Fonetika _O Sayimbetov

jaqınlasıwı arqalı yamasa til ushınıń dirildewi nátiyjesinde hawa aǵımına tosqınlıq jasawı múmkin. Tosqınlıqtıń bunday túrleri dawıssız seslerge tán bolǵan sáykes shawqımdı payda etedi. Jasalıw usılına qaray qaraqalpaq tili dawıssızları jabısıńqı, juwısıńqı hám dirildewik bolıp bólinedi.

háreketsheń sóylew aǵzaları bolǵan astıńǵı erin, til, kishkene til ózleriniń tusındaǵı háreketsheń emes sóylew aǵzalarına tolıq jabısıwı arqalı ókpeden shıqqan hawa aǵımınıń jolın beklewi múmkin. Jabısıw payıtında ele ses dóretilmeydi. Tek murınlıq jabısıńqı dawıssızlar bolǵan [m], [n], [ń] seslerin aytqanda ǵana murın jolı ashıq turǵanlıqtan háreketsheń sóylew aǵzalarınıń jabısıwı waqtında da ses shıǵıp turadı. Awızlıq dawıslılardıń aytılıwında shawqım tosqınlıqtıń jazdırılıwı (ashılıwı) waqtında payda boladı. Jabısıńqı dawıssızlardıń jasalıwında jabısıw payıtınan sońǵı tosqınlıqtıń ashılıwı eki túrli jaǵdayda iske asadı. Birinshiden, háreketsheń sóylew aǵzası ózi nıq tiyip (jabısıp) turǵan háreket etpeytuǵın sóylew aǵzasınan birden ajırasıwı nátiyjesinde jarılıw payda etip, jıynalıp turǵan hawa aǵımı pát penen sırtqa shıǵadı. Bunday jol menen jasalatuǵın jabısıńqı dawıssızlar [p], [b], [m], [t], [d], [n], [g], [k/q] sesleri. Al [ń] dawıssızınıń ózgesheligi - onı aytqanda jarılıw payda etiliwi shárt emes. Sonlıqtan basqa barlıq jabısıńqı dawıssızlar jarılıwıshı (eksploziv) bolsa, [ń] sesi jabısıwshı (imploziv) dawıssız boladı. Sózdiń aqırında barlıq dawıssızlar da implozov túrinde aytıla beriwi múmkin. Ekinshiden, háreketsheń sóylew aǵzası ózi nıq tiyip (jabısıp) turǵan háreket etpeytuǵın aǵzasınan birden ajırasıp ketpey, ásten ajırasıwı arqalı ortada sańlaq payda etedi. Ol sańlaqtan hawa aǵımı kem-kem shıǵadı. Bunday jol menen jasalǵan dawıssızlar birikpeli (afrikat) dawıssızlar boladı. Olar orıs tilinen kirgen sózlerde jumsalatuǵın [c], [č] sesleri bolıp tabıladı. Solay etip dáslepki jabısıw payıtı birgelki bolǵan jabısıńqı dawıssızlar jazdırılıw payıtı boyınsha jarılıwshı hám birikpeli bolıp bólinedi.

háreketsheń sóylew aǵzaları tolıq jabıspay, jaqınlasıwı nátiyjesinde aralarında sańlaq qaldırılıp, ol sańlaqtan hawa aǵımı ótiw arqalı payda etilgen shawqımnan qaraqalpaq tiliniń juwısıńqı dawıssızları jasaladı. hawa aǵımı awız boslıǵında tolıq jabılǵan tosqınlıqqa ushıramay, payda etilgen sańlaqtan úzliksiz shıǵıp turadı. Dóretilgen sańlaqtıń diywallarına hawa aǵımı súykeliwi nátiyjesinde juwısıńqı dawıssızlarǵa tán bolǵan shawqım jasaladı. Bunday juwısıńqı dawıssızlar qatarına [w], [f], [v], [s], [z], [l], [sh], [j], [y], [x], [ǵ], [h] sesleri jatadı. Bul juwısıńqı dawıssızlar ózleriniń jasalıwında háreketsheń hám háreketsiz sóylew aǵzaları ortasında payda etilgen sańlaqtıń formasına qaray dóńgelek sańlaqlı hám jalpaq sańlaqlı bolıp bólinedi. Jalpaq sańlaqlı juwısıńqı dawıssızlardı aytqanda sóylew aǵzaları ortasında keńlew jazıq sańlaq payda etiledi. Dóńgelek sańlaqlı juwısıńqı dawıssızlardı aytqanda háreketsheń sóylew aǵzası óziniń barlıq keńligi (eni) boylap emes, al dál ortasında nawasha tárizli dóńgelek sańlaq dóretedi. Máselen, [v], [f], [y], [ǵ], [x] sesleri jalpaq sańlaqlılar, [s], [z] sesleri dóńgelek sańlaqlılar boladı.

