Qaraqalpaq tili - Leksikologiya (Aynazarova G)

Awızeki sóylew tili ushın da, jazba uslublar ushın da ortaq hám tiykarǵı sózlik baylıq retinde qollanılatuǵın sózler ulıwma qollanılıwshı leksikanı quraydı. Olar qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń basım kópshiliginen ibarat. Mısalı: adam, nan, kitap, qaǵaz, ay, kún, tún, suw, taw, tas, jer, quyash, at, jılqı, sıyır, men, ol, sen, biz, siz, erteń, búgin, kebir alıw, islew, oqıw, uyqılaw, júriw, kóriw, otırıw, turıw, bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız, on, jigirma, mıń, aq, sarı, jaqsı, jaman, mazalı, úlken, pás, biyik, joqarı, tómen, jarıq, qarańǵı, durıs, bekkem t.b.

Bunday sózlerdiń ulıwma qollanıwshılıq qásiyete sonda, birinshiden, olar eń tiykarǵı túsiniklerdiń atamaları retinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında belgili ornına iye, ekinshiden, turmısta jiyi qollanıladı, úshinshiden, qaraqalpaq tilinde sóylewshi hár bir adamnıń jeke leksikasınıń tikarın quraydı, tórtinshiden, barlıq kásip iyeleri ushın birdey túsiniklilikke iye, besinshiden, til uslublarınıń qaysısında bolsa da tiykarǵı leksikalıq baylıqtı quraydı hám t.b.

Emoсionallıq-ekspressivlik kóz qarastan sóylewshiniń sol sóz arqalı atalatuǵın zat yaki qubılısqa bolǵan anaw ya mınaw ózgeshe qatnasın ańlatatuǵın qosımsha máni boyawı jeke turǵanda ulıwma qollanılıwshı leksika birliklerinde sezilmeydi.

Qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwınıń sońǵı dáwirinde miynet baxıt deregi adamlardıń turmıs talabı sıpatında tanılıwına baylanıslı miynetke jańa kóz-qaras payda boldı. Xalıq jámiyettiń materiallıq baylıqların dóretiw tarawında jańa tabıslarǵa erisiwdiń, miynetti ónimli shólkemlestiriwdiń dóretiwshi usılların tabıw, onı turmısqa endiriwdiń keń múmkinshiliklerine iye boldı. Usı tiykarda tilimizde baslama sózi payda boldı. Bul sóz qaraqalpaq tiliniń leksikasına óndiriske baylanıslı jańa sóz túrinde kenlip qosıldı. Ol qosımta qosılıw arqalı basla sózine -ma qosımtasınıń qosılıw arqalı jasalǵan. Al bolımsız túrindegi baslama sóziniń mánisi pútkilley ózgeshe. Eki sóz de sırtqı forması jaǵınan birdey qosımtaǵa iye bolǵanı menen, mánisi, xızmeti boyınsha bir-birinen alıs grammatikalıq formalardan ibarat. Birinshisi basla feyil sózinen bolımsız máni ańlatıwshı feyil forması dóregen bolsa, ekinshiden sol feyil tiykarınan jańa mánili termin túrindegi atlıq sóz jasalıp tur.

Ushırasıw, háptelik, baspa sóz, xalıq aralıq usaǵan jámiyetlik-publiсistikalıq uslubqa, kelisiw, jupkerlesiw, basqarıw, kosmos keńligi usaǵan ilimiy uslubqa tán terminler de anaw ya mınaw sóz jasaw usılı arqalı ulıwma qollanılıwshı sózlerden jasalǵan leksikalıquslublıq birliklerden ibarat.

Awızeki sóylew tili leksikası da, jazba uslub leksikası da ulıwma qollanılıwshı leksika tiykarında rawajlanadı. Bir-birimiz benen pikir alısıwdıń, til arqalı qatnastıń eki túrinde de tek sol biytárep sóz qatlamınıń járdemi menen iske asadı.

Sóylew tili leksikası

Sóylew tili - bul xalıqtıń kúndelikli turmısta bir-biri menen tuwrıdan-tuwrı qatnas jasawınıń jedel túri. Onıń tiykarın, joqarıda aytıp ótilgenindey-aq, tildegi ulıwma qollanıwshı sózler quraydı. Sóylew tiliniń leksikasında tek ulıwma qollanılıwshı sózler ǵana emes, sonıń menen birge ádebiy tildiń leksikalıq normalarına juwap bere almaytuǵın sózler de bar. Máselen, xalıq awızeki sóylesiw jaǵdayında jutım (awqat degen mánide), párwayı pánseri, (hesh nárseden xabarı joq degen mánide), mázi (tek, áytewir degen mánide), pátamamı (barlıǵı degen mánide) usaǵan sózlerden júdá jiyi paydalanadı. Bulardıń barlıǵı da tek sóylew tiline ǵana tán sózlerden ibarat. Olar kóbinese ádebiy tilde óziniń sinonimlik sıńarlarına iye bolıp keledi. Sonlıqtan da bunday sózler sóylew tili leksikasınıń qaramaǵında ǵana jiyi qollanılıp, ádebiy til normalarınan biraz alısıraqta qalıp qoyadı. Bunnan sóylew tili menen ádebiy til arasında baylanıs joq, sóylew tiliniń leksikası ádebiy tildiń leksikasına jaqın kelmeydi degen máni kelip shıqpaydı. Olar ekewi arasında bekkem baylanıs bar, ádebiy til usı sóylew tiliniń bazasında ǵana jumsaladı. Solay da sóylew tili leksikasındaǵı ayırım sózlerdiń ádebiy tilde qollanılmawı olar arasındaǵı ayırıqshalıqtan derek beredi.

Qaraqalpaq tilinde sóylew tiliniń leksikasına tán sózler emoсionallıq-ekspressivlik máni ayrıqshalıǵına iye bolıp keledi. Olardı kóbinese kemsitiw, kishireytiw yamasa soǵan usaǵan shıǵarmalarda sóylew tiliniń elementleri júdá jiyi ushırasadı. Mısalı:

1.Biziń abısın gáptiń poskellesin aytadı, soniki máz, -dedi qasındaǵı hayal (K. Sultanov,

«Aqdárya»).

2.Ǵálet pe usı sózim, Ajar kelin - dep ǵarrınıń awzı kemseńledi (Sonda).

3.Qapılǵır, kelinshek bolmay atırıp, shashıma qosılajaq pa degendey qolı menen ornına

ákelip qoydı (T.Qayıpbergenov, «Qaraqalpaq qızı»).

4.Párwayı pánseri bolsa da, júzinde az ǵana quwanıshtıń izi bilinedi (Sonda).

5.Taǵı da mına sum bir is qılıp júrmese bolar e di degen taqlette tum-tusqa qaradı

(A.Begimov, «Balıqshınıń qızı»).

Bul mısallardaǵı poskellesin, ǵálet pe, máz, qapılǵır, párwayı pánseri, taqılette degen sózler ózlerindegi anıq máni ayrıqshalıǵı menen (boyawı) kózge túsedi. Jazıwshı bul jerde ádebiy shıǵarmadaǵı waqıyanı kórkem súwretlewde til baylıqlarınan paydalanıwınıń belgili usılı retinde sóylew tili leksikasına kiretuǵın sózlerdi qollanıp atır.

