórsetilip, xalıq kópshiligine jetkerilip barılıwı tiyis .

Ámeliy ilajlardıń biri sıpatında qaraqalpaq tilinde leksikografiyanıń házirgi talaplarına juwap bererliktey arnawlı orfografiyalıq sózlik retinde qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi jańa basılıwda jarıq kórdi.Onda bul jaǵdaylar belgili dárejede esapqa alınǵan.

Awdarma sózlik. Bul sózlikte ámeliy jaqtan keń qollanılatuǵın sózliklerdiń tiykarǵı turlerinen esaplanadı.Awdarma sózlikler kópshilik xalıqlardıń tillirinde bar.Bulardıń ishinde kóbirek kózge tusetuǵını hám kóp qollanılatuǵını orıs tilinen ya orıs tiline awdarıw jolı menen duzilgen sózliklerden ibarat.

Qaraqalpaq tilinde bunday sózlikler dáslepki dáwirlerde turmıs talabı tiykarında payda boldı. Birinshi orıssha-qaraqalpaqsha sózlik N. A. Baskakov, S. B. Beknazarov hám U.N. Kojurovlar

tárepinen duzilgen. Ol 1947-jılı Moskvada basıp shıǵarıldı. Sózlikte 3O OOO sóz bar.

Sózlik tiykarınan alǵanda, orıs tilinen qaraqalpaq tiline awdarıwshılar hám orıs tilin úyreniwshiler ushın arnalǵan. Bunı dúziwshilerdiń de ózleri kórsetip ótedi.á

Sózlikte redaktorlıq alǵı sózinen keyin onıń qurılısı, materiallardıń jaylastırılıwı, onıń shártli qısqartıw belgileri haqqında maǵlıwmatlar beriledi.

Bul orıssha-qaraqalpaqsha sózlik orıs jazıwı tiykarında 1940-jılı qabıl etilgan alfavit boyınsha dúzilgen. Onda kúndelikli turmısta jiyi qollanılıp iyatırǵan orıs sózleri menen terminleri orın aldı. Olardıń mánileri múmkin bolǵanınsha qaraqalpaq tilina awdarılıp, al qaraqalpaqsha sıńarı joqları sol orıs tilindegi túrinde beriledi, hátteki túsinikli bolıw ushın bunday sózler ya terminler qawıs ishinde túsindiriledi de. Mısalı::

Bidán, bidon/suyıq nárseler ushın qańıltırdan islengen ıdıs/; bidon dlya moloko-sút salatuǵın bidon/ıdıs/, bienie sr, soǵıw, tebiw, bienie pulsa tamırdıń soǵıwı

/tebiwi/; bienie serdсa-júrektiń soǵıwı/tebiwi.

Atlıq sózler, álbette ataw formasında, al feyil sózler orıs tilinde infinitiv túrinde, qaraqalpaqsha awdarmasında háreket atı formasında berilgen. Bul nárse eki tildegi sáykes grammatikalıq formalardı salıstıra úyreniwde áhmiyetke iye ekenligi sózsiz.

Sózlikte geypara anaw ya mınaw sózge baylanıslı frazeologiyalıq sóz dizbekleride kirgizilgen. Olar arnawlı belgi menen jeke mánilerden keyin beriledi. Mısalı.

Krptit. 1. Tútew; 2. ıslaw, 3. Ísqa ıslaw, strlaw Koptit nebo sóyl.sanda bar da, sıpatta joq

Sózler qaysı uslubqa tán ekenligi, turmıstıń qaysı tarawında qollanılatuǵınlıǵı tuwralı da eskertiledi. Bul nárse sózlikke kirgen sóz yaki terminlerdi tolıǵıraq túsiniwge hám qollanıwǵa járdem etip otır.

Tilinde pát qaraqalpaq tilindegige qaraǵanda da sóz mánisine kúshlirek tásir etedi hám sózdegi ornı da turaqsız sıpatqa iye. Sonlıqtan sózlikti dúziwshiler bul máselege ayırıqsha áhmiyet berip, hár bir sózdegi pátli buwındı belgilep barǵan.

