Qaraqalpaq tili - Leksikologiya (Aynazarova G)

Kurstıń predmeti hám wazıypaları Joba:

1.Leksikologiya-til biliminiń eń baslı tarawlarınıń biri.

2.Leksikologiyanıń eń tiykarǵı birligi.

3.Leksikologiya tarawınıń izertleytuǵın máseleleri hám wazıypaları.

Tayanısh sózler: Leksika, leksikologiya, sózlik quram, diaxroniya, sinxroniya, semasiologiya, etimologiya, leksikografiya.

Til biliminiń eń baslı tarawlarınıń biri-leksikologiya. Ol tildiń sózlik quramı hám onıń rawajlanıw nızamların úyretedi. Sózlik quramdı diaxroniyalıq hám sinxroniyalıq baǵdarda qarastıradı, izertleydi. Usı kóz-qarastan leksikologi tarawında eki obektti hám e ki bólimdi kóriwge boladı. Olardan biri tildiń sózlik sistemasın házirgi jaǵdaydaǵı rawajlanıw dárejesinen úyretse, ekinshi sózlik quramda tariyxıy jaqtan tekserip, oǵan sol tildi dóretiwshi xalıqtıń tariyxı menen tikkeley baylanısta baha beredi, sózge tariyxıy táriypleme jasaydı. Usıǵan baylanıslı leksikologiya iliminde bir-birine bekkem baylanıslı eki bólimdi ajıratamız. Olardı házirgi leksikologiya hám tariyxıy leksikologiya dep ataymız.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına leksika hám leksikologiya degen terminler til iliminiń rawajlanıwına baylanslı sońǵı waqıtta orıs tili arqalı kelip kirdi.

Leksika grektiń lexikos degen sózinen kelip shıqqan. Bizińshe sózlik degen máni ańlatadı. Hár qanday tilde qollanılıp kiyatırǵan sózler sózlikti, yaǵnıy sózlik quramdı quraydı. Olay bolsa sózlik degende biz sózlik quramdı, yaǵnıy til sol sózlik quramdı házirgi rawajalanıw dárejesinen hám tariyxıy kózqarastan izertleytuǵın til haqqındaǵı ilimniń bir tarawınan ibarat. Leksikologiya termini de grektiń lexikos hám logos degen eki sózinen jasalıp, sózlik quram haqqındaǵı ilim degendi ańlatadı (lexikos - sózlik, logos ilim).

Solay etip, leksikologiya-tildiń sózlik quramı haqqındaǵı ilim. Onıń izertleytuǵın e ń kishkene hám tiykarǵı birligi sóz. Biraq leksikologiya tek jeke sózlerdi ǵana emes, onı sózlik quramnıń ishinde qarap, sózler jıynaǵın belgili bir nızamlılıq tiykarında payda bolıp, rawajlanatuǵın kategoriya, pútin bir sistema sıpatında bahalaydı hám úyretedi.

Olay bolatuǵın bolsa, leksikologiya tildiń sózlik sisteması hám onıń rawajlanıw nızamların izertleytuǵın ilim tarawı eken.

Sóz til iliminiń basqa tarawlarında da sóz etiledi. Máselen, morfologiya da sóz úyreniledi. Biraq sózge morfologiya tarawında dúzilisi, forması, grammatikalıq qásiyeti jaǵınan baha beriledi. Aytayıq, adamlar degen sóz morfologiya názerinen túbir (adam) hám kóplik qosımtasınan (lar) turadı. Máselen hám forması boyınsha atlıq kategoriyasına tiyisli, zattı ańlatadı, dál zattıń ataması, ataw sepliginde hám t.b. elementi, tuwra hám awıspalı mánilerinde aladı, sinonimlik sıńarlarına iye, túpkilikli leksikalıq birlikten ibarat. kúndelikli qollanılıw barısında belgili bir jaǵdaylarda túrlishe uslublıq ta ayrıqshalıqlarǵa iye bolıp keliwi múmkin t.b.

Bunday baylanıs hám ayrıqshalıqlar til iliminiń basqa tarawlarına da tiyisli. Bul tarawlar, álbette ózleriniń aldılarına qoyılǵan talaplarǵa sáykes sózde belgili bir tárepinen alıp izertleydi.

Solay da leksikologiya haqqında sóz etkenimizde, sózdi óziniń izertlew obekti etip alatuǵın til iliminiń basqa da tarawları arasındaǵı baylanıs dıqqat orayında turıwı lazım. Ásirese sózdiń tábiyatın tolıǵıraq túsiniwge sebepshi bolatuǵın semasiologiya, etimologiya, sonday-aq leksikografiya hám uslubiyattıń óz-ara baylansları tildiń sózlik quramın hár tárepleme úyreniwde belgili áhmiyetke iey.

Sózlik quramdı úyreniwde biz, álbette, leksikalıq elementlerdi túrli jobada sóz etemiz. Anaw ya mınaw sózge onıń mánisine, sózlik sistemadaǵı ornına, tariyxıy shıǵısı jaǵınan qaysı qatlamǵa tiyisli ekenligine, qollanılıw órisine, qollanılıw dárejesine, uslublıq ózgesheligine qaray baha beremiz.

Demek, leksikologiya kursı sózlik quramdı úyreniwde mine usı joqarıda atalǵan wazıypalardı hár tárepleme iske asırıwdı názerde tutadı, yaǵnıy ol sózlik quramdı pútin bir sistema sıpatında qarap, onı semasiologiyalıq ayrıqshalıqları, quramı, tariyxıy shıǵısı, qollanıw órisi, uslublıq ózgeshelikleri, qollanıw dárejesi jaǵınan bahalaydı hám úyretedi.

Sonıń menen birge, bul tarawda tilde tayar túrinde ushırasatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleride de túrli jobalarda sózetiledi, olarǵa tán qásiyetlerge sıpatlama beriledi. Bul másele leksikologiyanıń ajıralmas bir tarawı bolǵan frazeologiya bóliminde qaraladı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri tilde turaqlı sóz dizbegi túrinde ushırasatuǵın leksikalıq birlikleor sıpatında mánisi, semantikalıq birigiwshiligi, leksikalıq quramı, qurlısı, tariyxıy shıǵısı, ekspressivlik uslublıq ayrıqshalıqları kóz-qarasınan úyreniledi.