Juwısıńqı dawıssızlardıń kópshiligi awız boslıǵınıń dál ortasınan sańlaq payda etiw arqalı jasaladı. Tek [l] sesin aytqanda ǵana sańlaq qaptaldan jasaladı. Til ushı hám til aldı aldıńǵı tislerdiń túbine tirelip, ortanı jawıp turǵanlıqtan, hawa aǵımı tildiń eki qaptalınan ótedi. Sonlıqtan [l] sesi qaptal juwısıńqı dawıssız boladı.

qaraqalpaq tilinde [r] sesi birden-bir dirildewik dawıssız bolıp, ol hawa aǵımınıń qısımı nátiyjesinde tildiń ushı dirildi sıyaqlı terbeliske kelip, hawanı bólip-bólip shıǵarıwı arqalı jasaladı.

Dawıssız seslerdiń jasalıwında shawqım menen dawıs qatnasatuǵını belgili. Bir topar dawıssızlar shawqım hám dawıstıń teńdey qatnasında, úshinshi topardaǵı dawıssız sesler shawqımǵa qaraǵanda dawıstıń basımıraq qatnası nátiyjesinde jasaladı. Dawıs hám shawqımnıń qatnası boyınsha dawıssız sesler shawqımlılar hám sonorlar bolıp bólinedi. Sonor dawıssızlar [m], [n], [ń], [l], [r], [y], [w] sesleri bolıp, olardı aytqanda shawqımǵa qaraǵanda dawıs basımıraq shıǵadı. Sonorlardı aytqanda dawıstıń basım bolıwı al, shawqımlılardı aytqanda shawqımnıń basım bolıwı sóylew aǵzaları tárepinen jasalatuǵın tosqınlıqtıń sıpatına baylanıslı bolsa kerek. Sonor dawıssızlardı aytqanda tosqınlıqtı jeńip, awız yamasa

murın boslıǵınan hawa aǵımınıń zárúrli sesti payda ete otırıp, sırtqa shıǵıwı ańsatıraq, al shawqımlılardı aytqanda tosqınlıq bekkemirek bolǵanlıqtan, kúshlirek basımdaǵı hawa aǵımı talap etiledi. Solay etip sonorlardı aytqanda hawa aǵımınıń ólpeń bolıwı, al shawqımlılardı aytqanda kúshli bolıwı aldıńǵılardıń «dawıslı», sońǵılardıń «shawqımlı» bolıwın támiyinleydi.

Sonor dawıssızlardıń ózleri de awızlıq hám murınlıq bolıp bólinedi. Murınlıq sonorlar [m], [n], [ń] sesleri bolıp, olardı aytqanda tosqınlıq awızda jasaladı da, murın jolı ashıq turıp, jańǵırıq xızmetin murın boslıǵı atqaradı. Sonıń menen birge jańǵırıq wazıypasın atqarıw awız boslıǵınıń xızmetin de biykarlawǵa bolmaydı. Sebebi [m] sesiniń aytılıwında erinniń,

[n] sesiniń aytılıwında til aldınıń, [ń] sesiniń aytılıwında kishkene tildiń tusında tosqınlıqtıń jasalıwı ol seslerdiń ayırmashılıǵın payda etedi. Solay etip awız boslıǵınıń hár jerinde bunday tosqınlıqlardıń jasalıwı menen jańǵırıq xızmetin atqarıwshı awız boslıǵınıń xızmeti ózgerip sáykes murınlıq seslerge tán bolǵan seslik ózgeshelikler dóreledi. Al [l], [r], [y],

[w] sesleri awızlıq sonorlar bolıp, olardıń jasalıwında awız boslıǵı jańǵırıq wazıypasın atqaradı. Shawqımlı dawıssızlar únli hám únsizler bolıp bólinedi. Únliler - [b], [v], [d], [j], [z],

[ǵ/g]; Únsizler - [p], [f], [s], [sh], [q/k], [x], [h], [c], [C]. Bulardıń ishinde tek dawıstıń qatnasıwı hám qatnaspawı arqalı jubaylasatuǵın dawıssızlar: [b]-[p]- [d]-[t]-[v]-[f]-[z]-[s]-[j]-

[sh], [ǵ/g], [x/k].