Ádebiy tildiń normaları sózlerdiń hám sóz dizbekleriniń belgili bir qáliplesken grammatikalıq formada qollanılıwın talap etedi. Al sóylew tilinde kópshilik jaǵdayda sózler hám sóz dizbekleri ózgeriske ushırap aytıla beredi. Mısalı: qáyer, qáydem, jurmediń, qalayıq, qaymanda, olmanda, aytós, óytpe, búytpe, kelós, t.b.

Sóylew tiliniń leksikasına vulgarizmler menen mádeniyatsız sózler de kiredi. Bunday sózlerde kemsitiwshilik, jek kóriwshilik hám trupayı máni boladı. Olar ádebiy tilge túptamırınan qarsı keledi hám sóylew tilindegi úlken bolmaǵan leksikalıq qatlamdı quraydı.

Házirgi xalıqtıń sóylew mádeniyatınıń ósiwi nátiyjesinde sóylew tilinde ushırasatuǵın vulgarizmler menen mádeniyatsız sózlerdiń órisi tartılıp, hátteki turmıstan derlik shıǵıp baratır.

Jazba uslublıq leksikası

Jazba uslub jazıwdıń, jazıw mádeniyatınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı tiykarında dóreydi, qáliplesedi hám jetilisip baradı. Obektiv talaplarǵa sáykes jazıwdıń ulıwma xalıqlıq sıpat alıwı onıń jámiyetlik xızmetin taǵı da keńeytip otıradı. Aytayıq, Oktyabrge shekemgi dáwirde de qaraqalpaq xalqınıń jazba tili bar edi, biraq ol qalıń kópshiliktiń xızmetinde bola almadı. @alaba sawatsızlıq sol jazba tilden, jazıw mádeniyatınan keń paydalınıwǵa múmkinshilik bermedi. Oktbyarge shekemgi jazba til xalıq turmısında sheklengen edi. Solay da bul jazıw tiliniń xalıq sóylew tiline qaraǵanda ózine tán ózgeshelikleri, belgileri boladı. Máselen, bizge kelip jetken jazba esteliklerde, aytayıq is qaǵazlarına baylanıslı hújjetlerde ózgeshe bayanlaw, turaqlı bayanlaw forması, sóz tańlawshılıq belgileri arnawlı isler hám is qaǵazları uslubınıń qaraqalpaqlar turmısında ertede-aq payda bolǵanlıǵınan derek beredi. Sondayaq kórkem-belletristikalıq uslubtıń da irgesi ertede qalanǵan. Klassikalıq ádebiyat shıǵarmalarında kórinetuǵın poetikalıq uslub onıń ayqın gúwası bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq xalqı sońǵı jıllar ishinde óz ana tilindegi milliy jazıwına, qáliplesken jazba ádebiy tiline iye boldı. Ádebiy tildiń kem-kem rawajlanıwınıń barısında jazba til uslubları da qáliplesip, keńeyip hám jetilisip kelmekte. Usıǵan sáykes qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında sol uslublarǵa baylanıslı jeke leksikalıq-uslublıq qatlamlar dóredi.

Hár qanday jazba uslub óziniń rawajlanıw dáwirinde usı tarawda jiyi qollanılatuǵın leksikalıq birliklerdi payda etetuǵınlıǵı belgili. Biraq bunday leksikalıq birlikler sol uslubtıń payda bolıwı menen birden qáliplesip kete bermeydi. Olar xalıq tolǵawınan ótip ısıladı, jedellesedi. Nátiyjede turaqlı túrdegi uslublıq jaqtan sheklengen arnawlı sóz qatlamları payda boladı.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń uslublıq tarmaqshaları óziniń tariyxıy rawajlanıwınıń barısında mine sol jaǵdaсylardı basınan keshirdi.

Házirgi qaraqalpaq tili leksikasında ózgeshe belgileri menen bir-birinen ajıratılatuǵın bir neshe uslublıq qatlamlardı kóriwge boladı. Olar publiсistikalıq, ilimiy-terminologiyalıq, kórkem-ádebiy hám rásmiy is qaǵazları uslublarına baylanıslı leksikalıq qalamlardan ibarat.

Publiсistikalıq uslub tiykarınan qaraqalpaq ádebiy tili tariyxında onıń rawajlanıw dáwirinde payda bolǵan hám jedel uslub sıpatında qáliplesken funkсionallıq uslubınıń birinen ibarat.

Publiсistikalıq leksika

Publiсistikalıq uslubtıń payda bolıwı hám rawajlanıwı kúndelikli baspa sóz, siyasiy ádebiyatlar, ilimiy-publiсistikalıq miynetler, maqalalar, pikir, pamflet, feleton, xabar, bas maqala, reportaj, bayanat, sırt el xabarları, t.b. usaǵan arnawlı janrlıq tarmaqshalardıń jazba uslub tarawında keń óris alıwı tiykarında iske astı. Bul ádebiy tildiń leksikalıqsemantikalıq jaqtan bayıwına ónimli tásirin tiygizdi. Onda kólemi jaǵınan bay jámiyetlik-publiсistikalıq leksika júzege keldi. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik quramında publiсistikalıq leksika qollanılıwı jaǵınan usı uslubqa tán úlken bir leksikalıq qatlamdı quraydı. Mısalı: gúres, azatlıq, erkinlik, paraxatshılıq, birge islesiw, demokrati, ǵárezsizlik, kapitalizm, imperializm, kolonializm, dekloraсiya, assambleya, ánjuman, avangard, siyasat, ekonomika, kapitalistlik sistema, huqıq, bas erkinligi, sóz erkinligi, palata, keńes, awqam, patriot, patriotizm, gumanizm, adamgershilik, ideya, internaсionalizm, respublika, konstrukсiya, qáwipsizlik, daǵdarıs, sóylew, jumıssızlıq, deputat, kongress, klass, shólkem, soсiallıq jaǵday, jámiyet, fashizm, teńsizlik, ekspluataсiya, azatlıq gúres, jámiyetlik jumıs, xalıq xojalıǵı, bes jıllıq joba, baslama, úgit-násiyat, mádeniy dáreje, shólkem, dańq, jergilikli orınlar, paxtashılıq, mal sharwashılıǵı, wazıypa, suw resursları, egis maydanı, ózi boladılıq, paxtashılıq rayonı, bayanlama, minnetleme, siyasiy-xojalıq, ılǵallı brigada, jańa adam, jańa kúshler, qáwenderlikke alıw, en jayıw hám taǵı basqalar.