Sózliktiń aqırında baslı geografiyalıq atamalardıń orıssha hám qaraqalpaqsha dizimi bar. Olar da alfavit tártibi menen jaylastırılǵan.

Bulardıń barlǵı da sózliktiń awdarma sózlikler ishinde belgili orınǵa iye sózlik ekenligin kórsetedi. Bul sózlik leksikologiyalıq tájiriybeler tyikarında dúzilgen dáslepki orısshaqaraqalpaqsha sózlik

sıpatında keńnen paydalanılıp keldi hám paydalanıp kiyatır.

Usınıń menen birge, sózlikte kemshlikler de bar. Olar geypara orıs sózleri menen oǵan berilgen qaraqalpaqsha mánileri arasındaǵı alshaqlıqlarda, geypara sózlerdiń orıs tilindegi túrinde qollanılıwna qaramastan qaraqalpaqsha sıńarları qosımsha usınılıwında, geyparalarınıń orıs tilindegi túri qollanılıp keliwine qaramastan, tek túsinik berilip ketiwinde, jiyi qollanılatuǵın bolsa da, ayırım sózlerdiń omonimlik qatarlarına kewil bólmewshilikte, orfografiyalıq qáteliklerde hám t.b. kórinedi. Máselen, «b» háribi boyınsha sózlikke kirgen sózlerdiń ishinde bok degen sózdiń birinshi mánisi janbas dep berilgen.

Al ol

janbas emes, qırın degen mánide bolıwı kerek. Bayan degen sózdiń jazba jumıstıń bir túri mánisindegi omonimli qatarlı jiyi qollanılıwına qaramastan, sózlikke kirmey qalǵan, barıshnya, bulavka degen sózler orıs tilindegi formalarında qaraqalpaqsha berilip, qayıs ishinde túsindirilgen, delila degen sóz sol túrinde qollanılıp kiyatırǵan bolsa da, solayınsha qaraqalpaqsha da berilmey tek qawıs ishinde túsindirilgen, t.b.

Ekinshi orıssha-qaraqalpaqsha sózlik 1962-jılı baspadan shıqtı. Ol T.S.Safiev tárepinen dúzilgen

Sózlik segiz jıllıq hám orta mektep oqıwshılarına arnalǵan. Sonlıqtan oǵan mektep oqıwshıları ushın zárúrli dep tabılǵan eń jiyi qollanıshı sózler menen terminler kirgizilgen. Bunday sózlerdiń jiyi ushırasatuǵın mánileri esapqa alınǵan. Sonday-aq ol mektep sózligi bolǵanlıqtan oqıwshılardıń orıs tilin úyreniw isine járdem etiw maqsetinde anaw ya mınaw sóz grammatikalıq formalarda ózgertilip te alınadı, sóz mánileri ápiwayı sóz dizbeklerinde hám jeńil gáplerde túsindiriledi. Mısalı: vstat bu.vr.vstanu, vstanesh/sov/, turıw, vstat reno utrom-azanda erte turıw. 2. ústinde turıw, shıǵıp turıw, on vstal na stul-ol stulǵa shıǵıp turdı, 3. Peren, payda bolıw, tuwıw, turıw, pered nami vstal v tot vopros biziń aldımızda mına másele tur.

Sózlik mektep oqıwshıları ushın arnawlı túrde dúzilgen biriinshi orıssha-qaraqalpaqsha sózlik sıpatında mektep turmısında járdemshi qural xızmetin atqarıp kiyatır.

Qaraqalpaq tilindegi awdarma sózliklerdiń ishinde dıqqat awdarıwdı talap etetuǵın sózliklerdiń biriqaraqalpaqsha orıssha sózlik. Ol D.S.Nasırov, K.U.Ubaydullaev hám basqalar tárepinen dúzilip, N.A.Baskakovtıń redaktorlıǵında sózliktegidey-aq, bunda da 20000 ǵa jaqın sóz hám terminler bar. Sózlik házirgi qollanılıp kiyatırǵan alfavit hám orfografiya tiykarında dúzilgen.

