Fonetika _O Sayimbetov

sózdiń basındaǵı únsiz [s] sesiniń tásiri menen aldıńǵı sózdiń aqırındaǵı únli [z] sesi únsiz [s] ǵa aylanıp aytıladı. Jazıwda bular esapqa alınbaydı.

Jasalıw ornı jaǵınan seslerdiń keyinli tásirge ushırap únlesiwine tómendegi mısallardı keltiriwge boladı.

Til aldı [n] sesine tamamlanǵan sózge erinlik [b] sesinen baslanǵan qosımta qosılsa, [n] sesi erinlik [m] sesine aylanıp aytıladı. Mısalı: [janbas]- [jambas], [janbaw]- [jambaw], [nanbay]- [nambay], [qanbadı]- [qambadı], [tınba]- [tımba], [minber]- [mimber], [nanba]- [namba] hám t.b. Jazıwda n saqlanıp jazıladı. házirgi qaraqalpaq tilinde túbir sóz dep sanalatuǵın [gúmbez], [súmbil], [jumbaq] sıyaqlı sózlerde qatar kelgen eki erinlik dawıssız (m, b) óz ara únlesedi. Bul sıyaqlı sózlerdegi [m] erinlik sesiniń jumsalıwı keyingi tásirdiń (b sesiniń) sebebinen ekenin biraz tyurkologlar tastıyıqlaydı.

Sózdiń aqırı [n] sesine tamamlanıp, oǵan [l] sesinen baslanǵan qosımta qosılsa, [n] sesi

[l] ǵa aylanıp aytıladı. Mısalı: janlıq-jallıq, sanlıq-sanlıq, kúnlikshi-kúllikshi, xanlıq-xallıq, jánlik-jállik t.b.

Til aldı [n] sesine tamamlanǵan sózge kishkene tillik - til artı [q/k], [ǵ/g] seslerinen baslanǵan qosımta qosılsa, [n] sesi kishkene tillik [ń] sesine aylanıp aytıladı. Mısalı: [jonqa]- [jońqa], [minges]- [mińges], [sánge]- [sáńge], [tonǵa]- [tońǵa], [qonǵan]- [qońǵan] hám t.b. Bul sózlerde [n] saqlanıp jazıladı. Sonday-aq [máńgi], [mańǵıt], [wóńge], [gúńgúrt] hám t.b. sózlerdegi [ń] sesiniń jumsalıwı da keyinli tásirdiń nátiyjesinde bolsa kerek; [jańqa], [mańqa], [móńkó], [wóńkoyґ] sıyaqlı sózlerde qatara qabatlasıp kelgen eki dawıssız ses dawıstıń qatnasına qaray únlespegen menen olar jasalıw ornı jaǵınan únlesedi.

Bir tosqınlıqlı [s], [z] seslerine tamamlanǵan sózge eki tosqınlıqlı [sh] sesinen baslanǵan qosımta qosılsa, [s], [z] sesleri [sh] sesine aylanıp aytıladı. Mısalı: [basshı]- [bashshı], [qosshı]-

[qoshshı], [issheń]- [ishsheń], [qusshu]- [qushshu], [izsheń]- [ishsheń] hám t.b. Bul mısallarda

[z] sesi [sh] ǵa aylanıpta aytılıw arqalı jasalıw ornı jaǵınan únlesiw menen birge dawıstıń qatnası jaǵınan da únlesip tur: [z] únlisi [sh] usap únsizge aylanadı. Jazıwda s, z háripleri saqlanıp jazıladı. qospa sózdiń yamasa sóz dizbeginiń qurılısındaǵı sońǵı sózdiń basında [q/k], [ǵ/g] fonemaları kelse, aldıńǵı sózdiń aqırında kelgen [n] sesi [ń] sesine aylanadı; sońǵı sózdiń basında [b] sesi kelse, aldıńǵı sózdiń aqırındaǵı [n] sesi [m] sesine aylanadı; sońǵı sózdiń basında [j] sesi kelse, aldıńǵı sózdiń aqırındaǵı kelgen [s] sesi [sh] sesine, [z] sesi [j] sesine aylanadı; sońǵı sózdiń basında [sh] sesi kelse, aldıńǵı sózdiń aqırında kelgen [z] sesi [sh] sesine aylanıp aytıladı.

Biraq házirgi qaraqalpaq tiliniń jazıwında bular esapqa alınbaydı.

Sóz qurılısındaǵı ayırım seslik qubılıslar

Redukciya qubılısı

Ayırım fonetikalıq jaǵdaylarda seslerdiń artikulyaciyalıq jaqtan ádettegisinen qısqa hám hálsirep aytılıwı redukciya qubılısı delinedi. qaraqalpaq tilinde kóbirek sozımlılıǵı boyınsha redukciyaǵa ushıraydı.

Redukciya tiykarınan dawıslılarǵa tán qubılıs. Dawıssız seslerde sozımlılıǵı jaǵınan barlıq fonetikalıq jaǵdaylarda bir qıylı bola bermeydi. Olar geypara fonetikalıq jaǵdaylarda hádden tıs qısqa aytılıwı múmkin.

Birdey fonetikalıq jaǵdaylarda hár qıylı seslerdiń ortasha sozımlılıǵı teńdey bolmaydı. Máselen, ashıq dawıslı sózler birdey fonetikalıq jaǵdaylarda qısıq dawıslılardan bir qansha sozımlı boladı. Sonday-aq ashıq dawıslılardı óz ara, qısıq dawıslılardı óz ara salıstırǵanda, olardıń da teńdey sozımlılıqqa iye emesligin kóriwge boladı.

Dawıslı sesler pátsiz buwınlarda kelgende kóbirek redukciyaǵa ushıraydı. Dawıssızlardıń redukciyaǵa ushırawına yaǵnıy sozımlılıǵınıń qısqarıwına qońsılas dawıssız sesler, buwınnıń sıpatı, dawıslı sestiń sózdiń qaysı jerinde (basında, ortasında, aqırında) ushırasıwı tásir etedi. Ásirese, qısıq dawıslılar bolǵan ı, i, u, ú sesleri sozımlılıǵı jaǵınan

qısqa aytılıwı hám hár qıylı fonetikalıq jaǵdaylardıń sebebinen kóbirek redukciyaǵa ushırawına eń qolaylı jaǵday olardıń pátsiz buwında keliwi boladı. Mısalı' tın-tınısh, qısqıslaw, bir-biri, tún-túnek sıyaqlı jubaylas sózlerdiń aldıńǵı bir buwınlısındaǵı pátli dawıslınıń sozımlılıǵı menen salıstırǵanda sońǵı eki buwınlı sóziniń birinshi buwınındaǵı pátsiz dawıssız ádewir qısqarıp redukciyaǵa ushıraydı.