Kúndelikli baspa sóz, jámiyetlik-siyasiy ádebiyatlararqalı sáykes jańa túsiniklerdiń payda bolıwı menen sózler hám terminler dóreydi. Máselen, publiсistikalıq uslub leksikasında jámiyetlik-siyasiy mánige iye revolyuсiya, diktatura usaǵan terminlerdiń dórewi áytewir bola qoyǵan qubılıs emes. Bul qaraqalpaq xalqınıń turmısında jámiyetlik oylardıń rawajlanıwı, Oktyabr revolyuсiyası xalıq diktaturasınıń ornawı menen baylanıslı.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń jámiyetlik-publiсistikalıq leksikası tarawında kózge túsetuǵın elewli qubılıslardıń biri sonnan ibarat, kópshilik sóz hám terminler ózleriniń qáliplesiw dáwirinde túrli formalarda qollanılıp keldi. Mısalı: zań-nızam, huqıq-pravo, jas buwın-jas áwlad, inqılab awdarıspaq- revolyuсiya, úgitlewshi-propagandist, joybar- plan, tap-jamay-klass, kapitalshı qatnasıq-kapitalistlik qatnas, dara menshik-jeke menshik, kópshilik menshigi-jámiyetik menshik, jamaysız jámiyet-klassız jámiyeti, keeńsler awqamı-sovetler soyuzı, siyasiy shaqap-siyasiy bólim, jıllıq joybar-jıllıq plan, awıl keńesi-awıl sovet, lazımlı orınlar-tiyisli orınlar, xatker-sekretar, ıqtısad- ekonomika, ıqtısadıy bas kóteriw-ekonomikalıq gúres, jamayı dushpan-klasslıq dushpan, isshi jumısker-rabochiy, jumısker kúshi-rabochiy kúshi, t.b.

50-jıllar jámiyetlik-publiсistikalıq leksikanıń jasalıw hám qollanıw normalarınıń derlik qáliplesken dáwiri dewge boladı. Buǵan baspa sóz betlerinde sózler menen terminlerdiń ulıwma xalıqlıq birdeylik sıpatta ózlestiriwi, olardıń qollanılıwındaǵı mánisi hám forması boyınsha birden-bir normanıń qáliplesiwi dáliyl bola aladı.

Jámiyetlik-publiсistikalıq leksikanıń qáliplesiwinde sáykes sózler menen terminlerdiń xalıq talǵawınan ótiwi, ısılıwı, ádebiy tildiń rawajlanıwındaǵı obektiv talaplar tiykar boldı.

Bulardıń barlıǵı da qarapalpaq tilinde jámiyetlik-publiсistikalıq leksikanıń belgili dárejede bayıwına sebepshi boldı.

Házirgi zaman qarapalpaq ádebiy tilinde 50-jıllarǵa shekem túrlishe qollanılıp kelgen joqarıdaǵı sózler hám terminler tómendegishe qáliplesip otır: nızam, huqıq, jas áwlad, revolyuсiya, úgit-násiyat, joba, klass, kapitalist, qatnas, jeke menshik, jámiyetlik menshik, klassız jámiyet, sovetler awqamı, siyasiy bólim, jıllıq joba, awıl keńes, tiyisli orınlar, xatker, ekonomika, ekonomikalıq gúres, klasslıq dushpan, rabochiy, rabochiy kúshi, aq altın, sarı altın, qara altın t.b.

Jámiyetlik-publiсistikalıq leksika uslublıq jaqtan óziniń dál hám anıqlılıǵı menen sıpatlanadı. Ondaǵı kópshilik birlikler uslublıq jaqtan obrazlı mánige iye bolıp keledi. Bul máni publiсistika tarawında avtorlıq bayanlamanıń emoсionallıq tásirliligin dóretiwge sebepshi boladı. Máselen, qarapalpaq tiliniń sózlik quramında paxta teriw mashinası, televizor, paxta, salı, neft sózleri biytárep mánige belgili bir jaǵdaylarda, belgili bir kontekstte oqıwshıda emoсiyalıq jaqtan tásirlendiriwshi máni boyawın alıwı múmkin. Jeke turǵanda onda obrazlı máni ayırıqshalıǵı sezilmeydi. Publiсistikalıq uslub tarawında bul sózler kókelbetlikler korabl, kókelbetlikler ekran, aq altın, sarı altın, qara altın túrindegi halında da qosımsha uslublıq máni ózgesheligi ayqın seziledi. Avtor publiсistikalıq bayanlawda oqıwshıda ayırıqsha emoсiyalıq tásirleniwshilikti payda etiw ushın usınday uslublıq máni boyawlarınan jiyi paydalanadı.

Ilimiy-uslub leksikası

Ádebiy tildiń rawajlanıwında kórkem sóz sheberleri menen bir qatarda ilim hám mádeniyat maydanında ájayıp xızmet kórsetken ilimpazlardıń, olar dóretken ilimiy ádebiyatlardıń áhmiyeti ullı. Usı kóz-qarastan professor Efimov A.I. Ádebiy til haqqında sóz etkende, poeziya menen proza uslubtı rawajlandırıwda jazıwshılar oǵada úlken rol oynaydı, biraq ádebiy tildi, dóretiwshiler tek jazıwshılar ǵana emes, máselen, ilimiy uslubtı payda etiwde hám qáliplestiriwde ilimpazlardıń, ilimiy ádebiyatlardıń ornı girewli dep júdá durıs kórsetedi.

Sońǵı jıllarda álem ilimiy oylarına baylanıslı geypara miynetler qarapalpaq tiline awdarıldı. Olar tábiyat hám jámiyettiń ilimlerine sáykes maǵlıwmatlar beriwge sebepshi boldı.

Bul jaǵday qarapalpaq tilinde ilimiy uslubtıń, soǵan sáykes ilimiy leksikalıq qatlamnıń dórewinde belgili orın iyeledi. Ásirese xalıq bilimlendiriw isleriniń, qarapalpaq iliminiń dáwir talaplarına sáykes kem-kem rawajlanıp barıwda bul proсesske unamlı tásir jasadı.

Qaraqalpaq ilimpazlarınıń miynetleri úlken-úlken monografiyalıq shıǵarmalar, toplamlar, kitapshalar, maqalalar, bayanatlar túrinde kp tilinqarapalpaq basıp shıǵarılıp, ilimiy ádebiyatlar qorına qosıldı.

Bul qarapalpaq ádebiy tilinde ilimiy uslubtıń belgili funkсionallıq uslublardıń biri dárejesine erisiwin, onda ilimiy terminologiyalıq leksikanıń qáliplesip hám rawajlanıwın támiyinlenedi.

Nátiyjede túrli ilim tarawları boyınsha terminologiyalıq birlikler qatlamı dóredi:

1.Filosofiyalıq terminler: dialektika, sana, sapa, ideya, shınlıq, teoriya, revizionizm, dogma, dogmatizm, filosofiya, biliw teoriyası, jámiyetlik sana, idealizm, kritizm, abstraktlı sáwle, zárúrlik, dialektikalıq kóz-qaras, jámiyetlik qatnas, bolmıs hám t.b.

2.Fizikalıq terminler: jıllılıq, kúsh, tartıw kúshi, terbelis, qozǵalıs, basım, elektron, neytron, yadro, akustika, mexanika, ruletka, kólem, salmaq, salıstırma salmaq, dene, suyıqlıq, awırlıq kúshi, katet, serippelilik, waqıt, tereńlik, inerсiya, mexanikalıq qozǵalıs, teń ólshewli qozǵalıs, kinetikalıq energiya, jıllılıq energiya, vatta, temperatura, keńeytiw ótkishgishi, nur, eriw, eriw núktesi, qatıw, muǵdar, koloriya, qaynaw, qaynaw núktesi, ekvivalent hám t.b.