Ótkeni qaqaraqalpaq tiliniń sózlik sistemasında frazeologiyalıq sóz dizbekleri ózgeshe sıpattaǵı sózlik qatlamdı quraydı hám kúndelikli til arqalı pikir alısıw jaǵdayında jeke leksikalıq birlikler sıyaqlı qollanılıw múmkinshiliklerine iye. Máselen, pıshaq arqası, qamırdan qıl suwırǵanday qulaq túriw, ókshe kóteriw, jıs toǵay, tastay qarańǵı usaǵan turaqlı sóz dizbekleri sózlik quramı jeke leksikalıq birlikler sıyaqlı óz ornına iye hám mánilik jaqtan bir sóz ornında qollanıla aladı.

Lekskologiya kursı til iliminiń leksikografiya tarawı menen de tikkeley baylanısta. Sonlıqtan qaraqalpaq leksikografiyası tarawındaǵı jetiskenliklerge leksikalıq mashqalalar qatarında sıpatlama beriw házirgi qaraqalpaq ádebiy tilin tereńirek hám hár tárepleme úyreniw isin ádewir jeńillestiredi. Usı kózqarastan leksikologiyalıq kurstı leksikografilıq sıpatlamalar menen ushırastrıw maqsetke muwapıq keletuǵını sózsiz.

Leksikologiya kursında, usılay etip, sózlik quramdı hár tárepleme analizlew qaraqalpaq ádebiy tillik rawajlanıw nızamların teoriyalıq kóz-qarastan úyreniw ushın da, tildiń keń múmkinshiliklerinen

ádebiy tildiń normalarına sáykes durıs hám sheber paydalanıw ushın da úlken áhmiyetke iye.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik quramın mine usı jobalarda úyreniw arqalı onıń házirgi dáwirde ayta qalarlıq dárejede rawajlanǵanlıǵın kóremiz.

Sorawlar:

1.Leksikologiya til biliminiń qanday tarawına kiredi

2.Sózlik quramda diaxroniyalıq hám sinxroniyalıq jaqtan izertlew degenimiz ne?

3.Leksika, leksikologiya, sózlik quram degenimiz ne?

4.Leksikologiyanıń izertleytuǵın máseleleri neler?

Ádebiyatlar:

1. Baskakov N.A. Sostav leksiki karakalpakskogo yazıka i struktura slova, sb. «Issledovaniya po sravnitelnoy grammatike tyurkskix yazıkov». IV leksika.M., 1962.

2.Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya.Nókis, 1994.

3.Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkсionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı.Nókis. 1973.

Qaraqalpaq tili leksikasınıń izertleniw tariyxı

Joba:

1.Qaraqalpaq tili leksikasınıń XIX ásirde izertleniw jaǵdayı.

2.XX ásirde qaraqalpaq tili leksikasınıń izertleniwi.

Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp esaplanadı.

XX ásirge shekem e ń bir az izertlengen tillerdiń biri bolıp e saplanadı. Túrk sistemasındaǵı tillerdiń kemshiligi burınnan aq kóp izertlengen bolsa, biziń tilimiz

tuwralı bul esteliklerdiń ishinde hesh qanday material tabılmaydı. Hátte eń joqarǵı bahalanıp júrgen Radlovtıń V.V. 1866-1913-j. SPB. «Obrazсı narodnoy literaturı severatyurkskix plemen» degen kitabına da kirmegen. Bul dáwirde onı izertlew ushın heshqanday qızıqsınǵan adam bolmaǵan, eger material tapqanları bolsa, arabsha jazılǵan nusqalardan birewler arqalı awdarma jolı menen ǵana paydalanǵan. Bunda da onıń fonetika ya morfologiyası tuwralı heshqanday xarakteristikaǵa toqtamaǵan.

Birinshi ret Qaraqalpaq tili tuwralı izertlew jumısı Palmbladanıń 1848-jılı

«OKKSkom narechiy» (Kazan 1848) degen miynetinde qaraqalpaq tilin Noǵay gruppasına kirgizedi. Bunnan keyinde bir qansha ilimpazlardıń miynetinde siyrek bolsada atala baslaydı. Mısalı: Balbi, G.Vamberi. V.V.Rodlov (1882) N.F.Katanov (OVTagrchinaǵa) (1894. str. 8) Kazan. Bulardan bóten Qaraqalpaq tili awıl ádebiyatınıń xarakteri haqqında Peterburgtan Xiwaǵa kelgen persiya prinсi Riza- Kuli-Mirzanıń Jol jazbasına qosa jiberilgen bir qansha qosıqları. A.Rosschkovanıń Qaraqalpaq ertekleriniń bir qansha awdarǵan ertekleri shıǵadı. (Skazki Tubemсev Xivinskogo vazisa. «Nauchnoe obrazovanie» № 10. 1901.)

Qaraqalpaq tilin izertlew, onı úyreniw tek XX ásirdiń baslarında ǵana qolǵa alına basladı. Qazaq folklorın jıynawshısı A.Divaev tárepinen 1902. Tashkentte Djiemurat Bekmuxammedovtan jazıp alınǵan «Alpamıs» dastanın birinshi ret bastırıp shıǵardı. Bunda G.Vamberi, Riza-Kuli-Mirza hám

A.Russinovalardıń maǵlıwmatlarına qaraǵanda arab orfografiyasında basılǵanına qaramastan kóp ǵana ózgeshelikleri barlıǵı, solay etip qaraqalpaq tili basqa túrk sistemalas tillerge qaraǵanda óz aldına ózgesheligi bar til e kenligi dálillendi.