Dawıslı seslerdiń redukciyaǵa ushırawına qońsılas seslerdiń sıpatı da (únsiz, jabısıńqı bolıp keliwi) sebepshi boladı. Mısalı, únli jabısıńqı z, j sesleriniń aldında dawıslılar sozımlı aytılsa, al únsiz jabısıńqı p, t, k, q sesleriniń aldında qısqarıp, redukciyaǵa ushıraydı. Salıstırıńız: qız-qıt, sız-sıq, diz-dik, buz-buq, dúz-dúk, júz-júk t.b. Dawıslılardıń redukciyaǵa ushırawına olardıń sóz ortasında keliwi, qamaw buwında keliwi de sebepshi boladı. Mısalı: is-tis-tisi, iz-biz-bizi, ıq-tıq- tıqtı sózleriniń ishinde tis, biz, tıq sózlerindegi dawıssızlar sózdiń basındaǵı hám aqırındaǵısına salıstırǵanda qısqa aytıladı; eki buwınlı sózlerdegi pátsiz dawıslı bárinen de qısqa aytıladı; al sońındaǵı pátli dawıslı sozımlı aytıladı.

Dawıslılardıń redukciyaǵa ushırawına sózdegi seslerdiń sanınıń kóbeyiwi, buwın sanınıń kóbeyiwi, qońsılas buwındaǵı jumsalatuǵın dawıslınıń ashıq dawıslı ses bolıwı hám t.b. fonetikalıq jaǵdaylar da sebepshi boladı.

Sonday-aq seslerdiń redukciyaǵa ushırawına sóylew tezligi de tásir etedi. qanshelli jıldam sóylense, sesler sonshelli qısqa aytılıp, kóbirek redukciyaǵa ushıraydı. Seslerdi qısqartıwshı bir neshe fakt birlikte kelse, sesler kóbirek redukciyaǵa ushırawı múmkin. Mısalı: pitker, qutqar, kútsin sıyaqlı sózlerde birinshi buwındaǵı dawıslı seslerdiń redukciyaǵa ushırawına bir neshe fakt sebepshi bolıp tur. Atap aytqanda, birinshi buwınnıń pátsiz bolıwı, dawıslınıń qamaw buwında keliwi, jabısıńqı únsiz dawıssızlardıń qorshawında turıwı sebepshi boladı.

Eliziya qubılısı

Ayırım fonetikalıq jaǵdaylarda seslerdiń túsip qalıw qubılısı eliziya delinedi . Seslerdiń túsip qalıwı redukciya qubılısı menen de baylanıslı boladı. Redukciyaǵa ushıraǵan sesler waqıttıń ótiwi menen túsip qalıwı múmkin. Dawıslı sesler qanday fonetikalıq jaǵdayda redukciyaǵa ushıraǵan bolsa, tiykarınan sonday fonetikalıq jaǵdaylarda eliziyaǵa ushırawı múmkin. Dawıslı sesler eliziyaǵa ushıraǵandaǵıday fonetikalıq jaǵdayda bolıw menen birge (pátsiz buwında keliw, jabısıńqı únsizlerdiń aralıǵında keliwi t.b.) oǵan qosımsha fonetikalıq jaǵdaylar da tásir etedi. Mısalı, túbir sózge dawıslıdan baslanǵan qosımta qosılǵanda, túbirdiń aqırındaǵı jabıq buwındaǵı sońǵı dawısız ses jańadan qosılǵan affikske qaray ótedi de, túbirdegi buwın ashıq buwınǵa aylanadı. Xalıq, awız, murın, qarın, kewil, qáyin usaǵan atlıq sózlerge dawıslı sesten baslanatuǵın tartım jalǵawı jalǵansa, túbirdiń sońǵı buwınındaǵı pátli dawıslılar endi ashıq buwında pátsiz jaǵdayda qaladı. Nátiyjede xalqı, awzı, murnı, qarnı, kewli qáynim bolıp, ortańǵı buwındaǵı dawıslı ses túsipqaladı.

Biraq usı tiptegi barlıq sózlerde pátli buwınnıń aldındaǵı pátsiz buwındaǵı dawıslı sesler mudamı túsip qala bermeydi. Kerisinshe, qulını, julını, qawını, kelini, bilimi usaǵan kópshilik atlıq sózlerde ortańǵı dawıssız sesler áwelgi mısallardaǵı sıyaqlı fonetikalıq jaǵdayda turǵanına qaramastan hesh túsip qalmay aytıladı hám jazıwda olar saqlanıp jazıladı.

Ayırım sestiń, sesler dizbeginiń túsip qalıw qubılısı qarapayım sóylew tilinde jiyi ushırasadı. Ádebiy tilde jumsalatuǵın balalar, qarıydar, alǵan, kelgen, salǵan, alıptı, salıptı, kelipti, qalıptı usaǵan sózler qarapayım sóylew tilinde ballar, qardar, aǵan, saǵan, kegen, aptı, saptı, kepti, qaptı túrinde aytıla beredi. Ayırım sóz dizbekleriniń dáslepki sıńarınıń sońǵı sesi sóylew tilinde túsirilip, olar pútin bir sóz túrinde aytıladı. Mısalı: qarat, sarat, baraladı, kelaladı, altay, ekqollap, usyer, oyaq, sogúni t.b. Ádebiy tilde olar sóz dizbegi

túrinde aytıladı hám jazıwda formaları tolıq saqlanıp, qara at, sarı at, bara aladı, kele aladı, altı ay, eki qollap, usı jerde, ol jaq, bul jaq, sol kúni túrinde jazıladı.

Bul, ol, sol almasıqlarına iyelik, barıs, tabıs seplikleriniń jalǵawları qosılǵanda sońındaǵı l sesiniń túsirilip, bunıń, sonıń, onıń, buǵan, soǵan, oǵan, bunı, sonı, onı túrinde aytılıwı hám jazılıwı da eliziyalıq qubılıs boladı.

Keltirilgen mısallardan kóringenindey-aq eliziya qubılısı dawıslılarǵa tán bolıp qalmastan, dawıssızlarda da ushırasadı eken.

Epenteza qubılısı

Sózdiń basında eki dawıssızdıń aralıǵına dawıslılar únlesligine sáykes qısıq ı, i, u, ú sesleriniń birewiniń qosılıp aytılıwı epenteza qubılısı delinedi. Mısalı, plan, plenum, tramvay, traktor, krovat, gruppa, brus, klub, byudjet sıyaqlı sózler pılan, pılenum, tıramvay, tıraktor, kıravat, guruppa, burus, kulub, byuydjet túrinde epentezalıq dawıslı menen aytıladı. Bunday bolıp dawıslı sestiń qosılıwı sóz basında eki dawıssızdıń qatarına dizbeklesip, qabatlasıp keliwin saplastırıwǵa baǵlarlanadı. Sóz basında bir neshe dawıssız sestiń qatara keliwi qaraqalpaq tili ushın, ulıwma túrkiy tiller ushın tán jaǵday emes. Sonlıqtan orıs til arqalı qaraqalpaq tiline kirip kelgen sózlerdiń basında qatara kelgen dawıssız seslerdiń aralıǵına epentezalıq dawıslılar qosılıp aytıladı. Biraq bul jazıwda esapqa alınbaydı.