3.Biologiyalıq terminler: kraxmal, belok, uglevod, sabıw, shańlandırıw, atalıq, analıq, evolyuсiya, organ, kletka, protoplazma. Darvinizm, túr, vegetaсiya, násil, divergenсiya, konvergenсiya, jasıl ósimlikler, gúlli ósimlikler, tiken japıraqlılar, dóńgelek japıraqlılar, sabaqlı japıraqlar, parallel tamır, entoderma, ektoderma, mezoderma,

xromosom, amitoz, jınıssız kóbeyiw, vegotativ kóbeyiw, jırtqıshlar, refleks, shártli refleks, biologiya, zoologiya, botanika, fiziologiya, ulıwma biologiya hám t.b.

4.Geografiyalıq terminler: geografiya, kartografiya, ekonomikalıq geografiya, fizikalıq geografiya, baǵıt, basseyn, geografiyalıq ornalasıw, poyas, ekvator, meridian, gorizont, keńislik, tıǵızlıq, kompas, karta, jazıqlıq, massiv, oypat, tábiyǵıy ósiw, migraсiya, ishki migraсiya, geografiyalıq orın, shegara, hawa rayı, qurǵaq klimat, ıǵallı klimat, tropikalıq, subtropikalıq, qoltıq, buǵaz, ataw, yarım ataw, polyar sheńberi, relef, dalalıq, tawlı relef, materik, poyas, taw poyası hám t.b.

5.Ximiyalıq terminler: ximiya, ximiyalıq element, periodlıq nızam, atom, atomlıq salmaq, kislorod, azot, okis, ozon, allotropiya, valentlilik, vodorod, kislota, reakсiya, ximiyalıq reakсiya, almasıw reakсiyası, tiykar, silti, eritpe, toyınǵan eritpe, gidrookis, birikpe, organikalıq birikpe, organikalıq emes birikpe, periodlıq sistema hám t.b.

6.Mediсinalıq terminler: xirurgiya, terapiya, onkologiya, ginekologiya, xirurg, terapevt, onkolog, ginekolog, okulist, operaсiya, venerologiya, ftiziator, difteriya, dispanser, ambulatoriya, infarkt, infiltrat, inekсiya, miningit, sanitariya, gigiena hám t.b.

7.Lingvistikalıq terminler: leksika, leksikologiya, semantika, semasiologiya, fonetika, fonologiya, vokalizm, singarmonizm, buwın, buwın únlesligi, ses, ses únlesligi, únleslik nızamı, orfografiya, uslubiyat, turaqlı sóz dizbegi, frazeologiyalıq, sinekdoxa, ekfemizm, gáp aǵzaları, baslawısh, bayanlawısh, ayqınlawısh, ayırımlanǵan aǵza, kelisiw, basqarıw, jupkerlesiw, jay gáp, qospa gáp, atlıq, almasıq, sanlıq, kelbetlik, feyil, noqat, útir, t.b.

8.Ádebiyat tanıw ilimine baylanıslı: gúrriń, ocherk, povest, roman, novella, qosıq, poema, dástan, poeziya, lirika, satira, obraz, mazmun, kórkemlik, kórkemlew quralları, kompoziсiya, ideya, qaharman, unamlı obraz, realizm, romantizm rifma, ritm, qosıq qurılısı, uyqas, epitet, teńew, antiteza, komediya, drama, ritm, qosıq qurılısı, uyqas, epitet, teńew, antiteza, komediya, drama, tragediya, folklor, awız ádebiyatı, batırlar jırı t.b.

9.Pedagogikalıq terminler: sabaq, tárbiya, aqıl tárbiyası, miynet tárbiyası, fizikalıq tárbiya, ádepikram, politexnikalıq tárbiya, internaсionallıq tárbiya, estetikalıq tárbiya, kórsetpeli qural, metodika, ózinózi tárbiyalaw t.b.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik quramında ilimniń bunnan basqa da tarawları boyınsha terminlerdi keltiriwge boladı.

Ilim hám mádeniyattıń rawajlanıwı tiykarınan ilimiy-terminologiyalıq qatlam oǵada bay leksikalıq qatlamlardıń birine aynaldı.

Ilimiy-terminologiyalıq leksika da óziniń rawajlanıw dáwirinde onıń qáliplesiwine baǵdarlanǵan úlken tariyxıy joldı ótti. Olardıń kópshilikti qollanıw jaǵdayında xalıq jalǵawınan ótip bardı, kem-kem qáliplesip, turaqlı formaǵa iye ilimiy terminler sıpatında qáliplesip ketti. Máselen, belgili bir dáwirlerde tán tárbiyası, dene tárbiyası, dene tárbiya túrinde qollanılıp kelgen ilimiy termin házirgi fizkultura túrinde, ergish gáp túrindegi lingvistikalıq termin házir baǵınıwshı gáp túrinde qáliplesip otır. Bunday mısallardı júdá kóp sanda keltiriwge boladı: tiri jaratılıs-tiri tábiyat-janlı tábiyat, kórsetip oqıtıw ásbapları kórsetpe ásbaplarlı, kórsetpeli qurallar, kelejek máhál-keler máhál, esaparifmetika t.b.

Bunday jetilisiwler ádebiy tildi obektiv talapları tiykarında iske asıp bardı. Nátiyjede, ulıwma xalıqlıq, quramı jaǵınan bay ilimiy-terminologiyalıq leksika kamalǵa keldi. Onda ilimiy-terminologiyalıq leksikanıń ózgeshe bir toparın quraytuǵın óndirisliktexnikalıq leksika belgili orındı iyeleydi.

Óndiris-texnikalıq leksika

Xalıqtıń materiallıq hám mádeniy turmısında júz bergen hár qanday ózgeris tildiń sózlik quramında óz kórinisine iye boladı.

Pútkil elimizde xalıq xojalıǵınıń rawajlanıwı, óndiris tarawlarınıń, miynet etiwdiń kásiplik túrleriniń keńeyiwi, óndiriske ilim hám texnika jetiskenlikleriniń óndiriliwi sáykes óndirislik-texnikalıq túsiniklerdi ańlatatuǵın atamalardı payda e tti.

Bul qubılıs ádebiy tilde quramı jaǵınan oǵada bay óndirislik-texnikalıq leksikanıń qáliplesiwin hám onıń burınǵıdan beter rawajlanıwın támiyin etti.

Oktyabrge shekemgi dáwirde qarapalpaqlar tiykarınan alǵanda diyxanshılıq, sharwashılıq, balıqshılıq, mayda ónrementlik hám t.b. isler menen shuǵıllanıp kelgenligi belgili.