Awız hám murın boslıqlarınıń jańǵırıq wazıypasın atqarıwı, jaǵınan da dawıssızlardı bóliwge boladı. Murınlıq dawıssızlar [m], [n], [ń] jasalıw ornı jaǵınan ózlerine jaqın dawıssızlar menen jubaylasadı: [m]-[b]-[p], [n]-[d]-[t], [ń]-[ǵ]-[q/x].

Solay etip artikulyaciyalıq hám akustikalıq maǵlıwmatlar tiykarında qaraqalpaq tiliniń dawıssız fonemaları jasalıw ornı jaǵınan, jasalıw usılı jaǵınan, awız hám murın boslıqlarınıń jańǵırıq xızmetin atqarıwı boyınsha joqarıdaǵıday toparlarǵa bólinedi. Bulardı biz qaraqalpaq tili dawıssız frnemalarınıń kestesin dúziwde esapqa aldıq.

6 - lekciya

Seslerdegi fonetikalıq ózgerisler.

Tildiń fonetikalıq sistemasın, onıń ishki seslik nızamların tereńirek biliw ushın seslerdiń sózlerdegi, sóz dizbegindegi, sóylew aǵımındaǵı túrli ózgerisleri jóninde ulıwma túsinikke iye bolıw kerek. Sózler óz ara baylanıslı bolǵan hám bir-birine tásir etip turatuǵın sesler jıynaǵınan turadı. qaraqalpaq tilinde sózlerdiń qurılısında singarmonizm nızamı tiykarında oraylıq orındı dawıslı sesler tutadı. Dawıssızlar dawıslı seslerdiń tásiri arqalı belgili dárejede ózgeriske ushırap otıradı. Usınnan dawıssız seslerdiń túrli reńkleri kelip shıǵadı. Óz gezeginde dawıssız sesler de qońsılas dawıssızlarǵa tásirin tiygizedi.

Seslerdi birinen soń birin aytıw ushın sóylew waqtında sóylew aǵzaları tezlik penen háreket etedi. Bir sesti ayta baslaǵan waqıtta ekinshi sesti aytıwǵa sóylew aǵzaları qolaylasa baslaydı. Bir sesti aytıp tolıq tamamlamay-aq ekinshi sestiń artikulyaciyasınıń qabatlasıwınan qońsılas seslerdiń óz ara tásiri kelip shıǵadı. Mısalǵa [toń] sózin alsaq, [t] sesiniń aytılıwı waqtında-aq [o] sesin aytıwǵa erinler qáliplese baslaǵanlıqtan, t° erinlik reńkte aytıladı. [O] sesi tolıq aytılıp bolınbay-aq, murın jolınıń ashılıp, [ń] sesin aytıwǵa sóylew aǵzaları ıńǵaylasadı. Sonlıqtan [o] sesiniń sońǵı bólimi murınlıq bolıp aytıladı. Ádette bul seslik ózgerisler tıńlawshılar tárepinen eskerilmeydi. Biraq waqıttıń ótiwi menen bunday seslik ózgerisler ótkirlesip, jańa fonemanıń payda bolıwına sebepshi bolıwı múmkin.

qońsılas seslerdiń óz ara tásirinen olardıń kombinatorlıq ózgerisleri kelip shıǵadı. Seslerde bolatuǵın hár qıylı kombinatorlıq ózgerisler kópshilik tillerge ortaq sıpatqa iye bolıwı múmkin. Sonday-aq hár bir tildiń, yamasa bir topar tuwısqan tillerdiń ózine tán ózgesheligine baylanıslı, seslik ózgerisleri boladı. qaraqalpaq tilinde sóz ishinde, jumsalıw jaǵdayına qaray qaysı poziciyada (sózdiń basında, ortasında, aqırında), qanday buwında, túbir ya qosımtada, morfemalardıń shegarasında jumsalıwına qaray, sózler aralıǵında jumsalıwına qaray yamasa intonaciyalıq emocional ózgesheliklerge baylanıslı sesler azlıkópli ózgerislerge ushırap aytıladı. Bunday fonetikalıq jaǵdaydardan ǵárezli halda payda bolǵan seslik ózgerisler seslerdiń poziciyalıq ózgerisleri delinedi.