Bul sózlik te, ádettegidey, redaktordıń aldıńǵı sózi, qurılısı hám shártli qısqartıwlar dizimi haqqında maǵlıwmatlar menen baslanadı. Onıń keyninen qaraqalpaq ádebiy tiliniń házirgi alfaviti berilgen. Sózlikke qosımsha geografiyalıq atamalarınıń alfavitlik dizimi, qaraqalpaqsha er hám hayal-qızlardıń atları, qaraqalpaq qáwimleri menen urıwlarınıń atamaları, N.A.Baskakov tárepinen jazılǵan «Qaraqalpaq tili grammatikasınıń ocherki» i T.S.Safiev tárepinen dúzilgen «Orfografiyalıq gilt», sonday-aq eski jıl, ay, kún atları, eski uzınlıq hám awırlıq ólshew birlikleriniń atamaları kirgizilgen.

Bulardıń barlıǵı da qaraqalpaq tili sózligi, qaraqalpaq tilindegi leksikalıq birlikleri tolǵıraq túsindiriwge, qaraqalpaq tilin úyreniwge járdem etetuǵınlıǵı sózsiz.

Bul sózlik qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı barlıq sózler bolmaǵan menen de, onıń kópshilik bólegin óz ishine alǵan.

Onda kúndelikli turmısta qollanılıp kiyatırǵan sózler menen terminler qaraqalpaqsha hám orıssha túsindirilgen.

Hár qanday sóz, múmkin bolǵanınsha, ózine tán mánilerinde alınǵan: Mısalı::

ash 8 otkrıvat, raskıvat, otpirat, esik ash-otkrıt dveri 2) razvertıvat: razvyazıvat/ napr, svertok/, kewil ash, a/veselitsya:: b) podnimatsya/ o nastroenii, uyqı ash-razgonyat son, ashıp-ayt-govorit yasno, otkrıto: ayıbın ash-vıyavlyat, vsurıvat chey-l, porok.

Bunda sózdiń erkin mánisi de, frazeologiyalıq baylanıslı mánileri de qamtıladı. Usı arqalı sózdiń túrli leksikalıq mánileri ashıladı. Sózlikti dúziwshiler qaraqalpaq tilinde sóz mánisiniń mine usı táreplerine ayrıqsha kewil awdarǵan, leksikografiyadaǵı awdarma sózlikler dúziw tájiriybelerinen puxta paydalanǵan.

Basqa tiller arqalı qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına kirgen sózler menen terminler qaraqalpaq tiliniń nızamlılıqlarına sáykes túrli formalarda ózgertilip qollanılıp kiyatır. Bunday sózlerdiń usı ayrıqshalıqları da esapqa alınǵan. Mısalı:

doktorant-doktorant

doktorlıq: á-zanyatie, speсialnost doktora

doktorskiy: doktorlıq dissertaсiya jaqlaw, qorǵaw, zashita dissertaсii na soiskanie uchenoy stepeni doktora/nauk/, doktorlıq dárejede doktorskaya stepei doktora/nauk/ doktorlıq dárejede doktorskaya stepen: ǵ/ vrachevanie.

Bul sózlik qaraqalpaq leksikografiyası boyınsha birinshi tájiriybe bolıwına qaramastan, sapalılıǵı sózlik sıpatında qollanılıp kiyatır.

Usınıń menen birge, sózlikte ayırım belgilep ótiwdi talap etetuǵın orınlar da bar. Máselen, geypara terminlerdiń qaraqalpaqshası bolıwına qaramastan, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı termin sıpatında berilgen, kavıki-kavıchka, kaverna-kaverna, ploshadploshad, t. b. Bul terminler házirgi zaman qaraqalpaq tilinde tırnaqsha tesik, maydan degen turlerinde qollanıladı.Onnan qalsa, tırnaqsha, maydan, degen terminler kaavıchka, ploshad dep awdarılıp , sózlikte alfabitlik tártibi menen taǵı da qaytalanadı.