Usıǵan baylanıslı, kp tiliniń sózlik quramında joqarıda atalǵan turmıs tarawlarına tán kásiplik belgige iye leksikalıq birlikler belgili orın alıp keldi. Mısalı: a) diyxanshılıqqa baylanıslı: jazlıq, gúzlik, aq e gis, kókelbetlikler e gis, gúz súriw, tap, tap salıw, mala basıw, sebiw, jasırıw, ala kesek atız, qıytaq, ushıq, sút bolıw, qara kóz, aq buwday,

qızıl buwday, bórtiw, qızıl tarı, urqan, urqan atıw, eki qulaq, masaq, masaqlaw, báhárgi suw, gúzgi suw, iynelik bolıw, sarı tal bolıw gúrbek, gúlabı, jiyde japıraq, azǵın alake, gúrbek, shubar bolıw, qoshqar bolıw, kók, pashalaw, buwaz bolıw, qamır bolıw, júz juwıw, torlaw, pálek jayıw, áskek, naysha, nayshalaw, aq salı, qızıl salı, dombıq, shanaq, bas salma nuqıl erik, kelin barmaq, erkek geshir, tıshqan quyrıq, nısh pıyaz, sálle asqabaq, may shopaq, kempir bet, sekerpara, tornabet t.b. ¹os, gúnde, moyındırıq, pazna, mala, shıǵır, keriz, nawa, azna, alqın oraq, keskirt, ketpen, atqos, ógiz, qos, eshek hám t.b.

b) balıqshılıqqa baylanıslı: bekire, sıla, ala buǵa, torta, shabaq, tıran shabaq, bórte, súwen, qara kóz, jayın, ılaqa, ılapısh, iyt balıq, aw, qayıq, keme, aw keme, azna, qara qus, iynelik, iynelik salıw, jer qaraw, maylaw, nárte, shabaq aw, súwen aw, torta aw, qashıw, eskek, qıyratpa, shana, jelqom, qalıyma, tókkish, asay-masay, shanıshqı, tóslik, bileziklik, ót qaqpaw, uwıldırıq, qanaw, jılım, saldaw, saldaw tartıw t.b.

v) mayda ónermentshilik islerine baylanıslı: kórik, tós balǵa, qısqısh jońǵı, nál balqıtıw, suwǵarıw, shıńlaw, kepserlew, dúkan, temir dúkan, óre, taǵa, taǵalaw, gúlal, pisiriw, óriw, pilte, piltelew, sırıw, qozaq, máki, sharıq, gúlle, sazǵap, taban aǵash, qılısh, arqaw, iyik, shıǵırshıq, urshıq, iylew, qálip, biz, sozan, ultarıw, baslıq, baslıq salıw, jetim ultan, pátimek, siri, sirilew, zerger, qas, qas qoyıw t.b.

g) sharwashılıqqa baylanıslı: jazlaw, qıslaw, úyir, pada, dónen, ǵunan, qırıqpa, tuwsha, qashar, buwaz, jaylaw, uwız bolıw, túlew, otar, otarǵa shıǵıw, janlıq, sawlıq, qara mal, isek, serke, tartılǵan, tuw baytal, shańlaq, melle, aq tós, aq qasqa sanaw, soqa, málshi, qırqıw hám t.b.

Bular tiykarǵı óndiris tarawlarına, kásipke baylanıslı dóregen arnawlı leksikalıq birliklerden ibarat. Olar kásiplik texnikalıq túsiniklerdiń atamaları sıpatında Oktyabrge shekemgi qarapalpaq tilinde arnawlı leksikanı quraytuǵın edi.

Belgili kásip tarawı boyınsha joqarıdaǵı atamalar ańlatqan zatlardıń, qubılıslardıń turmıslıq jedelligi, keń qollanılıwı, sonday-aq olardıń uzaq jıllar dawamında xalıq talǵawında bolıwına qaray, kópshilik ádettegi sózlerdey bolıp ketken. Máselen, alma, almurt, jiyde, jazlıq, gúzlik, qos, gúnde, pazna, suwǵarıw, bórge, ılaqa, shabaq, sawlıq tuwsha, jorǵa hám taǵı basqalar. Bular kásipke baylanıslı arnawlı birlikler sıpatında dóredi hám qarapalpaq tiliniń rawajlanıwınıń belgili dáwirlerinde kásiplik terminler xızmetin atqarıp keldi. Házir olardıń basım kópshiliginiń terminlik mánisi sezilmeydi.

Qaraqalpaqstanda xalıq xojalıǵınıń rawajlanıwı menen awıl xojalıǵı tarawında da, sanaat tarawında da úlken ózgerisler payda boldı, óndiris tarawları keńeydi, miynet etiwde, óndiristi shólkemlestiriwdiń jańa usılları payda boldı. Miynet ónimdarlıǵın arttırıwǵa baǵdarlanǵan ilmiytexnikalıq jetiskenlikler turmısqa keńnen endirildi.

Usıǵan sáykes funkсionallıq jaqtan belgili kásip tarawları boyınsha jańa terminlerdiń toparı kóbeyip bardı. Máselen, Qaraqalpaqstan elimizdiń paxta jetistiriwshi rayonlarınıń birine aynaldı. Bul jaǵday tildiń sózlik quramında paxtashılıq boyınsha tolıp atırǵan jańa kásiplik atamalardıń dórewine sebepshi boldı: kollektor, shigit egisi, qızıl ayaq, kultivaсiya, kultivaсiyalaw, ǵawasha tárbiyası, agrotexnika, agrotexnikalıq qádeler, jumsartıw, siyrekletiw, mexanizator, qatar-ara, jergilikli tógin, mineral tóginler, azıqlandırıw, shırpıw, paxta mamıǵı, paxta talshıǵı, jipek paxta, atız shertegi, fartuk, terim, paxta terimi, paxtakesh, eki baǵdarda islew, paxta ósimligi, ǵórek, ǵoza-paya, qosımsha tárbiya, bas salma, nál alıw, saylandı tort t.b.

Paxtashılıq islerine texnika jetiskenlikleriniń óndiriliwi arqalı kóp ǵana texnikalıq terminler payda boldı: mexanizaсiya-traktor, kultivator, plug, teriw mashinası,

bunker, jer súriw traktorı, seyalka, XGZ, NATI, STZ, DT254, XT-4, paxta tasıw mashinası, chizal buldozer, skriper, hám t.b.

Belgili bir dáwirlerde diyqanshılıq islerinde qollanılıp kelgen bazı bir zatlardıń turmıs qájetliliginen ayırılıwı nátiyjesinde olardıń tildegi atamalaorı retinde paydalanılǵan kóp ǵana leksikalıq birlikler shgónergen sózlerge aynaldı: sheriklesiw, masaq teriw, qos, qos aydaw, áspek, shıǵır, shıǵır aydaw, úshlew, akushka, akushkalaw, gúnde, pazna, moyıntırıq, h.t.b.