Sonday-aq sózdiń aqırındaǵı dawıssızlar dizbeginiń aralıǵında dawıslı sestiń qosılıp aytılıwı da epentezalıq qubılıs delinedi. Mısalı, metr, litr, shifr, kitl usaǵan orıs tili arqalı kirgen sózler metir, litir, shiyfir, kiytil túrinde eki buwınlı bolıp aytıladı. Erteden qollanılıp júrgen gúrsh, bursh, ǵulp, múlk, ters sıyaqlı túrkilikli sózler gúrish, burısh, ǵulıp, múlik, teris túrinde de aytıladı hám házirgi imla qádeleri boyınsha olardaǵı dawıslılar saqlanıp jazıladı. qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózleriniń hám arab, parsı tillerinen kirgen sózlerdiń aqırında sonorlar menen

únsiz dawıssızlar qatarlasıp kele beredi. Mısalı: qant, jent, gilt, sarp, tars, gúrs, jalt t.b. Bul sózlerdegi qatara kelgen dawıssızlardıń arasına epentezalıq dawıslı ses qosılmaydı.

Proteza qubılısı

Epenteza qubılısı boyınsha sózdiń ishinde qatara kelgen dawıssız seslerdiń arasına dawıslı ses qosılıp aytılatuǵın bolsa, al proteza qubılısı boyınsha sózdiń basında dawıssız sestiń aldına dawıslı ses qosılıp aytıladı. Mısalı: ray, ras, ret, reń, ráhát, ráwshan t.b. sıyaqlı sózler ıray, ıras, iret, ireń, iráhát, ırawshan túrinde aldıńǵı buwınnıń juwan-jińishkeligine qaray juwan ı yamasa jińishke i dawıslısı qosılıp aytıladı; roman, rota, ruda, ruxsat, ruxlanıw sıyaqlı sózlerden birinshi buwınında erinlik sesler kelgenlikten sózdiń basına u sesi qosılıp, uroman, urota t.b. túrinde aytıladı. Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen radio, raketa, reforma, t.b. kóp ǵana sózler ıradio, ıraketa, ıreforma túrinde sóz basında dawıslı sestiń qosılıwı arqalı aytıladı. Solay etip joqarıdaǵı mısallardan kórgenimizdey, r sesinen baslanǵan sózler protezalıq dawıslılardıń qosılıwı arqalı aytıladı.

Orıs tili arqalı kirip kelgen dawıssızlar dizbeginen baslanatuǵın stol, stakan, spravka, shkaf, skelet, shtraf sıyaqlı sózlerge de protezalıq dawıslılar qosılıp, ustol, ıstakan, ıshkaf, ıspravka, iskelet, ıshtraf (ıshtaraf) túrinde aytıladı. Biraq bul sıyaqlı qatara dizbeklesip kelgen bir neshe dawıssızlardıń aldına (hám aqırına) dawıslı sestiń qosılıwınıń sebebi bir buwınnıń ishinde bir neshe dawıssızlardıń qabatlasıp, dizbeklesip keliwiniń qaraqalpaq tili ushın tán jaǵday emesliginen bolıwı kerek. Dawıslı seslerdiń qosılıwı menen buwınnıń qurılısı ózgeredi: spravka sózi ıs-pı-rav-ka, stol sózi us-tol túrinde buwınǵa bólinip aytıladı; qabatlasıp kelgen dawıssızlar bir buwınnıń quramınan endi hár túrli buwınnıń quramına ótedi. Nátiyjede buwınnıń quramında bir neshe dawıssız sestiń qabatlasıp keliwine jol qoyılmaydı.

Epiteza qubılısı

Sózdiń aqırına ayırım seslerdiń qosılıp aytılıwı epiteza qubılısı delinedi. Kópshilik jaǵdayda qabatlasıp kelgen eki dawıssızǵa tamamlanǵan orıs tilinen kirgen sózlerdiń aqırına dawıslı ses qosılıp aytıladı. Mısalı: blank, bank, kiosk, tank, disk usaǵan sózler blanka, banka, kioska, tanka, diska túrinde yamasa blanki, tanki, tanki, diski túrinde olardıń sońına dawıslı ses qosılıwı arqalı aytıladı. Sonday-aq Omsk, Minsk, Kursk sıyaqlı sózlerdiń Omskiy, Kurskiy, Minskiy túrinde aytılıwı da epiteza qubılısı bolıp sanaladı. Bunday epitezalıq qubılıslar orıs tilinen kirgen sózlerge tán boladı.

Metateza qubılısı

Sózdiń qurılısındaǵı geypara seslerdiń orın almasıp aytılıwı til biliminde metateza qubılısı delinedi. qaraqalpaq tilinde seslerdiń orın almasıwı mına sıyaqlı sózlerde ushırasadı: qıylanıwqıynalıw, aylanıw-aynalıw, awhal-ahwal, ókpe-ópke, saqpan-sapqan, qaqpan-qapqan, kepkirkekpir, túpkir-túkpir, sebgir-segbir t.b. Sonday-aq tamǵa-tańba, jamǵır-jańbır sózlerindegi seslerdiń almasıwı da metateza qubılısı boladı. Joqarıda keltirilgen jubaylas sózlerdiń aldıńǵıları tilimizde kóbirek jumsaladı. Sonlıqtan olar ádebiy tilde norma retinde qabıl etiliwi kerek. Al sońǵıları qarapayım sóylew tilinde jumsala beriwi múmkin.

7 - lekciya

Qaraqalpaq tilindegi buwın hám sózlik pát. Orfoepiya.

Sóylew waqtında sóylew aǵımı tábiyiy túrde buwınlarǵa bólinip aytıladı. Sóylew aǵımın payda etiwdiń deregi bolǵan hawa aǵımı júdá az waqıtqa bóliniwi nátiyjesinde buwınnıń jigi payda boladı. Sóylew aǵzaları muskullarınıń seziwi hám esitiwi arqalı buwınlardıń shegarası esitilip turadı. Solay etip buwın fonetikalıq kategoriya bolıp awızeki sóylew arqalı júzege asadı. Sóylew waqtında sesler birgelki aytılmaydı. Dawıssız seslerdi aytqanda sóylew aǵzaları ortasında jabısıw yamasa jaqınlasıw payda etiletuǵınlıǵı, dawıslılardı aytqanda sóylew aǵzalarınıń aralıǵı ashıq halda bolatuǵınlıǵı belgili. Al sóylew bolsa, dawıslı hám dawıssız seslerdiń maqsetke muwapıq izbe-iz dizbeklesken aǵımınan turadı. Sonlıqtan sóylew waqtında awız boslıǵında únsiz jabısıw (yamasa juwısıw) ashılıw mudamı qaytalanıp turadı. Bunday qubılıslar buwınnıń jasalıwına sebepshi boladı.