Sonday-aq geografiyalıq atamalardı sózlikke kirgizgende, olardıń qaysı tárepinen qarap tańlanǵanlıǵı belgisiz bolıp qaladı. Olar aymaqlıq prinсipke baylanıslı tańlanılǵan ba ya bolmasa ulıwmalıq prinсipke baylanıslı tańlanıp alınǵan ba, alfabitlik tártibte beriliwinen basqa belgili bir sistema joq sıyaqlı. Geografiyalıq atamalardıń ishinde dunyaǵa belgili Dnepr, Don, Dunay, Enisey, dáryaları menen birge Esim ózek te, Kók ózek te bar, Kuba, Qazaqstan, usaǵan atamalar qatarında Vena, Vilnyus, Vladivostok usaǵan qala atları menen birge Góne Nókiste berilgen.

Álbette bunday jaǵdayda ya dunyaǵa belgili geografiyalıq atamalardı sózlikke kirgizgen maqul bolıwı kerek. Onday bolmaǵanda tek awızǵa tuskeni ǵana kirip, al áhmiyetliregi, tanımalılıraǵı qalıp qoyatuǵını sózsiz.

Ulıwma alǵanda, qaraqalpaqsha-orıssha bul birinshi sózlik aldına qoyılǵan tiykarǵı talaplarǵa juwap beredi.

Qaraqalpaq tiliniń leksikografiyası tarawınada islenilgen qunlı jumıslardıń biri orısshaqaraqalpaqsha úlken awdarma sózlikten ibarat.Bul jumıs «Sovet enciklopediyası» baspası tárepinen 1967jılı Moskvada basıp shıǵarıldı. Sózlik Ózbekistan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialınıń tariyx, til hám ádebiyat institutı tárepinen tayarlanılǵan.

Sózlik N. A. Baskakovtıń deraktorlıǵında jarıqqa shıqtı.Onda 47OOO ǵa jaqın sóz bar. Bul ulken awdarma sózlik basqa awdarma sózliklerge qaraǵanda kóp ǵana sapal ıq ayırmashılıqları menen sıpatlanadı. Olar jumısqa orıs hám qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı leksikalıq birliklerdiń tolıǵıraq kiriwinde olardıń mánilik jaqtan hár tildiń ózine tán ayırmashılıqları esapqa alınǵan turinde tolıq hám durıs awdarılıp beriliwinde, sózlikti duziw isinde leksikografiya tarawındaǵı házirgi z0aman jetiskenlikleriniń puxta paydalanılıwında hám taǵı basqa usıǵan usaǵan táreplerinde kórinedi.

Sózlikke tek jeke sózler ǵana emes, al sonıń menen birge kundelikli turmısta jiyi qollanılıp kiyatırǵan kóp ǵana frazeologiyalıq sóz dizbekleri de, arnawlı terminologiyalıq atamalar da, t. b. kirgen

Orıs tilin durıs paydalanıwda esapqa alınıwı zárúrli bolǵan hár bir sóz hám turaqlı sóz dizbeginiń ayırım jaǵdayları duziwshiler tárepinen sózlikten paydalanıwshınıń dıqqatına orınlı turde usınıladı. Máselen, orıs tilinde bazbir sózler gáp ishinde hesh qanday seplik jalǵawları qabıl etpeydi, t. b. Bul nárse orıs tilin qaraqalpaq tili menen salıstırǵanda baslı ayırmashılıqlardıń biri sıpatında kózge tusedi hám qaraqalpaq oqıwshıların geyde biraz qıyınshılıqlarǵa ushıratadı.Sózlikte bunday orınlar júdá durıs kórsetilgen.