Al qurılıs isleri tarawında bolsa gerbish, diywal, qanat, párdiywal, pátik, paqsa, áynek, ılay, shege

ılay, saz ılay, topan, ılay, atpa-tırnaq, tarrash, kepshe, qálip, beren, arǵıt, qada, qodager, qodagerlew usaǵan sózler arnawlı kásiplik birlikler xızmetinde qollanılıp kelse, qurılıs tarawlarıınń hár tárepleme háwij alıwı arqalı qurılıs materiallarına, miynet proсesslerine baylanıslı tolıp atırǵan terminler payda boldı: qurılıs materialları, hák, сement, beton, temir-beton, pisken gerbish, qamıs plita, injenerlik qurılıs, semiz ılay, orta ılay, arıq ılay, shatnaw, turaq jay, temir-beton konstrukсiyası, qıyırshıq tas, qum aralas tas, sheben, qurama temir-beton, keń, panelli, obekt, kanalizaсiya, turaq jay obektleri, diywal materialları, qırıqlıq, eliwlik, obekt kólemi, diywal panelleri, gewek diywal, beton panelleri, gabaritli konstrukсiyalar, avtoklav, qurılıs eritindisi, hák eritindi, qurama detal, armatur, monolit temir-beton hám t.b.

Qaysı óndiris tarawın alıp qarasań da, onda zatqa miynet barısında, miynet etiw usıllarına baylanıslı tolıp atırǵan kásiplik jańa terminologiyalıq birliklerdi kóriwge boladı.

1.Diyxanshılıq tarawında qollanılatuǵın birikpeler: tuqım shigit, jer ózlestiriw, joqarı sort, mexanizm, shigit egiw, jıyın-terim, mexanik-aydawshı, paxta teriw mashinası, bunker, kompleksli tárbiya, sherbet usılı, almaslap egiw, sobıqlı egin, shırpıw, maylı egin, dánli egin, ot-jem láblebisi, azıqlandırıw, shúdigarǵa qoyıw, agrotexnika, kultivaсiya, tereń kultivaсiya, mineral tógin, teriw agregatları, konveyerli texnologiya, qap-qanarsız tasıw, hasıldarlıq, hasıldar qatlam, UzROS-59, UzROS-

269, kombayn, SD/5, suwǵarıw tarawları, buldozer, skeper, tuqım xor, azotlı tógin, fosforlı tógin, reprodukсiyalı tuqım, t.b.

2.Sharwashılıq tarawında qollanılatuǵın birlikler: mal sharwashılıǵı, qus ósiriwshilik, tovarlı ónim, ferma, qánigelesken ferma, qánigelespegen ferma, mayda taraw, zootexnika, zootexnikalıq usıl, shól jaylaw, yarım shól jaylaw, iri qara mal, silos, iri ot shóp bazası, aukсion, jún jetistiriw, iri mal sharwashılıq kombikorma, tovarlı ferma, konсertrat, qospaq, shóje, broyler, inkubator, inkubaсiya, sút fermaları, baylamay baǵıw, avtopoilka, estoniyalı qara ala latviyalı qońır, estoniyalı qızıl, sawıw dáwiri, «Elochka», «Tandel, semirtip baǵıw, tól alıw, tábiyǵıy jaylaw, keń gabiritli susaks, shaǵılıstırıw, jergilikli shóje, sawıw maydanshası, gúnjara hám t.b.

3.Balıqshılıq isleri tarawında tán leksikalıq birlikler: iynelik, qara qus, motor qayıq, qara jılım, bagor, moyka, seyner, kapron aw, plachkot, motosudno, jer qaraw, motorlı balıq awlaw stanсiyası, muzlatqısh, sholan, kilka, shemaya, mayda chastik, bıchok balıǵı, keptiriw, ıslaw, balıq órshitiw, motordastırılǵan usıl, motoflyuga, awsalım, qabıllawshı punkt, kapron jip, tońlatqısh transporter, suwloandırıw, gúzgi balıq awlaw, joqarı sortlı balıq t.b.

4.Sawda isleri tarawında qollanılatuǵın leksikalıq birlikleri: qarıydar, satıwshı, galanteriya, farfyumeriya, usaqlap satıw, etiketka prilavka, tututınwshılar jámiyeti, tovar aynalısı, jámiyetlik awqatlanıw, bufet, restoran, faktura, avtolavka, mebel, assortiment, qospalı assortiment, menyu, ofiсiant, bufetshi, qánigegelestirilgen dúkan, gastronom, univermag, t.b.

5.Qurılıs isleri tarawında qolanılatuǵın leksikalıq birlikler: korpus, bas korpus, proekt, proektsmeta, fasad, tırnaq, ońlaw, iri ońlaw, máwsimli ońlaw, beton, temir-beton, inertli material, qurılısmontajlaw jumısı, qara may, kanalizaсiya, iri qurılıs, qánigelestirilgen iri qurılıs, kóshpeli mexanizaсiyalanǵan kolonna, obekt, qurılıs bólimshesi, konstrukсiya, tirek, tayanısh, termoplastinka, mádeniy turmıs obekti, turaq jay, qáliplewshi qural, qurama temir-beton, plita, blok, tırnaq, blok, tas blok, cherepiсa, qáliplew, keramzit, karniz, múyesh shıǵarıw h.t.b.

6.Jol-qatnas isleri tarawında qollanılatuǵın leksikalıq birlikler: avtobus, trolleybus, samolet, vertolet, poezd, júk tasıwshı poezd, vogonovojatıy, plaсkart, passajir, kayuta, teploxod, paroxod, vagaj, tez dúretuǵın poezd, ekspress, vagajnik taksi, konteyner, konduktor, kompasirovka, tranzit, vokzal, avtobaza, avtostanсiya, bortprovodnik, bron, bilet, aviakassa, uregullirovshik, svetofor t.b.

7.Baspa isleri tarawında qollanılatuǵın lesikalıq birlikler: redaktor, redaktorlaw, korrektor, korrektorlaw, baspa tabaq, esap baspa tabaq, shártli baspa tabaq, tiraj, format, teriw, hárip teriwshi, túplew, túplewshi lenotip, petit, semiz hárip, yarım semiz hárip, korrektura, granka, verstka, kursiv, razryadka, listaj, metranpaj t.b.

8.Azıq-awqat sanaatı tarawına tán leksikalıq birlikler: seperator, sút ónimleri, nan ónimi, konditer ónimleri, muzlatqısh, vino islep shıǵarıw, pivo qaynatıw, сisterna, mal mayı, makoron ónimleri, ósimlik mayı, assortiment, rezervuar, subprodukt, may alıw usılı, sort, may tayarlawshı, presslew, ekstrakсiyalıq usıl, biytárep may, túyirtpek jem, konсentrat, avtorefrijator, barxat pivosı, jigulev pivosı, gidravlikalıq press, konveyer, konveyerlestiriw, qayta islew hám taǵı basqalar.

9.Urıs isleri tarawında qollanılatuǵın birlikler: okop, blindaj, dzot, hújim, artilleriya, diviziya, batolon, rota, qorshaw, blokada, flang, hawa topılısı, eskadron, eskadriliya, pulemet, minomet, tank, mina, oskolok, bronetank, áskeriy bólim, qurallı kúsh, bekinis, poziсiya, desant, bomba, atom bombası, áskeriy kúsh, raketa, jawızlıq jınayat, áskeriy baza, zenit, zenit artilleriya, snaryad, t.b.