Sóylew aǵzalarınıń jabısıw (yamasa juwısıwı) hám ashılıw qubılısı menen sóylew aǵzaları muskullarınıń bosańlasıw hám olardıń keriliw qubılısı, basqasha aytqanda sóylew aǵzalarınıń tek belgili bóliminiń kóbirek kúshli jumsalıwı hám tutas barlıq sóylew aǵzalarınıń birlikte kóbirek kúsh jumsawı, óz ara tıǵız baylanıslı boladı. Dawıslı seslerdiń artikulyaciyası waqtında awız boslıǵı anaw ya mınaw dárejede keńirek ashıq bolıwı menen birge tutas sóylew aǵzalarınıń muskulları kerilip, barlıq sóylew aǵzaları kóbirek kúsh jumsaydı. Al dawıssız seslerdi aytqanda sóylew aǵzalarınıń bir bóliminde ǵana maksimal jaqınlasıw (yamasa jabısıw) boladı hám dál sol bólimine kóbirek kúsh túsip, kóbirek energiya jumsaladı da, qalǵan sóylew aǵzalarınıń muskulları bosań halda turadı. Kóbirek kúsh jumsalıp, muskullardıń keriliwi arqalı jasalatuǵın ses (dawıslı ses) buwın quraytuǵın ses delinedi hám ol buwındı shólkemlestiriwshi, buwınnıń orayı boladı. Al az kúsh jumsalatuǵın, muskullardıń bosańlasıwı arqalı jasalatuǵın ses (dawıssız ses) buwın quray almaytuǵın ses delinedi hám ol dawıslı sestiń jeteginde buwınnıń qurılısında keledi.

Buwınǵa bóliw

hár bir buwın artikulyaciyalıq jaqtan úsh basqıshtan turadı; birinshi kúsh jumsawdıń kemkem ósip barıw basqıshı; ekinshi, kúsh jumsawdıń shıńı; úshinshi, kúsh jumsawdıń páseńlep barıw basqıshı. Dawıssız sesler buwınnıń orayı bolǵan dawıslı sestiń aldında yamasa sońında kelip, kúshtiń kem-kem ósiw yamasa páseńlep barıw basqıshına tuwra keledi. Eger buwın tek jalǵız dawıslı sesten ibarat bolsa, ol dawıslı ses úsh basqıshtı da tolıq bastan keshiredi. Bunı grafikalıq usıl arqalı tolqın tárizli iymek sızıq penen kórsetiw múmkin:

Buwınnıń shıńı (ekinshi basqısh) iymek sızıqtıń eń dóńis bóliminde jaylasadı; dóńistiń eki qaptalında birinshi hám úshinshi basqısh jaylasadı; buwınlardıń shegarası tómengi oyısta boladı.

Muskullardıń bosańlasıwı menen qaytadan kerilip, qataya baslawınıń aralıǵınan buwınnıń shegarası ótedi. Buwınnıń shegarasında hawa aǵımı az waqıtqa bólinedi. Buwınnıń shegarasındaǵı dawıssız sestiń aldıńǵı hám keyingi bólimleri birgelki aytılmaydı. Eger de buwın dawıssız sesten baslansa, yaǵnıy buwınnıń ishinde dawıssızdan keyin dawıslı kelse, onda ol dawıssızdıń sońǵı bólimi qattı aytıladı. Eger de buwın dawıssızǵa tamamlansa, onda ol dawıssız sestiń alıńǵı bólimi qattı aytıladı. Bul ásirese, jabısıńqı dawıssız seslerdiń sońǵı - jarılıwshı bóliminiń aytılıwında anıq kórinedi. Máselen, tas sózindegi t sesiniń sońǵı jarılıwshı bólimi anıq hám kúshli aytıladı, al at sózindegi t sesiniń jarılıwshı bólimi júdá ólpeń aytıladı yamasa geyde aytılmay da (jarılıw payda etilmey) qaladı. Sonday-aq, tat, qaq sıyaqlı sózlerdiń basındaǵı hám aqırındaǵı birgelki fonemalardı salıstırsaq ta bul qubılıstı ańlaymız. Solay etip buwınnıń ishindegi dawıssız sestiń dawıslıǵa jaqın bólimi qattıraq aytıladı.

Sózlerdi buwınlarǵa bóliw pawza hám pát penen tıǵız baylanıslı boladı. Sózdiń sońında keletuǵın dawıssız ses pawzanıń aldında kelgende bir buwınǵa (aldıńǵı buwınǵa),

sóylew aǵımınıń ishinde - sóz dizbegindegi sózlerdiń shegarasında kelgende ekinshi (sońǵı) buwınǵa qaraslı boladı. Mısalı: Waqıt ótiw menen jas ta qartayar. Bul gápte jas sózi baslawısh bolıp, onnan keyin pawza islenedi. Al ol-jas aǵash degen gápte ol sózi baslawısh bolıp, onnan keyin pawza islenedi. Jas aǵash - anıqlawshı hám anıqlanıwshılıq qatnastaǵı sóz dizbegi bolıp, olardıń arasında pawza islenbeydi. Sonlıqtan jas sózindegi pát kómeskilenedi hám ol pútinligin joǵaltıp, sońǵısı s sesi kelesi sózdiń birinshi buwını menen qosılıp, ja-sa- ǵash túrinde aytıladı.

Sóylew waqtında sózlerdiń jeke-jeke seslerge bóliw tek lingvistikalıq tiykarda ǵana múmkin boladı. Bir-birine ótlesip ketkenlikten sóylew aǵımına artikulyaciyalıq belgiler tiykarında seslerdi bólip ala almaymız. Sóylew aǵımı artikulyaciyalıq jaqtan dara-dara seslerge emes, al buwınlarǵa bólinedi. Sóylewdiń eń kishi artikulyaciyalıq birligi buwınlar boladı. Sonlıqtan sózler morfologiyalıq qurılısına qaray túbir hám qosımtalarǵa bólinse, fonetikalıq qurılısına qaray olar buwınlarǵa bólinedi. Biraq sózlerdiń buwınlarǵa bóliniwi menen morfemalarǵa bóliniwi mudamı sáykes kele bermeydi. Máselen, at-lar, ayt-tı, bas-la sıyaqlı sózlerde buwınnıń shegarası menen morfemanıń shegarası bir jerden ótip, sáykes kelip tur; al sanas, kele, úyrete sózleri morfologiyalıq jaqtan san-a, ke-le, úy-re-te bolıp buwınlarǵa bólinip morfemanıń shegarası menen buwınnıń shegarası sáykes kelmeydi.