Bunnan transkripсiyasınıń anıqlıǵı boyınsha keńirek jumıs bolıp sanalǵan, Peterburg universitetiniń shıǵıs tilleri fakultetiniń studenti I.A.Belyaev tárepinen Shımbay, Nókisten jazılıp shıǵarǵan Edige hám

Toqtamıs haqqındaǵı dástanı boladı. Bul 1903 jılı jazıp alınǵan. (Protokolı zakaspiskogo krujko lyubiteley argeologii i istori Vostoka, Vın 888. 1917).

1925-jılı QQ.A.O. al 1932-j. KKASSR bolıp uyımlasıp qaraqalpaq xalqı ushın barlıq jaǵdaylar tuwdırıladı.

1924-jıldan baslap mine usı xalıqqa túsinikli tilde jámiyetlik gazet, jurnal, kitaplar basılıp shıǵıp, mámleketlik til bolıp qáliplesti. Birinshi ret bul boyınsha mekteplerde oqıtılıw ushın fonetika, leksikologiya, grammatika boyınsha oqıw qurallar dúzile basladı.

Buǵan xızmet etken birinshi úsh jıl ishinde arab álipbesine sáykeslengen alfavit boldı. 1925-1928 jj. 1928-jıldan baslap latın háripi boyınsha, al 1940 jıldan baslap rus alfavitiniń negizinde dóregen óz alfavitine iye boldı.

Solay etip, bul mádeniy tarawdıń rawajlanıp, xalıqqa xızmet etiwi 1924-jılı birinshi ret jarıqqa shıqqan «Miynetkesh qaraqalpaq» lagerası, al 1925-jıldan baslap oqıw quralları álipbe. Tashkent 1925. Egedeler sawatı. T. 1925.

1926-jıldan baslap MGUdıń Tariyx-etnografiya fakultetiniń studentleri A.X.Dáwletov, A.I.Ivanov hám N.A.Baskakovlar Qaraqalpaqstanǵa keldi. Bunda Qaraqalpaqstan rayonlarınıń Turtkul-Chimbay-

Qaraózek, Qońırat, Xojeli, Xiwalarda bolıp, Qaraqalpaq folklorı hám etnografiyası boyınsha materiallar jıynalıp, «Ocherki bıta Karakalpakov» degen at penen tayarlanǵan. Biraq basılıp shıqpaǵan. Buǵan til, qosıqlar, notalar haqqında materiallar kirgizilgen.

1927-jılı Orta Aziya Universitetin tamamlaǵan A.S.Morozov Qaraqalpaqstanda bolıp,

«Etnograficheskie ocherki», «Materialı po grammatike karakalpakskogo yazıka» degen miynetlerin dóretti. Biraq sol waqıtta bul miynetleri basılıp shıqpadı.

1928-jıl Latınlasqan alfavit tiykarına kóshedi. Usı waqıtta jańa alfavit boyınsha komitet dúziledi. Biraq bul waqıtta shıqqan ádebiyatshılar eski alfavit tiykarında shıǵıp turdı. 1928-jılı «Qaraqalpaq ádebiyat jıyıntıǵı» shıǵadı.

1929-jılı pútinley jańa alfavitine iye boldı. Solay etip birinshi ret «Qat tanıw» E.Baxıy, «Qaraqalpaq álipbesi» K.Ayımber ulı, V.Eralı ulınıń «Egedeler sawatı» qusaǵan kitapları shıǵa basladı.

1928-1929-jılları marshrut boyınsha Qaraqalpaq rayonları, qońsılas oblaslarda sóylew tilleri boyınsha jumıslar alıp barıldı.

1930-jılı Qazan SSRı hám Ózbek SSR tárepinen eki ekspediсiya shólkemlestirilip, bular Malov S.E. T.Safiev basshılıǵında Chimbay, Kegeyli, Taxtakópir rayonı boyınsha, A.X.Dávlet, T.B.Bekimbetov, N.A.Baskakov Joldaslar Qaraózek, Qońrat rayonları boyınsha jumıs alıp bardı. Ózbekstan ekspediсiyasınıń negizgi maxseti. Xorozm boyınsha hám Jol jónekey qaraqalpaq govorlarına ser salıw edi.

Solay etip bul eki ekspediсiya tárepinen «Materialı dlya izucheniya karakalpakskogo yazıka», «Trudax Xorozimskoy ekspediсii», «Nekotorıe foneticheskie osobennosti karakalpakskogo yazıka» degen miynetleri islenip birinshi ret tekseriw boyınsha jumıs islenip, ilimiy miynet dóretildi. Biraq bulardıń barlıǵı basılıp shıqtı biraq, qısqarǵan túrde shıqtı. E.D.Polivanov óz miynetinde tek fonetikalıq jaqtan analiz etken bolsa, Malov fonetika, grammatikalıq tárepine qaray hám túrk tillerine salıstırıp analiz etti.

Hám bul boyınsha tiyisli materiallar jıynaldı. Keyin Baskakov tárepinen «Kratkaya grammatika karakalpakskogo yazıka» (Turtkul 1931-1932 j.) shıǵarıldı.

Usı jılları jergilikli ilimpazlar tárepinen birneshe oqıw quralları hám №1 «Qızıl Qaraqalpaqstan»

(1930) jurnalı jarıqqa shıqqtı. Bunnan soń «Qosıqlar jıynaǵı» shıǵadı. 1931-jıl. Kompleksli ilim izertlew institutı uyımlastırıldı. Bunda etnologolingvistikalıq bólimi bolıp, bunıń aldına birinshi ret taza alfavit boyınsha jumıstı pitkeriwdi qoydı.

1931-jılı D.Jaqsımuratov «Egedeler sawatı». K.Ermashov «Qaraqalpaq qızı» povesti shıqtı.

1932-jılı birinshi ret til konferenсiyası uyımlastırılıp bunda taza alfavit hám orfografiyanıń qaǵıydalar jıynaǵı bekitiledi. Bul qaraqalpaq tiliniń keleshekte rawajlanıwına tikkeley jol ashtı. Usı jılı N.A.Baskakovtıń «Kratkaya grammatika karakalpakskogo yazıka» shıqtı.