Seslerdegi ayırım ózgerisler - seslerdiń almasıwı, orın almasıwı, fonetikalıq jaǵdaylardan ǵárezsiz bolıwı múmkin. Mısalı: samal-shamal, salı-shalı, salǵam-shalǵam, ǵarrı-qarrı, ǵarǵaqarǵa, jamǵır-jańbır, buyday-biyday, jigirma-jiyirma, digirman-diyirman sıyaqlı sózlerde s-sh, ǵ- q, ǵ-ń, uw-iw sesleriniń almasıp aytılıwı, aylanıw-aynalıw, awhalahwal, japıraq-jarpaq, topıraqtorpaq, sózlerinde ayırım seslerdiń orın almasıwı fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı emes. Bul sıyaqlı fonetikalıq sebeplersiz payda bolatuǵın seslik ózgerisler seslerdiń spontańlıq ózgerisleri delinedi.

Sóylew aǵzalarında bolatuǵın usınday seslerde túrli ózgerislerdiń sebebinen singarmonizm, metateza, redukciya, eliziya hám t.b. fonetikalıq qubılısları kelip shıǵadı. Solay etip bunday fonetikalıq seslerdiń dara turǵanında emes, al olardıń sózde, sóz dizbeginde jumsalıwı menen júzege asadı.

Singarmonizm - qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı seslik nızamı

Sóz qurılısındaǵı seslerdi jámlestiretuǵın hám shólkemlestiretuǵın sonday-aq sózlerdi tanıwǵa hám mánilerin ayırıwǵa xızmet etetuǵın,solay etip sózdiń tutas tulǵasın qáliplestiretuǵın túrkiy tillerdegi sózdiń ózegi singarmonizm bolıp tabıladı. Ol bir buwınlı sózlerge de, kóp buwınlı sózlerge de tán bolǵan fonetikalıq qubılıs. Burınǵı qáliplesken dástúr boyınsha singarmonizm degende eki yamasa kóp buwınlı sózlerdegi dawıslılardıń tańlay hám erin únlesligin, bolmasa túbir menen qosımtalardaǵı dawıslılardıń únlesligin túsinetuǵın bolsaq, endi sózdiń neshe buwınlı bolıwına yamasa morfologiyalıq jaqtan ápiwayı ya quramalı ekenligine qaramastan singarmonizm degennen buwın qurlısındaǵı hám buwınlar aralıǵındaǵı barlıq seslerdiń únlesligin túsiniwimiz kerek. Sonda ǵana tildegi

singarmonizmniń tábiyatı menen atqaratuǵın xızmetine hár tárepleme durıs baha beriwgeboladı. Tiykarǵı hám baslı fonetikalıq qubılıs bolıw menen birge singarmonizm grammatikaǵa

da baylanıslı. lingvistikalıq universal kubılıs bolıp tabıladı. Buǵan guwa retinde túrkiy tillerdegi sonıń ishinde qaraqalpaq tilindegi kópshilik qosımtalardıń eki yamasa kóp variantlı bolıp keliwin, bárinen de burın olardıń juwan hám jińishke varinatlarda jumsalıwın kórsetiwge boladı.

Bul singarmonizmniń tek bir kórinisi ǵana bolıp tabıladı. Sonıń menen birge singarmonizm bir buwınlı yamasa kóp buwınlı sózlerde de, túbir yamasa dórendi sezlerde de, seslerdi óz ara bekkem jámlestirip, birgelikli túrge endirip otıradı. Solay etip singarmonizm tutas sózlerdiń qurılısında bolatuǵın fonetikalıq qubılıs. Ol pútin sózdiń fonetikalıq kelbetin quraytuǵın barlıq seslerdiń sonıń ishinde dawıslılardıń da, dawıssızlardıń da tembrlik jaqtan birgelki bolıwın támiyin etetuǵın supersegmentlik qubılıs bolıp tabıladı.