Mısalı, kafe S. neskl. Kafe ochki tolko mn, kóz áynek, nosit-áynek kiyiw, xodit v ochkax-kóz áynek kiyip júriw.

Bul jumıstıń sapalılıǵına baylanıslı tolıp atırǵan usınday mısallardı keltire beriwge boladı.

Sózlikte jeke-siyrek kemshilikler de ushırasadı. Máselen, sózlikte mashinistka sózi mınaday dep tusiniledi.

Mashinistka j. Mashinistka / mashinkada basıwshı hayal/

Álbette, mashinkada basıwshı tek hayal ǵana emes, qız da bolıwı múmkin. Qaraqalpaq tilinde hayal hám qız degen sózlerdiń bir-birinen mánilik ayırıqshalıqları bar. Sonlıqtan mashinistka degen sózdi qawıs ishinde mashinka basıwshı hayal-qız dep tusindirgen maqul bolıwı kerek. Sonday-aq master sózine baylanıslı orıs tilindegi delo mastera boitsya degen maqaldıń qaraqalpaq tilindegi sáykes turleriniń biri sıpatında sózlikte otındı shapqan

adamına jaqtır emes. al otındı shapqanǵa jaqtır turinde qáliplesken. Demek, ádebiy tildiń talaplarına sáykes bunday jaǵdaylar da dıqqattan tıs qalmawı kerek.

Qaraqalpaq leksikografiyası tarawında birinshi retpayda bolıp otırǵan usınsha ulken jumıstaǵı bunday kishigirim kemshilikler sózliktiń bahalılıǵına elewli tásir jasay almaydı. Jumıs qalıń kópshiliktiń kundelikli turmısında oǵada ulken áhmiyetke iye bolıp otır. Ol házir barlıq kásip iyeleri tárepinen keńnen paydalanılmaqta.

Dialektologiyalıq sózlik, Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi N. A. Baskakov tárepinen duzilip, dialektologiyalıq sózlikler menen birge Qaraqalpaq tili degen at penen 1951-jılı Moskva qalasında basılıp shıqtı. Ol akademik V. M. gordlevskiy tárepinen tayarlanǵan.

Bul kitap avtordıń 1926-jıldan baslap alıp barǵan jumıslarınıń bir bóleginen ibarat.

Kitapta Qaraqalpaqstan aymaǵında jurgizilgen ilimiy ekspediсiyalar dawamında xalıq dóretpesi shıǵarmaları boyınsha xalıq awzınan jıynap alınǵan dialketologiyalıq materiallar tiykarında, dialektologiyalıq maqsette duzilgen. Sonlıqtan onı qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi dep ataymız.

Sózliktiń ayrıqsha transkripсiyalıq belgiler menen jazılıwı anaw ya mınaw dialektlik ayrıqshalıqlardı anıqlawda hám uyreniwde ulken áhmiyet tutıp otır.Haqıyqatında da, hár qanday dialektologiyalıq sózlikler, ádette, usılay belgili bir transkripсiyalıq belgiler menen duzilgen bolıwı kerek. Bul nárse dialektler arasındaǵı eń názik ayırmashılıqlardı da ańlawǵa mumkinshilik beredi.

Usınıń menen birge bul sózliktiń bir artıqmashılıǵı sonda , onda anaw ya mınaw sóz belgili bir eski hám házirgi turkiy tiller boyınsha jazba ádebiyatlarda sáykes sózler menen salıstırıladı. Mısalı. Av-u, sveshivatsya2, perevalivat cherez kray 4,3 oprokidıvatsya 48, perevernutsya4. Peren. Vernutsya 75. SN av, Mk a 11,43á

Bunda rim сifrı onıń sózlikte besinshi omonim ekenligin ,orıssha awdarmasınan keyingi arab сifrı sol materialdıń kimnen jazıp alınǵanlıǵın/ dialektologiyalıq materiallar jazıp alınǵan adamlardıń dizimi arab сifrı menen kitaptıń aqırında kórsetilgen/ , SN, MK qaysı jazba ádebiyatlarda qaysı formada ushırasatuǵınoıǵın kórsetedi. SN, MK sol ádebiyatlardıń shártli qısqartılǵan belgilerinen ibarat.