Buwınnıń túrleri

Buwınnıń qurılısındaǵı dawıslı menen dawıssız seslerdiń ornalasıw tártibine qaray qaraqalpaq tilinde buwınlar ashıq buwın, tuyıq buwın, qamaw buwın bolıp bólinedi.

Tek bir dawıslıdan ibarat bolǵan yamasa dawıssız sesten baslanıp, dawıslıǵa tamamlanatuǵın buwın ashıq buwın delinedi. Mısalı: a-ta, a-na, ke-le, je-ti, qa-la-ǵa sózlerindegi buwınlardıń bári ashıq buwın. Solay etip ashıq buwın tek bir fonemadan (dawıslıdan) turıwı da, eki fonemadan (dawıssız benen dawıslınıń dizbeginen) turıwı da múmkin. qaraqalpaq tilinde tek ashıq buwınnıń ózinen quralǵan sózler júdá az gezlesedi. Mısalı: má, de, je, a (tańlaq sóz) usaǵan az sandaǵı sózler ashıq buwınnan turadı. Dawıssızdawıslıdan ibarat bolǵan eki fonemalı buwınlar kóp buwınlı sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında ushırasa beredi. Mısalı: xa-lıq, bas-la-ǵan, bas-shı. Dawıslınıń ózinen turatuǵın bir fonemalı buwın sózdiń basında ǵana ushırasadı da, al onday buwın sózdiń ortasında hám aqırında túpkilikli sózlerde ushıraspaydı. Orıs tili arqalı qaraqalpaq tiline kirgen ge-o-gra-fi-ya, zo-o-lo-gi-ya, ko-o-fe-ra-tiv usaǵan sanawlı sózlerde bir fonemalı (tek dawıslıdan turatuǵın) buwın jazıwda sózdiń ortasında keledi. Biraq olar kóbinshe awızsha ge-gra-fi-ya, za-lo-gi-ya, ka-fe-ra-tiv túrinde aytıladı. Tek dawıslınıń ózinen turatuǵın qosımtalar (sonday-aq dawıslıdan baslanatuǵın barlıq qosımtalar da) mudamı dawıssız seske pitken sózge qosıladı hám qosılatuǵın sońındaǵı dawıssız sesi sońǵı qosılǵan buwınǵa qaray ótip, dawıssızdawıslı túrindegi eki fonemalı buwındı payda etedi. Mısalı: bar+a- ba+ra, kel+e-kel+le.

Dawıslıdan baslanıp, bir yamasa qatara kelgen eki dawıssız seske tamamlanǵan buwın tuyıq buwın delinedi. Mısalı: ay, as, aq, at, is, ut, uq, un, art, ant, úrk sıyaqlı sózler, ay-tıs, aqla, art-qı, ant-qa sózleriniń birinshi buwını tuyıq buwınnan ibarat. Solay etip tuyıq buwın eki fonemalı hám úsh fonemalı bolıp keledi. Úsh fonemalı tuyıq buwın sheklengen halda siyrek ushırasadı. qáde boyınsha eki dawıssızǵa tamalanǵan úsh fonemalı tuyıq buwınnıń sońǵı dawıssız sesi únsiz, aldıńǵısı sonor bolıp keledi. qaraqalpaq tilinde úst, ast usaǵan túbir sózlerdiń aqırında eki únsiz dawıssız sesler qatara keledi. Biraq ol sózler mudamı ústi, astı túrinde qosımta qosılǵan halda jumsaladı.

Kóp buwınlı sózlerde tuyıq buwın tek sózdiń basında ushırasadı. Al sóz ortasında hám aqırında tuyıq buwın jumsalmaydı. Bunıń sebebi qaraqalpaq tilinde sózdiń ortasında hám aqırındaǵı buwınıń basında dawıslı ses jumsalmaydı. qanaat, zúráát, saat sıyaqlı sózlerdi esapqa almaǵanda (olar da qanahat, zúráhát, saǵat túrinde aytıladı) túpkilikli sózlerdiń ortasında hám aqırında eki dawıslı ses qatara kelmegenlikten onday poziciyalarda tuyıq buwın ushıraspaydı. Orıs tili arqalı kirgen geografiya tipindegi sózlerde eki dawıslı qatara kelgen menen de tuyıq buwın payda etilmeydi.

qaraqalpaq tilinde tuyıq buwınnan turatuǵın qosımtalar mudamı dawıssızǵa pitken sózge qosıladı hám qosılǵan sóziniń sońındaǵı dawıssız ses sońǵı qosılǵan buwınǵa ótip, dawıssız- dawıslı-dawıssız túrindegi qamaw buwındı payda etedi. Mısalı: bar+ıp-ba+rıp, kel+ipke+lip t.b.

Dawıssızdan baslanıp, bir yamasa qatara eki dawıssız seske tamamlanatuǵın, solay etip, dawıslı ses dawıssızlardıń qorshawında keletuǵın buwın qamaw buwın delinedi. Mısalı: bas, tas, tis, kún, qant, jent, tórt t.b. sózler qamaw buwınnan ibarat. qamaw buwın kóbinshe úsh fonemadan, sheklengen jaǵdayda (eń sońǵı dawıssızı únsiz, onnan aldıńǵısı sonor keliw shárti menen) tórt fonemadan turadı. qamaw buwın jumsalıwı jaǵınan sheklenbeydi, yaǵnıy óz aldına sóz túrinde de, kóp buwınlı sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında da jumsala beredi. Mısalı: jas, ba-lıq, bi-lim-li t.b.

Joqarıda ashıq buwınnıń bir hám eki fonemadan, tuyıq buwınnıń eki hám úsh fonemadan, qamaw buwınnıń úsh hám tórt fonemadan turatuǵınlıǵın kórdik. Ashıq, tuyıq hám qamaw buwınlarındaǵı fonemalardıń sanına qaray otırıp, buwınlardı tómendegishe túrlerge bóliw múmkin:

1.Bir fonemalı ashıq buwın-A, Mısalı: a tańlaq sózi, a-ǵa, i-ni sózleriniń birinshi

buwını;

2.Eki fonemalı ashıq buwın-BA. Mısalı: de, ba-la, ke-le;

3.Eki fonemalı tuyıq buwın-AB. Mısalı: at sózi, al-mas, úl-ken sózleriniń birinshi buwınları;

4.Úsh fonemalı tuyıq buwın-ABB. Mısalı: ant sózi, ayt-tı, úrk-ti sózleriniń birinshi buwınları;

5.Úsh fonemalı qamaw buwın-BAB. Mısalı: tas, bas-paq, qal-paq;

6.Tórt fonemalı qamaw buwın-BABB. Mısalı: qant sózi, túrt-ki sóziniń birinshibuwını. Buwınnıń bunday túrleri tek qaraqalpaq tilinde jumsalıp ǵana qoymastan, sonıń menen

birge olar túrkiy tillerdiń bárine de ortaq sıpatqa iye boladı.