Túrkiy tillerdiń ózinshelik ózgesheligin kórsetetuǵın baslı hám tiykarǵı fonetikalıq qubılıslardıń biri bolǵanlıqtan singarmonizmdi birde bir tyurkolog ilimpazdıń eskermewi hám esapqa almawı múmkin emes. Sonlıqtan da singarmonizm qubılısı kóp jıllardan berli ilimpazlardıń dıqqatın awdarıp keldi. Soǵan qaramastan usı dáwirge shekem bul máseleniń sóz etiliwinde lingvistikalıq ádebiyatlarda hár túrli kóz qaraslardıń, hátteki pútkilley qarama-qarsı pikirlerdiń bar ekenligin joqarıda ádebiyatlarǵa sholıw jasawda kórdik. Kópshilik jaǵdayda izertlewshiler túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de singarmonizmniń tiykarǵı fonetikalıq qubılıslarınıń biri ekenin, tutas sóz ya birgelki juwan ya birgelki jińishke bolıp aytılatuǵınlıǵın, túbirge qosılatuǵın qosımtalardıń da sáykes túrde únlesip keletuǵının dizimge alıwdan aspadı.

qaraqalpaq tilinde jumsalıp júrgen «singarmonizm» hám «assimilyaciya», sonday - aq

«dawıslılar únlesligi» hám «dawıssızlar únlesligi» terminlerine anıqlıq kirgiziw kerek. qaraqalpaq til biliminde dawıslılar únlesligin singarmonizm menen, al dawıssızlar únlesligin assimilyaciya menen almastırıp qollanıp júr. Shınında dawıslılar únlesligi de, dawıssızlar únlesligi de sonday aq dawıslılar menen dawıssızlar ortasındaǵı únleslik te, qullası, pútin sózdiń qurlısındaǵı barlıq seslerdiń óz-ara iykemlesip keliwi singarmonizm dep sanalıw kerek. Sonda singarmonizm bir buwınlı yamasa kóp buwınlı sózlerdiń qurlısındaǵı bolatuǵın hámme únlesliklerdi qamtıydı. Dástúrli túsinik boyınsha dawıslılar únlesligi sheklengen fonetikalıq jaǵdaylardı óz ishine aladı. Eger dawıslılar únlesligi eki yamasa onnan kóp buwınlı sózlerdiń qurlısındaǵı dawıslılardıń birgelki juwan yamasa birgelki jińishke, sondayaq birgelki erinlik yamasa birgelki eziwlik bolıp keliwin óz ishine qamtıydı desek, dawıssızlar únlesligi degennen ádette túbir menen qosımtanıń, qosımta menen qosımtanıń shegaralas sesleri arasındaǵı únleslikti túsinsek, bulardan tısqarı buwın qurılısındaǵı qatań hám turaqlı túrde ushırasatuǵın únleslik - dawıslı menen dawıssızdıń ortasındaǵı únleslik joqarıda aytılǵan únlesliklerdiń (dawıslılar únlesligi, dawıssızlar únlesligi) hesh qaysısına kirmey qaladı. Bunıń ústine sóz dizbeginiń qurlısındaǵı jeke sózlerdiń shegarasındaǵı sesler ortasında bolatuǵın únleslikti qaysısınıń qatarına (dawıslılar únlesligine me, dawıssızlar únlesligine me) jatqaratuǵınımız da biymálim bolıp qaladı. Mine, bul jaǵdaylar qaraqalpaq tilinde sesler únlesligi túsinigin qayta qarap shıǵıwdıń zárúrligin kórsetedi.