1933-1935-jıllar arasında birinshi gezekte qaraqalpaq tilshi sabaqlıqların dúziw boyınsha jumıs alıp baradı. SSSR Ilimler Akademiyasında birinshi ret Qaraqalpaq ogfografiyası boyınsha K.Ubaydullaevtıń bayanatı tıńlandı. Bul boyınsha Malov, Borovkov joldaslardıń ocherkları shıqtı. Bir qansha kemshiliklerine qaramastan, keleshektegi til iliminiń tiykarına jol bolıp qaldı.

1935-jılı instituttıń Sokolov, Fivonsino qusaǵan professorlar aralastı hám Sokolov til ádebiy sekсiyasın basqarıp turıp, óziniń «Ot razvedki k proverke», «Karakalpakski - yafetidı na Amudare», «O literaturı karakalpakov» degen miynetlerin jazıp, biraq ilimpazlar tárepinen maqullanbaǵanlıqtan baspaǵa basılmay qaldı. Filonenko pedagogika sekсiyasın basqarıp, qaraqalpaq mekteplerin izertlew jumısı menen shuǵıllandı.

1935-jılı tilshilerdiń ekinshi ret konferenсiyası ótkerildi. Bunda SSSR Ilimler Akademiyasınan Malov qarastı. Konferenсiya materialları gazetalarda ashkaralandı. Biraq orfografiya qabıl etilmey, keyin 1938-jılı Dauqarayov, Aymbetov, Ubaydullaev tárepinen islep shıǵılǵanlar qabıl etildi. Bul dáwir jáne rayonlarǵa ekspediсiyalar jiberilip RSFSR Minprosınıń tapsırması boyınsha, qaraqalpaq tiliniń oqıtılıwı tekseriliw menen bir qatarda ilimiy jumıslar alıp barıldı. Keyingi jıllar ishinde jáne bir ret ekspediсiya hám oqıw qurallar menen qatar qaraqalpaq ádebiyatınıń materialları basılıp shıqtı.

Qaraqalpaq tiliniń tariyxında 1940-jılı jáne bir ózgeris jıl bolıp, rus grafikasına sáykeslengen grafinaǵa kóshildi. Bunnan keyin barlıq oqıw quralları qayta islendi.

Bunda jaza orfografiya negizinde ádebiy kitaplar islenip shıǵıldı. Qaraqalpaq rus tiliniń sózligi islenip shıǵıldı.

Bul máhálde shet eldi bir ret «Qaraqalpaq grammatikası» degen at penen K.Mengestiń kitabı jarıqqa shıqtı.

1945-jılı ÓzAK Nauktıń kóshpeli sessiyası Nókiste ótkerildi. Bunda tıńlanǵan 14 dokladtıń 8til ilimine arnalǵan edi.

Qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwında Dawqaraev, Ayımbetov, Ubaydullaev, Bekimbetov, Ermashov h.t.b. miynetleri kóp XVIII-XIX ásir ádebiyatlarınıń estelikleri, folklar óz aldına kitaplar bolıp basılıp shıqtı.

1960-jılı Qaraqalpaq orfografiyasına jáne birqansha ózgeris kirgizilip, háripler menen tolıqtırıldı.

Dáslepki jıllarda tiykarınan jazıw (alfavit hám orfografiya), terminologiya, sabaqlıqlar hám programmalar dúziw isine kewil bólindi. 30-jıllardan baslap qaraqalpaq tiliniń fonetikası, grammatikası, leksikası, tariyxı hám dialektleri ilimiy planda izertlene basladı.

Bul izertlewge, rus ilimpazları, belgili sovet tyurkologları S.E.Malov, E.D.Polivanov, N.A.Baskakov,

A.K.Borovkov h.t.b. ózleriniń mol úleslerin qostı, olar burın izertlenilmey kiyatırǵan qaraqalpaq tilin endigiden bılay izertlewdiń tiykarǵı baǵdarların belgilep berdi.

50-jıllardan soń, qapraqalpaq tilin izertlewshilerdiń qatarları jergilikli milliy kadrlar menen tolıstı.

Al 60-jıllardan keyin qaraqalpaq tiliniń barlıq tarawları boyınsha ilimiy izertlewler keńnen en jaydı hám til bilimi Qaraqalpaqstandaǵı jámiyetlik ilimlerdiń óz aldına bólek bir tarawı sıpatında rawajlana basladı.

XX ásirdiń basında venger ilimpazı G.Vamberidiń «Chaǵatay tili» atlı miynetinde qaraqalpaq tilinen geypara sózler alınıp, qazaq, chaǵatay tilleri menen transkripсiyalıq planda salıstırılıp kórsetildi.

Baskakov N.A. Kratkaya grammatika karakalpakskogo yazıka. Tortkul. 1931. Qaraqalpaq tiliniń fonetikası, grammatikası boyınsha maǵlıwmatlar beriw menen bir qatarda onıń leksikası haqqında da sóz etedi.

Nasırov D.S. Hamidov H. «Oktyabrge shekemgi qaraqalpaq jazıwınıń estelikleri», N.A.Baskakovtıń «Qaraqalpaq tili leksikasınıń sostavı hám sóz qurılısı», R.Esmuratovanıń

«Oktyabr hám qaraqalpaq leksikologiyası», E.Berdimuratovtıń «Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası», «Ádebiy tildiń funkсionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı», Q.Ábdimuratovtıń «Nege usılay atalǵan » atlı miynetleri, O.Dospanovtıń «Qaraqalpaq tiliniń qubla dialektiniń leksikası», T.Begjanovtıń «Qaraqalpaq tiliniń Moynaq govorınıń leksikası», Sh.Kárimxojaevtıń

«Qaraqalpaq tilinde diyxanshılıq terminlerin úyreniw máseleleri» t.b. boyınsha izertlew jumısları bahalı miynetlerinden bolıp tabıladı.