Biraq sózlikte dialektlik ayırmashılıǵı menen sıpatlanatuǵın anaw ya mınaw sózdiń qaraqalpaq tiliniń eki dialekti arasında qanday ayırmashılıqqa iye ekenligi kórsetilmegen . Eger usı másele de belgilenip ótilgende dialektler arasındaǵı leksikalıq, fonetikalıq hám grammatikalıq ózgeshelikler birden kózge tusken bolar edi.

Dialektologiyalıq tekstler menen sózlikte óz ishine alatuǵın bul miynet qaraqalpań til bilimi tariyxında ulken rol atqarıp kiyatır.

Qaraqalpaq tili haqqında kópshilik máselelerdi sheshiw isinde bul materiallar ilimiy hám ámeliy

izertlewshiler ushın da áhmiyetke iye ekenligin kórsetip ótken edi. Haqıyqatında, ol tek qaraqalpaq tilin ǵana emes, al onıń ádebiyatın izertlew ushın da bay material boldı.

Ternologiyalıq sózlik. Ilim hám texnikanıń rawajlanıwına baylanıslı olardıń hár qıylı tarawlarında ushırasatuǵın terminlerden duzilgen sózlikler terminologiyalıq sózliklerden ibarat. Bunday sózliklerde belgili bir ilim hám texnika, t. b. tarawınan alınǵan terminlerdiń mánisi túsindiriledi de, geypara jaǵdaylarda hátteki onıń etimologiyası haqqında da maǵlıwmat beriledi.Máselen, L. I. Timofeev hám N.

Naprimer dva abzaсa v rasskaze L. N. Tolstogo Kostochka.

Vanya poblednel i skazal Net, ya kostochku brosil za okoshko. I vse zasmeyalis, a Vanya zaplakal.

Terminologiyalıq sózlikler bir tillik te eki tillik te bolıwı mumkin. Biz joqarıda mısal alǵan terminologiyalıq sózlik tek orıs tilinde ǵana duzilgen bir tillik terminologiyalıq sózlikten ibarat.

Orta Aziyadaǵı kópshilik túrkiy tiller boyınsha dúzilgen sózlikler ulıwma alǵanda, eki tilik sózlikler bolıp esaplanadı. Olar kóbinese orıssha-milliy bolıp keledi. Bunday sózliklerde terminler dáslep orıs tilinde beriledi de, keyin anaw ya mınaw milliy tildegi sáykes qollanılıp kiyatırǵan túri alınadı.

Turmısta hár qıylı ilim hám texnika tarawları boyınsha dúzilgen bir neshshe terminologiyalıq sázlikler bar.Máselen fizika, biologiya, ximiya, matematika, lingvistika, geografiya, t. b. boyınsha.

Qaraqalpaq tilinde belgili bir ilim tarawı boyınsha duzilgen orıssha-karaqalpaqsha eki tillik terminologiyalıq sózlikler ǵana bar.Olardıń dáslepkileri fizika, matematika, botanika, zoologiya, til bilimi usaǵan ilim tarawları boyınsha watandarlıq urısqa shekemgi dáwirde duzilgen. Bul dáslepki grammatikalıq sózlikler kóbinese mektep turmısındaǵı zárúrlik tiykarında dóregen. Olar kólemi jaǵınan kishi kitapshalardan ibarat edi.Biz qaraqalpaq tilindegi terminologiyalıq sózliklerdiń tek birli yarımına

ǵana sıpatlama berip ótiwdi maqul kórip otıtmız, óytkeni olardıń barlıǵı da erterekte dóretilgen sózlikler bolǵanlıqtan , aldına qoyǵan maqseti, duzilisi, kólemi hám sapası jaǵınan derlik bir sıpatqa iye dewge boladı.