Joqarıda kórsetilgen buwınlardıń túrleri jeke sóz retinde de, kóp buwınlı sózlerdiń qurılısında da jumsala beredi. N.A. Baskakovtıń aytıwı boyınsha túrkiy tillerde túbir sózlerdiń eń eski túri BAB tipindegi sózler bolǵan. Al basqa tiptegi túbir sózler (máselen, BA, AB, A t.b.) BAB tipindegi sózlerdiń túrli ózgerislerge ushırawınan payda bolǵan.

Sońǵı dáwirlerde orıs tilinen túrkiy tillerge, sonıń ishinde qaraqalpaq tiline de kóplep sózlerdiń kelip kiriwi menen buwınnıń qurılısına jańalıqlar endi. Túpkilikli sózlerde ushıraspaytuǵın, orıs tili arqalı kirgen sózlerde ǵana jumsalatuǵın buwınnıń mınaday túrlerin kóriwge boladı:

1.BBA túrindegi úsh fonemalı buwın. Mısalı: sta-kan, bri-ga-da sózlerindegi birinshi

buwını;

2.BBAB túrindegi tórt fonemalı buwın: Mısalı: stol sózi, trak-tor sóziniń birinshi

buwını;

3.BABBB túrindegi bes fonemalı buwın: Mısalı: punkt, tekst sózleri;

4.BBABB túrindegi bes fonemalı buwın: Mısalı: front, sport sózleri;

5.BBBAB túrindegi bes fonemalı buwın: Mısalı: sprav-ka sóziniń birinshi buwını;

Orıs tilinen kirgen sózlerdegi buwınlardıń bul túrleriniń aytılıwı menen jazılıwı ortasında parq bar. Bul parq orıs tilinen kirgen buwınlardıń qurılısında bir neshe dawıssız seslerdiń qatara keliwi menen baylanıslı. qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde bir buwınnıń ishinde dawıssız seslerdiń qatara keliwi sheklengen; buwınnıń aqırında eki dawıssız ses (únsiz-sonor) dizbeklesip keliwi múmkin; al buwınnıń basında eki ya bir neshe dawıssızdıń qatara keliwi, buwınnıń aqırında ekiden artıq dawıssızdıń dizbeklesip qatara keliwi pútkilley ushıraspaydı.

qaraqalpaq tilinde sózlik pát máselesi

Eki yamasa kóp buwınlı sózlerdegi barlıq buwınlar aytılıwı jaǵınan birgelki bolmaydı. Kóp buwınlı sózlerdiń bir buwını, ásirese ondaǵı dawıslı sesi basqalarına salıstırǵanda kóterińki aytıladı. Buwınnıń bunday ayrıqsha kóterińki aytılıwı pát dep ataladı. Pát túsken buwın pátli buwın delinedi de, pát túspegen, ólpeń aytılatuǵın buwın pátsiz buwın dep aytıladı.

Pátli buwın pátsiz buwınnan kúshli aytılıwı menen, joqarı tonǵa iye bolıwı menen hám ondaǵı dawıslı sestiń kóbirek sozımlılıqqa iye bolıwı menen ayrılıp turıwı múmkin. Pátli buwınnıń kúshli aytılıwı, joqarı tonda bolıwı hám dawıslı sesiniń sozımlı bolıw faktleriniń bári belgili dárejede birgelikte keliwi menen birge olardıń birewi artıqmashılıqqa iye boladı. Sonlıqtan da geypara tillerge kóbinese kúshli (dinamikalıq) pát, bazıbir tillerge muzıkalıq (tonikalıq) pát tán boladı; bir qansha tillerde pátli buwın sozımlılıq muǵdarı menen (kvantitativ pát) kózge túsedi.

Túrkiy tillerde sózlik pát hám onıń tábiyatı menen ornı jóninde, atqratuǵın xızmeti haqqında kóp jıllardan berli tyurkologiyalıq ádebiyatlarda sóz etilip kelmekte. Biraq ilimpazlar ortasında bul haqqında pikirler oǵada hár qıylı. Kópshilik izertlewshiler túrkiy tillerde pát turaqlı sıpatqa iye boladı hám mudamı sońǵı buwınǵa túsedi dese, birewler kerisinshe pát sóz qurılısındaǵı hár túrli buwınlarǵa túsedi hám ol fonologiyalıq xızmet atqaradı deydi.

hátteki sońǵı dáwirde túrkiy tillerde sózlik páttiń ulıwma joq ekenligi jóninde, onıń xızmetin tolıq túrde singarmonizm atqaratuǵınlıǵı haqqında pikirler orın alıp kiyatır. Túrkiy tillerde pát jóninde belgili tyurkolog A.M.Sherbak bılay dep jazadı: «Tyurkologlardıń pikirleri oǵada qarama-qarsılıqlı, hátteki bir tildiń ózinde kópshilik jaǵdayda pát jóninde tikkeley qaramaqarsı juwmaqlar shıǵarıladı».

Bunday pútkilley qarama-qarsılıqlı pikirlerdiń bolıwınıń da tereń sebebi bar. Birinshiden, túrkiy tillerde pát fonologiyalıq xızmet atqarmaydı; ekinshiden, fonetikalıq jaqtan da pátli buwın pátsiz buwınnan shamalı ǵana parqlanadı; úshinshiden, aktsentlik tillerdegi páttiń atqaratuǵın xızmetin túrkiy tillerde tolıq túrde singarmonizm atqaradı. Mine, bul jaǵdaylardıń bári singarmonizmniń túrkiy tillerde baslı supersegmentlik qubılıs ekenin tastıyıqlaydı.

qaraqalpaq tilindegi pátli hám pátsiz buwınlardıń ayırmashılıq dárejesin orıs tilindegi pátli hám pátsiz buwınlardıń ayırmashılıq dárejesi menen salıstırsaq, qaraqalpaq tilinde pátli buwın pátsiz buwınnan az dárejede ayrılatuǵının bilemiz. qaraqalpaq tilinde (ulıwma túrkiy tillerde) pát anıq bildirilmeydi hám onıń oraylastırıwshılıq qásiyeti bolmaydı. Sózde neshe buwın bolsa, sonshelli pát bar sıyaqlı kórinedi. Buwınlardıń birewin basqalarınan kóterińkirek aytqanımız benen onıń kóbinshe mánige tásiri bolmaydı. Durıs, qaraqalpaq tilinde almá-álma, shıǵarmáshıǵármá, salmá-sálma túrindegi jubaylas sózlerde páttiń ózgeriwi mániniń ózgeriwine de sebepshi bolǵanday kórinedi. Biraq ta «Sen kitaptı almá« hám «Álma pisti» degen gáplerdegi alma sózindegi pátti ózgertip aytqanımız benen mánige onshelli tásir etpeydi. Pátti nadurıs aytqan menen yaǵnıy álma-feyil mánisinde, alma-atlıq mánisinde aytılǵanı menen ol sóz máni shıǵarmaytuǵın ápiwayı sesler dizbegine aylanıp ketpeydi, tek ádebiy normadan shetlewshilik bayqaladı. Al orıs tilinde pát anıq bildiriledi hám onıń oraylastırıwshılıq qásiyeti kúshli boladı.