Tayanısh túsinikler

Qaraqalpaq til ilimi, payda bolıwı, rawajlanıwı. Alfavit, orfografiya. Leksikologiya boyınsha miynetler. N.A.Baskakov, S.E.Malov, E.D.Polivanov, K.Ubaydullaev, Q.Ayımbetovtıń xızmetleri. Sońǵı dáwirde qaraqalpaq tili leksikasınıń izleniwi.

Tema: Sóz-qaraqalpaq tiliniń birligi

Joba:

1.Sóz haqqında túsinik.

2.Sózdiń leksikalıq hám grammatikalıq mánileri.

3.Nominaсiyalıq usılı boyınsha mánilerdiń ajıratılıwı.

4.Semantikalıq baylanıs dárejesine qaray leksikalıq mániler.

5.Sózdiń leksikalıq mánileriniń túrleri.

Haqıyqatında da til haqqında oylasaq eń aldı menen biziń kóz aldımızǵa sóz kekledi. Biz sóz haqqında oylaw arqalı tildi túsiniwge umtılamız. Óytkeni sóz til haqqındaǵı máselelerdi anıqlawdaǵı eń tiykarǵı birlik bolıp esaplanadı. Olay bolatuǵın bolsa házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikasın, onıń semasiologiyalıq ayrıqshalıqların anıqlaw ushın biz eń tiykarǵı kategoriya bolǵan sóz haqqında

áńgime etiwimiz kerek. Onıń ústine sóz leksikologiyanıń, onıń ajıralmas bir bólegi semasiologiyanıń tiykarǵı obekti bolıp tabıladı.

Leksikologiya, semasiologiya degen terminler házirgi zaman qaraqalpaq tiline sovet dáwirinde qaraqalpaq xalqınıń turmısında ilimniń rawajlanıwı menen, sonıń ishinde qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwı menen sonıń ishinde qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwı menen rus tili arqalı kelip kirdi. Qaraqalpaq tilinde leksikologiya tildiń sózlik sostavı haqqındaǵı ilim, al semasiologiyasóz mánisi haqqındaǵı ilim degen mánilerde túsiniledi. Leksiologiya hám semasiologiya shıǵısı jaǵınan grek sózlerinen ibarat. Olar grektiń “L3x8k9sǴ (cózlik), Ǵs3mas8aǴ (“belgi, belgilewǴ) hám Ǵl9g9aǴ (ilim) degen sózlerinen kelip shıqqan. Bul terminler házir qaraqalpaq tiliniń terminologiyasında aktiv qollanılıp kiyatırǵan terminlerden ibarat.

Biz sózdi iertlew arqalı onı házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik sostavınıń tiykarǵı birligi dep qaraymız, óytkeni qaraqalpaq tiliniń leksikası mine usı sózlerdiń jıynaǵınan quralǵan.

Qaraqalpaq xalqınıń kúndelikli turmısında paydalanıp kiyatırǵan sózleriniń barlıǵı jıynalıp qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavın payda etip tur. Al qaraqalpaq tili leksikasınıń semasiologiyalıq ayrıqshalıqların belgilewde bolsa, biz sózdi sol kóz qarastan, yaǵnıy onı qaraqalpaq tiliniń leksikologiyalıq birlgi kóz qarasınan alıp anıqlawımız kerek.

Hár qanday sóz bizdi qorshaǵan obektiv dúnyanıń shınlıǵı, tilimizdegi konkret sáwlesi bolıp esaplanadı. Biz qanday da bir nárse tuwralı oylaytuǵın bolsaq yamasa bir predmetti túsinip qabıl etetuǵın bolsaq, onda ol tuwralı tildiń materiallıq qabıǵı (obolochkası) arqalı ǵana oylap, sol predmetti sóz túrinde túsinip, qabıl etemiz. Máselen, mákke, paxta, kitap, qaǵaz, el, watan hám taǵı basqa usılarǵa qarsı obektiv dúnyadaǵı predmetler tuwralı oylaǵanımızda, eń aldı menen biziń sanamızǵa sol predmetlerdiń sóz túrindegi túsinikleri kelip túsedi. Al sóz bolsa usı predmetler haqqındaǵı túsiniklerdiń tilimizdegi sáwleleniwi bolıp esaplanadı. Hár qanday túsinik tek sóz formasında ǵana ómir súre aladı. Túsinik penen sóz arasında oǵada tıǵız birlik bar, olar ekewin bir-birinen ajıratıp taslawǵa bolmaydı. Sonıń menen birge olardı birdey dep qarawǵa bolmaydı. Óytkeni sóz tildiń birligi bolsa, túsinik oylawdıń (mıshlenie) birligin quraydı. Sóz benen túsinik bir-birimiz jasay almaydı hám olardıń biri ekinshisin dóretedi eken dep oylaw nadurıs boladı.

Házirgi zaman qaraqalpaq tilinde sóz benen túsinik arasında mine usınday baylanıs hám birlik bar. Túsinik adamlardıń jámiyetlik praktikası proсessinde payda bolıp hám rawajlanıp otıradı, adamlardıń obektiv shınlıqtı tanıwınıń kem-kem tereńlesiwi hám rawajlanıwı menen ol da rawajlana beredi. Bul nárse, álbette, tilden tısqarı emes, al til menen birge, tildiń tiykarında ǵana boladı. Máselen, qaraqalpaq xalqınıń hám onıń tiliniń házirgi jaǵdayın Oktyabrge shekemgi jaǵdayı menen salıstırıp

qarasaq, bul nárse júdá ǵana anıq kórinedi.

Bul jerde mına nárseni de belgilep ótiw kerek. Anaw ya mınaw túsinikti bildiretuǵın sózde sol túsinik birew ǵana boladı. Biz dárya desek, biziń sol predmet haqqındaǵı túsinigimiz birew ǵana ekenligi belgili. Sóz bolsa tek jalǵız bir mánini ańlatıw menen sheklenbeydi. Máselen, usı «dárya» degen sózdiń ózi bir neshe keńeygen mánilerde qollanıla beriwi múmkin: dárya-jap. salma, kól, teńizlerden óziniń ayrıqsha belgileri arqalı ayırılatuǵın suw aǵatuǵın dárya, kewliń-dárya degende keń, tasqın, kóterińki degen mánilerde

t.b. Al endi usı sózdiń bir neshe mnilerde qollanıla alıw uqıplılıǵı ol sózdiń belgili bir kontekstlerde bir neshe sáykes túsiniklerdi ańlatatuǵınlıǵın da kórsetedi.