Qaraqalpaq tiliniń leksikografiyası tarawında belgili belgili bir ilim tarawı boyınsha duzilgen sózliklerdiń qatarına fizika terminleriniń orıssha-qaraqalpaqsha sózligi kiredi.

Bul sózlik eki tillik terminologiyalıq sózlik bolıp esaplanadı.Ol S. B. Bulatov tárepinen dóretilip , Qaraqalpaq mámleketlik baspası arqalı - jılı basıp shıǵarılǵan.

«Fizika terminleriniń orıssha-qaraqalpaqsha» sózligi latın alfabiti tiykarında duzilgen.Onda fizika ilimi tarawında qollanılatuǵın orıssha atamaları alfabit tártibi boyınsha dáslep beriledi de , keyin sol terminniń qaraqalpaqsha ataması keledi.Eger termin sóziniń qaraqalpaqsha sıńarı bolmasa ,onıń orıs tilindegi turi sol dáwirdegi latın alfabiti hám orfografiyası tiykarında solayınsha alınǵan . Al orıs tilindegi anaw ya mınaw fizika termininiń qaraqalpaqsha ataması bolsa , onda sol atama turmısta qollanılıp jurgen turinde berilgen .

Sózliklerdiń ishinde ámeliy jaqtan áhmiyetli sózliklerdiń biri tusindirme sózlikler bolıp tabıladı. Tusindirme sózliklerde sózler ádette , alfabit tartibi menen hár tárepleme bayan etiledi. Mısalı Almas zat. Jatqırawıq, tussiz, eń hasıl, eń qattı zat.Onıń qırlanǵan turi brilliant.Almastıń jawı

qorǵasın. Shını kesetuǵın ótkir qural.Jalınmın janıp turǵan nóserge óshpes.Bolatpın eki juzde almas kespes.Uwlı dáriniń bir turi.

Bunda almas degen sóz tuwralı grammatikalıq jaqtan da semantikalıq jaqtan da , qollanılıwı boyınsha da tusinik berilgen.Sonday-aq jeke mánileri ayırım-ayırım kórsetilgen.Sol sóz mumkin olǵanınsha sáykes mánileri menen shıǵarmalardan alınǵan mısallarda tusindirilgen.

Tusindirme sózliklerde derlik barlıq sóz qatlamları ,gónergen sózlerde , neologizmler de, frazeologiyalıq sóz dizbekleri de berile beredi.Sonıń menen qatar , orfografiyalıq hám orfoepiyalıq normalar da ayırım sózlerdiń etimologiyası da qamtıladı.

ÁDEBIYATLAR.

1.Maxmud Qashǵariy. Devonu turk, 1-11-111. Tashkent ,196O-63.

2.I.Kenesbaev. Ǵ.Musabaev. Házirgi qazaq tili , leksika, fonetika, Almatı, 1962.

3.N. A . Baskakov. Razvitie literaturnıx yazıkov narodov Sredney Azii v sovetskuyu epoxu, M, 1962

4.N. A . Baskakov. , S. B . Beknazarov, U. N Kojurov. Russko-karakalpaksiy slovar, M .

1974

5.S. Nasırov. K. Ubaydullaev. T. b. Qaraqalpaqsha-orıssha sózlik. M. 1958

6.Russko-karakalpaksiy slovar , M . 1967

7.Qaraqalpaq tiliniń tusindirme sózligi . 1-1U.

8.P. M. Melioranskiy. Arab-filolog o tureсkom yazıke, Spb . 19O4

9.V. V. Radgov. Opıt slovarya tyurkskix narechiy ,t. 1.11.111.1U,spb.1894-19O5gg /quman- qıpshaq tili sózligi/

10.L. Budagov. Turk-tatar narechisleriniń salıstırma sózligi.

11.Til iliminiń basqa mashqalaları boyınsha qaraqalpaqsha sózlikler hám taǵı basqalar.