10.Fizikalıq mádeniyat hám sport isleri tarawında qollanılatuǵın leksikalıq birlikler: taim, raund, match, sekundant, futbol, voleybol, basketbol, tóreshi, stadion, dárwazaman, gol, aut, tuch, boks, milliy gúres, erkin gúres, tennis, gimnastika, jeńil atletika, orbitr, grosmeystr bombardir, hájimshi, qorǵawshı, billyard, alpinist, ushırasıw, joldaslıq ushırasıw, t.b.

Kásiplik ayırıqshalıqqa iye bunnan basqa da óndiris tarawları kóp. Olardıń hár qaysısına tán óndirislik-texnikalıq atamalar bar.

Terminler hám onıń turaqlasıwı haqqında

Qaraqalpaq terminologiyası óziniń rawajlanıwında úlken tariyxıy joldı ótti. Sol dáwirler ishinde ózlik terminologiyalıq qatlamǵa turmıs talaplarına sáykes ózge tillerden terminler awısıp ta otırdı. Bunda túrli qolaysız jaǵdaylardıń da orın alıp kelgenligi belgili. Aytayıq, belgili bir dáwirlerde orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden awısıwshı terminlerdi orınsız awdarıw jaǵdayı.

Máselen, internaсionallıq-sıpatlamadaǵı revolyuсiya, internaсional, partiya usaǵan terminler qarapalpaq tiline awdarıspaq, báynánmiynál, parxa túrinde awdarılıp berildi. Geografiya termininiń jaǵırafiya, prirodovedenie-jaratılıs, jaratılıs tanıw, tekst-úzimte, sovet-shora, klass-jamay, dogovorqanterek, finans-máliya, poezd-otarba, samolet-hawa keme, massovaya propoganda-kópshilik úgitlew, t.b. atamalar da qalay bolmasın qarapalpaqshalap alıw baǵdarında qabıl etilip alınǵan terminler edi.

Ádebiy tildiń rawajlandırıwındaǵı obektiv talaplar, nızamlılıq kem-kem qáliplesiwi hám jetilisiwi nátiyjesinde qarapalpaq terminologiyası sistemasında ulıwma xalıqlıq norma dóredi, terminlerdi arnawlı atama sıpatında tanıw hám tańlawdıń prinсipleri, terminlerdiń jasalıw jolları nızamlılıq retinde tastıyıqlandı. Nátiyjede, házirgi kúnde terinler qarapalpaq tiliniń sózlik quramında ózine tán ayırıqsha ózgeshelik belgilerine iye boldı:

1)termin arnawlı uǵımlı anıqlawshı arnawlı atama~

2)termin ilim hám texnika, jámiyetlik-siyasiy turmıs hám mádeniyat, sanaat hám awıl xojalıǵı, t.b. baylanıslı arnawlı uǵımlardı dál anıqlaydı~

3)anaw ya mınaw terminologiya tarawında hár qanday terminniń mánisi sáykes uǵımǵa teń keledi, sonlıqtan ol bir mánili, yaǵnıy monosemyalıq sıpatta boladı~

4)termin kásiplik mazmunǵa, ulıwma xalıqlıq belgige iye~

5)terminler sózlik quramdaǵı e ń háreketsheń hám udayı ózgerisler e nip otıratuǵın ayrıqsha sózlik qatlamdı quraydı~

6)terminde ádette qosımsha máni obrazlıǵı, qosımsha mánilik boyaw joq, biytárep

funkсionallıq jaqtan arnawlı turmıs, tarawına belgili hám tańlap qollanıladı~

7) terminler rásmiylestirilgen leksikalıq birlikler, jámiyetlik baqlaw arqalı tártiplestirilip barıwǵa mútáj, t.b.

Házirgi kúnde qarapalpaq terminologiyası sistemasında terminlik atamalardıń jasalıw jolları da nızamlılıq sıpatında qáliplesken. Olar tómendegishe:

1)Leksikalıq-semantikalıq usıl

2)Morfologiyalıq usıl

3)Sintaksislik usıl

4)Ózge tilden sóz awısıwı arqalı

Leksikalıq-semantikalıq usıl arqalı sózlik quramda burınnan bar anaw ya mınaw sózge qosımsha terminlik máni júklenedi, sóz terminlesedi. Máselen, kúsh, gáp, gúrriń, qaharman, ultan, miynet usaǵan sózler ádette kóp mánili sózler retinde tilde ázelden qollanılıp kiyatır. Al sońǵı dáwirde túrli ilim tarawlarında payda bolǵan jańa ilimiy uǵımlardı dál anıqlawshı terminlik mánilerdi qabıl etkenligin kóremiz: kúsh, fizika, gáp, lingvistika, gúrriń, ádebiyattanıw, qaharman, arza gúwalıq, ultan, geometriya, miynet, ilim t.b.

Bunday terminlik mánilerdi qabıl etiw tiykarında leksikalıq-semantikalıq usıl arqalı jasalǵan terminler tilimizde oǵada kóp.

Morfologiyalıq usıldıń járdemi menen qosımtalar qosılıw arqalı terminler jasaladı: shın-lıq (filos) tez-lik, (fizika) teńlik, teń-sizlik (siyasiy) sızıq-sha (ling) atalıq, ana-lıq (biol) erit-pe (ximiya) birik-pe

(ximiya) kónlik-pe t.b.

Sintaksislik usıl arqalı jasalǵan terminler sóz dizbekleri túrinde qáliplesedi, terminlik bir mánini ańlatadı: jámiyetlik qatnas (siyasiy), zat almasıw (biol), asqazan astı bezleri (fiziol), xojalıq esap

(ekonomika), ónimniń qunı (ekonomika), kórsetpeli quralları (ped).

Ózge tilden awısıw usılı. Terminler payda boladı. Bul usıl arnawlı belgilep ótiwdi kerek etedi. Sońǵı dáwirde basqa millet tilleri sıyaqlı qarapalpaq ádebiy tiliniń sózlik quramına orıs hám orıs

tili arqalı basqa tillerden terminlerdiń awısıwı oǵada jedel hám jiyi qubılısqa aynaldı. Orıs xalqı menen ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy baylanıslar, orıs tiliniń jámiyetlik órisiniń keńeyiwi, onıń milletler aralıq qatnasta qollanılıwı orıs tilinen leksikalıq birliklerdiń awısıw isin, internaсionallıq toparınıń kóbeyiwi ádewir tezletip jiberdi. Kórnekli tyurkolog N.A.Baskakov belgilep ótkenindey, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı orıs hám internaсionallıq leksikanıń, ásirese ilimiy terminologiyalıq kelip kiriwi kem-kemnen kóbeydi. Házirgi qaraqalpaq tiliniń ilimiy hám jámiyetlik siyasiy terminologiyası tarawında awısqan leksikalıq birlikler hátteki qaraqalpaqlardıń ózlik terminlerinen artıq keledi.

Haqıyqatında da qaraqalpaq terminologiyası sistemasında orıs tilinen, orıs tili arqalı basa tillerden terminlerdi qabıl etiw oǵada ónimli sıpat alıp otır. Qaysı terminologiyalıq tarmaqtı alıp qarasań da, onda orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa indievropa tillerinen kelip kirgen sózlerdi kóplep ushıratıwǵa boladı.

Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden terminlerdiń awısıw jaǵdayına lingvistikalıq kózqarastan názer awdarsaq, olardıń ulıwma úsh usılda qabıl etilgenin bayqaymız.

1.Terminlerdi mánisi hám qurılısı jaǵınan ózgerissiz qabıl etiw: agronomiya, texnika, fiika, mediсina, dizel, refleks, filosofiya, akustika, kosmonavtika, ekonomika, t.b.

2.Aralas túrinde qabıl etiw. Bunda awısıwshı terminniń anaw yamasa mınaw bólegi ana tildegi mániles sıńarı menen awmastırıladı da, qalǵan bólegi sol túrinde yamasa grammatikalıq baylanıstıń ıǵbalına qaray sáykes qosımtalar jalǵanǵan halında qabıl etiledi: materialistlik kóz-qaras, organikalıq birikpe, kvadrat teńleme, turaqlı toq, siyasiy ekonomiya, qaldıqsız texnologiya, mineral tóginler, súrim traktorı, ideyalıq mazmun t.b.

3. Kalkalaw usılı. Bul usıl arqalı orıs hám orıs tili arqalı basqa tillerden awısıwshı terminler olardıń morfemalıq qurılısına qaray qaraqalpaq tiline awdarılıp qabıl etilgen: obyazatelstvo-minnetleme, davlenie-basım, naglyadnost-kórsetpelilik, mlekopitayushie - sút emiziwshiler, nachinanie - baslama, rasprastranennoe predlojenie - keńeytirilgen gáp, naglyadnoe posobie - kórsetpeli qural t.b.

Qaraqalpaq ádebiy tilinde terminlerdiń usı joqarıdaǵı jasalıw usılları tilde norma, obektiv nızamlılıq sıpatında turaqlılıqqa iye bolıp otır.

Tildiń házirgi rawajlanıw jaǵdayında terminlerdiń qabıl etiliwine, onda qaysı usıldıń basım ekenligine názer awdarsaq, ond qaraqalpaq terminologiyasınıń kópshilik bólegi basqa tillerden awısqanlıǵı, olardıń ana tilge sol túrde tuwra ózgerissiz kelip kirgenligi ayqın kózge taslanadı. Bunda sońǵı dáwirlerde hátteki óz tilimizdiń oǵada bay hám keń ishki múmkinshiliklerinen tolıq paydalanbaw anıq seziledi. Usınıń aqıbetinde ata-babamızdan miyras bolıp qalǵan, keshe ǵana keń jámiyetlik xızmet

órisine iye bolıp, xalıq iygiligi, ózara qatnasta jiyi qollanılıp kelgen kóp ǵana sózlerdiń gónerip, hátteki umıtılıp baratırǵanınıń gúwası bolıp otırmız. Olardıń basım kópshiligi-terminler. Mámleketlik til haqqındaǵı nızamnıń qabıl etiliwi menen bunday umıtılıp baratırǵan sózlik qásterlep awmastırılıwı múmkin bolǵan ózge til terminleriniń ornın basıp qollanıw isine aynalıp atır.

Mısalı, krizis ornına daǵdarıs, adres ornına - mákan jay, grajdan ornına - puxara, doljnost, ornına - lawazım, dux ornına - rux, dolg ornına - parız, sovet ornına - keńes, soyuz ornına - awqam, plan ornına - joba, pechat ornına - mór, oborudovanie ornına - úskene, kollektiv ornına - jámáát, massiv ornına - shalǵay, moment ornına payıt, obzor ornına - sholıw hám t.b.

Terminlerdi qabıl etiw, ásirese ózge tillerdegi terminlerden paydalanıw oǵada úlken juwapkershilikti, ádebiy tildiń obektiv talapların tolıq túsiniwdi, usıǵan sáykes terminologiyanı, tildiń

ózine tán rawajlanıw nızamların tolıq basshılıqqa alıwdı kerek etedi. Bul norma sıpatında qáliplesken ádebiy tildiń sózlik quramın bayıtıwǵa sebepshi bolatuǵın sóz jasaw usılların aydalanıw zárúr. Usıǵan sáykes xalıq turmısında payda bolǵan arnawlı uǵımǵa definitivlik jaqtan teń keletuǵın atama birinshi gezekte ana tildiń ishki múmkinshiliklerinen, ishki dereklerinen tańlanǵanlıǵı maqul. Eger ózge til birligi arqalı ańlatatuǵın atamanıń qaraqalpaq tilinde mániles sıńarı bolsa, onda usı atama termin retinde qabıl etiledi: zasedanie-májilis, sobranie-jıynalıs, pererıv-tánepis, zvonok-qońıraw, vecher-keshe, byust-músin, pamyatnik-estelik, gostiniсa-miymanxana t.b. Sonday-aq, bunday arnawlı uǵımlardı bildiretuǵın awısıwshı termin sózler sóz jasawdıń leksikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik hám kalkalıq usıllarınan paydalanıwǵa múmkinshilik tuwdırsa, onda usı nızamlılıqtı basshılıqqa ala otırıp, jańa atama qabıl etiw, maqsetke muwapıq keledi: prachechnaya-kirxana, podshivka - taqlama, snoska - silteme, ofiсialnoe polojenie - rásmiy jaǵday, sreda - ortalıq, rechevaya sreda - sóylew ortalıǵı, perestroyka - qayta qurıw, stabilizaсiya - turaqlastırıw, glasnost - járiyalılıq, doklad - bayanat, informaсiya - málimleme, miloserdiya - qayırqomlıq, predstavitelstvo - wákillik t.b.

Terminlerdi qabıl etiw jaǵdayında ózge til dereklerine turpayı qatnas jasaw, jasalmalılıqqa beriliw, oǵan ekinshi bir tilden túsiniksiz sıńarlar izlep tabıwǵa urınıw, tiller tariyxında kóringenindey, jaqsı nátiyjeler bermeydi, ádebiy til terminologiyasınıń bunnan bılay da rawajlanıw talaplarına qayshı keledi, hátteki sózlik quramınıń taǵı da shubarlanıwına alıp keledi. Máselen, partiya terminin pirha, internaсional - báynál-minál. sovet terminin - shora dew álbette túsiniksizlikten basqa hesh nárseni de keltirip shıǵarıwı múmkin emes.

Sonlıqtan bunday jasalma atamalar ádette jámiyetlik maqullawdan alsı bolǵanlıqtan tilde uzaq jasay almaydı.

Terminniń ádettegi basqa sóz birliginen ózgesheligi sonda, ol anaw ya mınaw túrinde usınılǵannan keyin qollanılıw jaǵdayında ısılıwı, ulıwmalıq tańlamalıqqa iye bolıwı menen termin sıpatında qáliplesip te kete beredi. Máselen, keshe ǵana dokument, zritel degen atamalardıń ornına hújjet, tamashagóy sózleri baspa sóz, radio hám telekórsetiwi arqalı engizilgen edi, olar házir hújjet, tamashagóy túrinde qáliplesip ketti.