Páttiń ózgeriwi menen sózdiń mánisi (zámok-zamók), sózdiń forması (trávı-travı') ózgeredi yamasa sóz máni bildirmeytuǵın ápiwayı sesler dizbegine aylanadı (kipıt-kıpit).

Sózdegi páttiń ornına qaray tiller eki toparǵa bólinedi: erkin pátli tiller hám turaqlı pátli tiller. Erkin pátli tiller qatarına orıs tili kiredi. Orıs tilinde pát sózlerdiń basındaǵı, ortasındaǵı hám aqırındaǵı buwınlarǵa túse beredi. Al túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde pát mudamı derlik sózdiń aqırǵı buwınına túskendey kórinedi. Sonıń menen birge qaraqalpaq tilinde pát jıljımalı boladı. Túbirge qosımtalardıń qosılıp barıwı menen tiykarǵı pát sońǵı buwınlarǵa qaray jılısıp otıradı. Mısalı: balá, balalár, balaları', balalarımı'z, balalarımızǵá.

Úsh hám onnan da kóp buwınlı sózlerdiń aqırında tiykarǵı pát penen birge ayırım buwınlarda kómekshi, ekinshi dárejeli pát te bar sıyaqlı seziledi. Máselen, bálalár, ınime' t.b.

sózlerdegi barlıq buwınlar birgelki aytılmaytuǵının bayqaymız. Tiykarǵı pát sońǵı buwınǵa, al birinshi buwınǵa kómekshi pát túsetuǵınlıǵın ortańǵı buwınǵa salıstıra otırıp ańlawǵa boladı. Sebebi ortańǵı buwın ólpeń aytıladı. Bes-altı hám onnan da kóp buwınlı sózlerde kómekshi páttiń sanı birden de kóbirek sıyaqlı kórinedi. Biraq kóp buwınlı sózlerdegi kómekshi pátli buwınlardı pátsiz buwınlardan ayırıw júdá qıyın. Mısalı, balalarımızdı', aytqanımızdı' degen sózlerde tiykarǵı pát sońǵı buwınǵa túsetuǵınlıǵı belgili. Al kómekshi pát la (3-buwındaǵı) hám qa buwınlarına túsedi desek, olardıń basqa pátsiz buwınlardan parqı anıq bilinbeydi. Sonıń menen birge birinshi buwında da (ba, ayt), sońǵı buwınnıń aldıńǵı buwınında da (mız) kómekshi pát bar sıyaqlı kórinedi. Subektiv baqlaw arqalı kómekshi pát jóninde anıq sheshimge kele qoyıw qıyın. Bul haqqında eksperimental-fonetikalıq izertlewler nátiyjesinde ǵana anıq juwmaq shıǵarıw múmkin.

Orıs tili arqalı kirgen sózlerge qaraqalpaq tiliniń qosımtaları qosılǵanda, áwelgi túbirdegi pát saqlanadı. qaraqalpaq tiliniń nızamına baǵınǵan halda pát sonday-aq sózdiń sońǵı buwınına da túsedi. Mısalı: rádio-rádiolár, tráktor-tráktorlár, telefón-telefónlár. Bul sózlerge lar qosımtası qosılıw menen oǵan pát túsedi. Sonday-aq túbirdegi pát te saqlanadı.

Tilimizde jumsalatuǵın kóp buwınlı sózlerdiń sońǵı buwınına pát túsedi. Biraq bul nızamǵa baǵınbaytuǵın yaǵnıy sózdiń sońǵı buwınına pát túspey, aldıńǵı buwınları pátli aytılatuǵın túbir sózler de, dórendi sózler de ushırasadı. Sonday-aq geypara qospa sózlerdiń sońǵı sıńarına pát túspey, aldıńǵı sıńarı pátli aytılatuǵın jaǵdaylar da ushırasadı. Aldıńǵı buwını pátli aytılatuǵın túbir sózlerdiń shıǵısı kóbinshe arab, parsı tillerinen qaraqalpaq tiline kirgen sózler boladı. Mısalı: le'kin, álbe'tte (yamasa á'lbette), bázı, yáǵnıy, há'mme t.b. Sonday-aq orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler grammatikalıq formalardı qabıl etpegen halda jumsalǵanda orıs tilindegisi túrinde aldıńǵı hám ortańǵı buwınlarına pát túsirilip aytıla beredi. Mısalı: ópera, óblast, ene'rgiya, gaze'ta, diktatúra, revolyúciya, kommúna t.b.

Ádette pát sońǵı buwınǵa túsetuǵın, biraq ayrıqsha bir intonaciya menen aytılǵanda pát endi sońǵı buwınǵa emes, al aldıńǵı buwınǵa túsetuǵın túpkilikli sózler de ushırasadı. Mısalı: sanaq sanlar-e'ki, áltı, je'ti, se'giz, tóǵız, e'lli, álpıs, je'tpis, se'ksen, tóqsan; soraw almasıqlarıqáysı, qánsha, qánday; buyrıq meyiller-ótır. tóqta, tásla t.b. túrinde aytılıwı múmkin. Ádette pát ol sózlerdiń sońǵı buwınına (ekı, qaysı',otı'r) túsedi. Páttiń dáslepki buwınǵa túsiwi ol sózlerdiń belgili bir jaǵdayda jumsalıwına baylanıslı ayrıqsha intonaciya menen aytılıwınan bolıp otır.

Geypara qospa sózlerdiń dáslepki sıńarına pát túsedi de, sońǵısı pátsiz aytıladı. Mısalı: almasıq sózler-álle'kim, álle' ne, he'sh kim, he'sh nárse, há'r kim, há'r bir, há'r nárse, há'r qanday t.b. Sonday-aq ayrıqsha intonaciya menen aytılatuǵın qospa sanaq sanlardıń birinshi sıńarı pátli, ekinshisi pátsiz aytılıwı múmkin. Mısalı: ón bir, ón eki, ón úsh, ón tórt, ón toǵız t.b.