Sózdiń bunday sóz mánisi túrinde iske asatuǵın bir neshe túsiniklerdiń materiallıq qabıǵı

(oborochkası) xızmetin atqarıwǵa uqıplılıǵı semasiologiyalıq zakonlardıń tiykarı bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilindegi sózler óziniń aytılıwına hám fonetikalıq sostavına iye. Máselen, adam, oqı, teatr degen sózler bir-biri menen óziniń fonetikalıq jaqtan ózgeshe aytılıwı, seslik sostavı boyınsha ajıratılıp otıradı. Olardıń hár qanday fonetikalıq sostavqa iye bolıwınıń tiykarǵı sebebi sonda, olar birbirin n ayırılatuǵın belgili bir mánilerge iye. Qálegen sózlerdiń qalay bolsa solay birige qoyıwınıń sóz payda bola bermeydi. Máselen, tro, sao, kir usatıp sesler biriktirilgeninen mánissizlikten basqa hesh nárse kelip shıqpaydı. sesler,diń sóz bolıp birigiwin támiyin etetuǵın nárse máni bolıp tabıladı. Mine usı belgili bir mánige baylanıslı tildiń zakonlıqları tiykarında birlesken ses yamasa sesler jıynaǵı ǵana sózdi quray aladı. Al qaraqalpaq tilinde sóz belgili bir mánige iye qaraqalpaq tiliniń zaonlıqları tiykarında birlesken ses hám sesler kompleksinen ibarat. Onıń seslik qurılısı sırtqı tárepin quraylı da, al mánisi ishki tárepin quraydı. Mine sol sırtqı hám ishki tárepleriniń birliginen sóz payda boladı.

sóz degenimiz predmet, qubılıs ya solarǵa baylanıslı belgilerdiń tilimizdegi sáwlesi, ataması deytuǵın bolsaq, bunnan ol sol predmet ya qubılıstıń tábiyǵıy qásiyetin bildiredi degen máni kelip shıqpaydı. Óytkeni sóz óziniń seslik kórinisi menen predmettiń tábiyǵıy qásiyetin kórsetetuǵın bolǵanda onda sózler awıspalı mánige iye bolmaǵan bolar edi, birdey sesler jıynaǵı menen hár túrli predmetlerdi atawǵa bolmas edi.

Sonday-aq qaraqalpaq tilinde de sóz predmettiń ózi emes, al sol predmet haqqındaǵı túsiniktiń tilimizde sóz formasında túsiniletuǵın, qabıl etiletuǵın real sáwlesi (vırajenie). Ol óziniń mánisi boyınsha jalpı alǵanda ulıwmalastırıwshı xarakterge iye. Máselen, balıq degen sózdi alıp qarayıq. bul sózdiń ulıwmalıstırıwshı mánisi sonda, balıq degende biz bir tekles bir neshe predmetler haqqında ulıwma ǵana túsinikke iye bolamız. Balıqtıń túrleri kóp. Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq tilinde ol hár túrli atamalar menen ataladı: sazan, shabaq, bekire, ılaqa, súwen, torta, shortan, sıla, marqa, alabuǵa taǵı basqalar. Balıq degende ya sazandı, ya shabaqtı, ya súwendi, taǵı basqanı jee ayırıp ǵana túsinip qoymaymız, ulıwma jıynaqlap túsinemiz. Sonday-aq dán degen sózdi aytqanımızda kúndelikli turmısımızda awqat etetuǵın ulıwma dán haqqında ǵana ańlaymız. Al dánniń qaysı túri: buwday ma, júwerime, tar ma, arpa ma-ol bizge ele dál anıq emes, al ulıwmalastırıp ǵana túsinip otırmız. Endi balıq ya dán degen túsinikke kiretuǵın onıń ayırım túrleriniń ózinaq alıp qarayıq. biz sazan desek balıq degenge qaraǵanda biraz máni konkretliligin payda etemiz, biraq ele de onıń qaysı sazan ekenligi anıq emes, al ulıwma sazan. Sonday-aq dúweri desek te, onıń qaysı júweri ekenligi ele anıq emes, al ulıwma júweri.

Biz sóz benen túsinik arasındaǵı birlikti, olardıń bir-biri menen baylanısta ǵana ómir súretuǵınlıǵın belgiledik. Házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik sostavında sózlerdiń barlıǵı birdey túsinikti atap kele bermeydi. Olardıń ishinde geypara sózler jeke turǵanda belgili bir túsinikti bildire almaydı. Geypara menshikli atlar túsinikti ańlatpaydı Mısalı: Xojamurat, Ziywar, Mırzagúl t.b. Bul menshikli atlar atalǵanı menen onıń ele qaysı konkret túsinikti ańlatatuǵını belgili.

Tilimizde adamnıń sezimine baylanıslı kúyinishti, súyinishti, tańlanıwdı t.b. ańlatılatuǵın sózler de bar. Usınday tańlaq sózler de konkret túsinikti ańlatıw qásiyetine iye emes. Máselen, ah, úh, pah usaǵan sózler hesh qanday túsinikti atay almaydı.

Demek, ulıwma tilde, sonday-aq qaraqalpaq tilinde sóz túsinikke qaraǵanda ádewir keń ulıwmalastırıwshı mánige iye eń áhmiyetli kategoriya, leksikalıq birlik degen sóz. Ol tariyxıy jaqtan ulıwma xalıq tárepinen predmettiń, qubılıstıń ya olardıń belgisiniń tanılǵan atamasınan ibarat

Biz házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tilinde sóz tiykarınan alǵanda predmetlik hám olardıń belgileriniń tilimizdegi ataması ekenligin kórdik. Sonday-aq geypara sózler, máselen, geypara menshikli atlar, tańlaq sózler, predmet, qubılıs hám taǵı basqalardıń eń áhmiyetli belgilerin kórsete almaytuǵınlıǵında belgiledik. Al e ndi usılarǵa baylanıslı

qaraqalpaq tilindegi sózlerdi olardıń semantikalıq xarakteri jaǵınan qalay gruppalawǵa bolar edi degen soraw kelip shıǵadı.

Házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tilindegi sózlerdiń barlıǵı birdey zatlıq mánige (veshestvennoe znachenie) iye bolıp kele bermeydi. Olardıń ishinen bir qatarı ózleriniń real semantikasına iye emes. Máselen, mına mısallardı qarastırayıq:

1.Kelgen jigit azat etilgen qalalardıń tóbesine qızıl flaglardı tigip shıqtı. (K.Sultanov, ǴAq

dáryaǴ)

2.Shegaraǵa jetiw ushın neshe qala qaldıw-dep betine tigildi (K.Sultanov, sonda).

Birinshi mısalımızdaǵı barlıq sózler de ózleriniń real smantikasına iye. Al e kinshi mısaldaǵı ushın, hám menen da sózleri basqasózlerdey ya predmetti, ya háreketti ya olardıń qanday da bir belgisin atap turǵan joq. Olar sol mısallarımızda bayan etilgen oy pikirdi ańlatıwda real semantikalı sózlerdi birbiri menen baylanıstırıw ushın xızmet etip tur.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavındaǵı sózlerdi, olardıń usı tárepin eske ala otırıp, ulıwma eki gruppaǵa bólemiz. Birinshi gruppaǵa predmettiń, hárekettiń, olardıń belgileriniń atamasın ańlatatuǵın sózler, yaǵnıy real semantikaǵa iye bolǵan sózler kiredi de, al ekinshi gruppaǵa ózleriniń real semantikasına iye bolmaǵan sózler toparı kiredi.

Qaraqalpaq tilinde real semantikaǵa iye bolǵan sózlerdi jeke mánili sózler, al real semantikası joq sózlerdi kómekshi sózler dep atasa boladı. Mektep, grammatikalarında usı e ki gruppaǵa kiretuǵın sózlerdiń birinshi toparı ushın mánili sózler, al ekinshi toparın ańlatıw ushın kómekshi sózler degen terminler qollanılıp kiyatır.

Professor N.A.askakov ta qaraqalpaq tilindegi sózlerdi sóz shaqaplarına ayırıwda olardıń

«samostoyatelnın ili znamentitelnıe chasti rechi» dep ataydı da, al óziniń real semantikasına iye emes , yaǵnıy konkret yamasa abstrakt túsiniklerdi ańlatpaytuǵın, kómekshi xızmet atqaratuǵın sózlerdi Ǵslujebnıe-chasti rechiǴ dep ataydı.

Haqıyqatında da qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavındaǵı barlıq sózler zatlıq mánige qatnasına qaray usınday belgilerge iye.

Jeke mánili sózler gruppasına predmettiń, hárekettiń hám olardıń belgileriniń atamasıe ańlatatuǵın sózler toparı kiredi degen edik. Bunday sózler sóz shaqapları kóz qarasınan alıp qaraǵanda tiykarınan alǵanda atlıqlar, kelbetlikler, sańlaqlar. feyiller hám taǵı basqalar bolıp keledi. Al kómekshi sózler bolsa janapaylar, tirkewishler hám dánekerlerden ibarat. Máselen, dam, hawa, kosmos, kosmonavt, óndiris usaǵan predmet atamaları atlıq sózler bolsa, oqıw, islew, jazıw, oynaw, kiriw usaǵan háreketti ańlatatuǵın sózler feyil sózlerden, qızıl, jasıl, úlken, qurǵın usaǵan sózler kelbetlik sózlerden, al menen, ushın, arqalı, hám, da, ǵana usaǵan sózler tirkewishlerden, dánekerlerden hám janapaylardan ibarat.

Solay etip házirgi zaman qaraqalpaq tilinde sózler sózleriniń semantikalıq xarakterine qaray ulıwma eki gruppadan -jeke mánili sózlerden hám kómekshi sózlerden turadı. Olar bir-birinen mánisi jaǵınan da, xızmeti jaǵınan da ajıratıladı.

Sóz mánileriniń túrleri. Geypara jaǵdaylarda sózdiń mánisi onıń ǴjanıǴ depte ataladı. Álbette bunda eń birinshi gezekte sózdiń obektiv shınlıqtıń, predmettiń, hárekettiń ya onıń belgileriniń tilimizdegi ataması bolıwı kózde tutıladı. Máselen, mashina, dúkan, qus, ilimpaz, modal, kodeks, sanalılıq degen sózler predmettiń atamaların, ushıw, orınlaw, qıdırıw usaǵan sózler hárekettiń atamaların, ullı, tamasha, qızıq degen sózler predmettiń túrli belgileriniń atamaların bildirip tur. Usı mısallardaǵı keltirilgen sózlerdiń barlıǵ da belgili bir mánige baylanıslı til sesleriniń birigiwinen jasalǵan. Olardıń mánileri predmetler yamasa qubılıslardıń biziń sanamızdaǵı túsinigi menen tildiń zakonlıqlarına baylanıslı birlesken sesler kompleks arasındaǵı birlikten payda bolıp otır. Sol arqalı hámmege ortaq, bir-birimiz benen qatnas jasaw proсessimizde birdey qollanılatuǵın sóz mánileri, predmetlik zatlıq mániler dórep tur. Jer, suw, taw, tas taǵı basqa sózler jeke turǵanda da, belgili kontekstiń ishinde de pytıwshı meen tıńlawshıǵa málim, ulıwma qaraqalpaq tilinde sóylewshi xalıq tárepinen qabıl etilgen, tariyxıy bekitilgen predmetlik mánini bildiredi. Sózdiń mine usı tiykarǵı tárepi onıń leksikalıq mánisi bolıp

esaplanadı. Sózdiń leksikalıq mánisi anaw ya mınaw tildiń grammatikalıq zakonlıqları boyınsha qurılǵan predmetlik-zatlıq mazmunınan ibarat.