Al olar ádettegi jaǵdayda basqasha intonaciya menen on bir', on ek'i, on ú'sh, on tó'rt, on toǵız' túrinde aytıladı. Jup sózlerdiń geyparalarınıń aldıńǵı sıńarına (kúnne'n-kúnge, jıldán-jılǵa, úlke'n-

úlken, aytá-ayta) geyparalarınıń sońǵı sıńarına (ayma-áy, qolma-qól, bes-altı', jeti-segiz', on-on be's) pát túsiwi múmkin.

qaraqalpaq tili agglyutinativlik (jalǵamalı) tiller qatarına kiretuǵınlıǵı belgili. Sebebi qaraqalpaq tilinde bir neshe qosımtalar birinen soń biri túbirge tirkesip jalǵana beredi. Pát túbirge qosılǵan qosımtalardıń eń sońǵısına túsedi. Sonıń menen birge sózdiń aqırında kelgen barlıq qosımtalar ózlerine pátti qabıl ala bermeydi. qaraqalpaq tilinde pát túspeytuǵın affiksler de ushırasadı. Olar kóbinshe omonimlik affiksler bolıp, bir mánide jumsalǵanda pátti qabıl etip, pátli aytılsa, ekinshi mánide jumsalǵanda pát túspeydi.

Pát túspeytuǵın hám pát túsetuǵın omonimlik affiksler mınalar: Betlik jalǵawlarına pát túspeydi. Mısalı: baláman, balasáń, balámız, balásız, birımen, birıseń, birımiz, birısiz, baráman, barásań, barásız, barámız, barádı t.b.

Bul jerde qosımsha eskertetuǵın jaǵday-feyildiń ótken, keler, hám házirgi máhál formaları betlengende birgelki bolıp, úsh bette de pát sońǵı buwınǵa, yaǵnıy betlik jalǵawlarına túspeydi.

Mısalı:

I. baratı'rman, baratı'rmız II. baratı'rsań, baratı'rsız III. baratı'r

Predikativlik feyildiń ótken máhál forması betlengende pát sońǵı buwınǵa túsedi.

Mısalı:

Ib. bardı'm ,saqladı'm, bardı'q, saqladı'q

IIb. bardı'ń ,saqladı'ń, bardıńı'z, saqladıńı'zIIIb. bardı', saqladı'

Al predikativlik emes, kelbetlik feyiller ótken máhál formasında betlengende feyildiń házirgi máháli sıyaqlı bolıp, birinshi hám ekinshi bettegi betlik jalǵawlarına pát túspeydi. Mısalı:

Ib. barǵánman ,kelge'nmen, barǵánbız ,kelge'nbiz IIb. barǵánsań , kelge'nseń, barǵánsız, kelge'nsizIIIb. barǵán ,kelge'n

Mız/miz affiksi betlik jalǵawı emes, al tartım jalǵawı xızmetinde jumsalǵanda ol ózine pát qabıl etedi. Salıstırıńız: biz balámız-bizlerdiń balamı'z; biz bırimiz-bizlerdiń birimız; sız/siz affiksi betlik jalǵawı emes, kelbetlik sóz jasawshı suffiks xızmetinde jumsalsa, ol ózine pát qabıl etedi: siz balásız-balası'z (úy), siz adámsız-adamsı'z (úy). Sonday-aq ıńız/ińiz affiksi tartım jalǵawı xızmetinde jumsalsa, onıń sońǵı buwınına pát túsedi (siziń qalıńı'z, siziń tilińız, siziń terińız, siziń barıńı'z), al buyrıq meyildiń betlik jalǵawı xızmetinde jumsalǵanda ol affikske pát túspeydi. Pát túbirge túsedi (siz qálıńız, siz tılińiz, siz te'rińiz, siz bárıńız). Biraq bul ayırmashılıqtı kontekstsiz ańǵarıw júdá qıyın. Ayrıqsha intonaciya menen aytılǵanda buyrıq meyil mánisinde ol affikslerdiń birinshi buwınına (qalı'ńız, tilıńiz, terıńiz, barı'ńız túrinde) pát túsiwi múmkin. Tartım jalǵawı xızmetinde jumsalsa, ńız/ńiz formasına pát túsedi (siziń qalıńı'z, siziń tóleńız), al betlik jalǵawı xızmetinde jumsalsa, oǵan pát túspeydi (siz qaláńız, siz tóle'ńiz).

2.Feyildiń bolımsızlıq affiksi xızmetinde jumsalǵanda ma/me, ba/be, pa/pe formalarına pát túspeydi. Mısalı: báspa, ke'spe, basláma, te'rme, kórgızbe hám t.b. Al olar atawısh sózler jasawshı affiks xızmetinde jumsalsa, ózlerine pát qabıl etedi: baspá, kespe', baslamá, terme', kórgizbe', ezbe', gezbe'.

3.Feyildiń affiksi xızmetinde jumsalsa, shı/shi formalarına pát túspeydi. Mısalı: básshı, qósshı, tılshi t.b. Al shı/shi sóz jasawshı affiks xızmetinde jumsalsa, olarǵa pát túsedi. Mısalı: basshı', qosshı', tilshı t.b.

Joqarıdaǵı affiksler omonimlik mánide jumsalıp, olardıń birine pát tússe, ekinshisine pát túspeytuǵınlıǵın kórdik. Bunıń sebebi omonimlik affikslerdiń grammatikalıqfonetikalıq jaqtan differenciyalaw zárúrligine baylanıslı bolsa kerek.

Geypara affikslerge hám kómekshi sózlerge pát túspeydi. Mısalı: kelbetliktiń day/dey, tay/tey affikslerine (baláday, áttay, ú'ydey, qúrttay), ráwishtiń sha/she affikslerine (adamlársha, sizıńshe) pát túspeydi. Biraq sha/she affikslerine páttiń túspewi turaqlı emes: orısshá,

qaraqalpaqshá t.b. usaǵan sózlerde ol formalarǵa pát túsip te aytıladı. Ma/me, ba/be, pa/pe, she soraw janapaylarına, da/de, ta/te, ǵoy, ǵana, shekem, sheyin, deyin, sayın tirkewishlerine pát túspeydi. Mısalı: bará ma, kele' me, se'n she, aspandá da, jerde' de, me'n ǵoy, se'n ǵana, soǵán shekem, barǵán sayın hám t.b. Solay etip kómekshi sózler ózleriniń aldındaǵı tiykarǵı pátli sózlerge aktsentuaciyalıq jaqtan ǵárezli bolıp keledi.

Orfoepiya

Ádebiy til hám onıń tarawları qáliplesken jáne hámmege ortaq qabıl etilgen qádelerine iye boladı. Ádebiy tildiń grammatika tarawında da, leksikasında da, sonday-aq awızsha sóylewde de belgili bir normalarǵa, qaǵıydalarǵa tiykarlanıwshılıqtı kóremiz. Bul