Olay bolsa házirgi zaman qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń ańlatatuǵın tiykarǵı predmetlik-zatlıq mánisi olardıń leksikalıq mánisin quraydı eken.

Sóz predmetlik-zatlıq mazmundı ańlatıw ushın ol anaw ya mınaw tildiń grammatikalıq zakonları tiykarında qurılǵan belgili formaǵa iye bolǵan bolıwı kerek ekenligin belgiledik. Házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń sostavın qurawshı hár qanday sózdi alıp qarasaq ta, onıń qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq zakonlıqlarına sáykes qurılǵanlıǵın, belgili bir formaǵa iye, belgili bir funkсiyanı atqaratuǵınlıǵın kóremiz. Sonday-aq oyımızdı bir-birewimizge jetkeriw hám sózler arqalı bir-birimiz benen pikir alısıwımız, jámiyettte qatnas jasawımız ushın gez kelgen sózlerdiń áytewir bir jıynaǵınan paydalanbaymız. Al, kerisinshe, sózlerdi aytılayın degen oy-pikir tiykarında til zakonlıqlarına sáykes belgili bir grammatikalıq baylanısqa túsiremiz. Olay bolmaǵanda sózlerdiń áytewir jıynaǵınan til arqalı qatnas jasaw proсessinde adam talabın qanaatlandıratuǵın hesh nárse kelip shıqaǵan bolar edi. Máselen, eń, ushın, ádiwli, watan, et, wazıypa, ıxzmet degen sózlerdi qalay bolsa solay baylanıssız, belgili bir pikir dógeregine grammatikalıq zakonlarǵa itibar bermesten, usılayınsha birlestirgennen ayırım-ayırım túsiniklerden basqa bir jıynaqlı oydı ańlatatuǵın hesh qanday máni shıǵara almaymız. Al endi usı sózlerdi házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń zakonlıqlarına sáykes grammatikalıq jaqtan aytılayın degen oy tiykarında baylanısqa túsiredi. watan ushın xızmet etiw-eń ádiwli wazıypa degen gáp payda boladı. Bul sózlerdiń bir oydı bildiriwinde olardı bir-biri menen grammatikalıq baylanısqa túsiriw úlken áhmiyetke iye bolıp tur.

Grammatikalıq baylanısqa túsiw ushın sózler belgili grammatikalıq formaǵa iye boladı. Máselen, kepter uyaǵa qondı degen gápti alıp qarayıq. Mısalımızla kepter degen sóz qustıń bir túri, úya degen sóz qustıń jasaytuǵın qonaqlaytuǵın, balalaytuǵın ornın al qondı degen sóz onıń háreketin bildirip tur. Bul usı sózlerdiń leksikalıq mánileri bolsa, onnan tısqarı olar usı lkntekstegi oydı, pikirdi tuwdırıwǵa sebepshi bolıp turǵan grammatikalıq mánilerge iye. Kepter uyaǵa qondı degen tutas oydı bildiriw ushın usı gáptiń ishinde kepter degen sóz predmettiń atın bildirip, atlıq bolıp tur, ataw seplewinde, birlik sanda, al qondı degen sózge keletuǵın bolsaq, ol predmettiń háreketin bildiredi, feyil bolıp esaplanadı, ótken máháldi kórsetedi, birlik sanda, awıspalı feyil, anıqlıq meyil. Mine bular gápti qurap turǵan sózlerdiń grammatikalıq mánileri bolıp esaplanadı.

Solay etip, sózdiń predmetlik -zatlıq mánisi onıń leksikalıq mánisi boladı da, al onıń belgili bir grammatikalıq formada bolıwı, grammatikalıq xızmetti atqarıwı grammatikalıq mánisi dep ataladı.

Qaraqalpaq tilinde sózdiń grammatikalıq mánisiniń praktikalıq jaqtan áhmiyeti oǵada ullı. Eger sóz grammatikalıq jaqtan tariyxıy tanılǵan belgili bir formaǵa iye bolmaǵanda, turmıstıń hár qanday tárepleri haqqında pikir djúrgiziw tuwralı oylap ta bolmas edi, eger sóz bir-biri menen grmmatikalıq baylanısqa túsiw qásiyetine iye bolmaǵanda, biziń til menen qatnas jasawımız múmkin bolmaǵan bolar edi.

Juwmaqlap aytqanda, házirgi zaman qaraqalpaq tilinde sóz obektiv shınlıqtıń qanday da bir qubılısın (predmetti, háreketti, olardıń belgileriniń atamasın t.b.) bildiredi. Mısalı: paxta, óndiris, pille, salı, tınıshlıq, jaqsı, jaman, uzın, erte, kesh, jasaw, óndiriw taǵı basqalar. Mine bul onıń predmetlik-zatlıq mazmunın qurap, leksikalıq mánini payda etedi. Al endi sol sóz arqalı bildiriletuǵın qubılıslardıń belgili bir predmetke, háreketke yamasa olardıń belgilerine tiyisliligi, sonday-aq olardıń bir-birine qatnası hám baylanısı sózdiń grammatikalıq mánisi bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilinde sózdiń leksikalıq mánisi menen grammatikalıq mánileri arasında oǵada tıǵız baylanıs boladı. Bul baylanıs sol sózler arqalı bildiriletuǵın oydan kelip shıǵadı,aytılayın degen oy sózdiń leksikalıq mánisi menen grammatikalıq mánileri arasındaǵı birlikti dóretedi, usıǵan qaray, yaǵnıy atılayın degen oyǵa qaray gáptegi sózler de, olardıń grmamatkialıq baylanısıw forması da ózgeredi. Máselen, biziń joqarıdaǵı keltirilgen mısalımızda bildiriletuǵın oy kepterdiń uyaǵa qonıwınan ibarat. Eger sóylewshiniń oyı kepter haqqında emes, al qustıń basqa bir túri, aytayıq, shımshıq haqqında