Solay etip, bizińshe, «singarmonizm» túsinigi keń mánide ulıwma sesler únlesligi mánisinde túsiniliwi kerek. Dawıslılar singarmonizmi degennen eki yamasa kóp buwınlı túbir hám dórendi sózlerdiń qurılısındaǵı dawıslı seslerdiń tańlay hám erin únlesligin túsinsek, al dawıssızlar singarmonizmi degennen buwın qurılısındaǵı yamasa buwın menen buwınnıń shegarasındaǵı dawıssız benen dawıslınıń, dawıssız benen dawıssız seslerdiń ortasındaǵı únleslikti túsinsek, qaraqalpaq tilindegi bul nızamlılıqtıń tábiyatına da tuwrı keler edi hám onı túsiniw de jeńil bolar edi. Solay etip dástúr boyınsha singarmonizm hám assimilyaciya dep bólek-bólek qaralıp júrgen tiykarǵı fonetikalıq kubılıslardı birlestirip, bir pútin nızamlılıq retinde - singarmonizm nızamı yamasa singarmonizmniń hár túrli kórinisleri túrinde qaraw bul máseleni durıs túsiniwge imkaniyat beredi. Sebebi dawıslılar únlesligi de,

dawıssızlar únlesligi de pútin sózdiń ishinde qońsılas sesler yamasa qońsılas buwınlarortasındaǵı únleslik bolǵanlıqtan olardı bólek bólek qarawǵa bolmaydı.

6 - lekciya

Singarmonizm qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı seslik nızamı Buwın qurılısındaǵı singarmonizm.

Kópshilik tiller sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de sózlerdiń qurılısında dawıssız benen dawıslınıń, dawıslı menen dawıssızdıń qatarlasıp keliwi sesler dizbeginiń keń taralǵan túrleri bolıp tabıladı. Al dawıssız benen dawıssızdıń, ásirese, dawıslı menen dawıslınıń qatar dizbeklesip keliwi qaraqalpaq tili ushın tán fonetikalıq jaǵday emes. Orın tártibi jaǵınan dawıslınıń aldında kelgen dawıssız ses dawıslınıń sońında kelgen dawıssızǵa qaraǵanda da dawıslı sestiń ıńǵayına kóbirek beriledi hám kóbirek ózgeriske ushıraytuǵınlıǵı dúńya tilleriniń mısalında ilimpazlar tárepinen dállillengen. Bul jaǵday qaraqalpaq tilinde dál usınday ekenin bayqaymız. Sebebi kópshilik tiller sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de dawıslınıń aldında turǵan dawıssız ádette izindegi dawıslı menen birge bir buwında boladı. L.R.Zinderdiń jazıwı boyınsha dawıslıdan soń turǵan dawıssız kóbirek buwın shegarasında kele otırıp, aldıńǵı buwınnıń qurılısınan keyingi buwınǵa ótip keliw uqıbına iye boladı. «Onıń ústine kem-kem pát alıp, kúsheyip baratırǵandaǵı buwınnıń aldında kelgen dawıssız ses kem-kem ázzilep, tamamlanıp baratırǵan sońında kelgen dawıssızǵa qaraǵanda kóbirek turaqlıraq ózgeriske ushıraydı hám bul jaǵday tilde kóbirek en jayǵan».

Bunday qubılıstı, yaǵnıy buwın qurılısındaǵı dawıslınıń óziniń aldında kelgen dawıssızǵa tásirin tómendegi fonetikalıq sebepler arqalı túsindiriw múmkin. Birinshiden, jińishke dawıslılar (á, i, ó, ú, e) aldında kelgen dawıssızdı jińishkertedi (jumsartadı). Juwan dawıslılar (a, ı, o, u) aldındaǵı dawıssızdı juwanıtadı (qataytadı). Mısalı, jubaylas sózlerdegi dawıslınıń aldındaǵı dawıssızlardı salıstırıń: [san]-[sán], [bol]-[ból], [bul]-[búl], [tıs]-[tis] hám t.b. Ekinshiden, erinlik dawıslılar (o, ó, u, ú) aldında kelgen erinlik emes dawıssızlardı erinliklestiredi. Al bunday fonetikalıq jaǵdayda kelgen erinlik dawıssızlardaǵı ózgeristi ańlaw qıyın. Sebebi erinlik dawıssız ses erinlik dawıslınıń aldında kelgende qońsılas sestiń tásirinen bolatuǵın fonetikalıq ózgeriske az ushıraydı, sonlıqtan da óziniń tábiyǵıy halın kóbirek saqlaydı. Bunday fonetikalıq jaǵdayda erinlik dawıssız sesler erinlik dawıslınıń ıńǵayına qaray birde juwan, birde jińishke reńklerinde aytıladı.

Dawıslınıń sońında kelgen dawıssızǵa bolatuǵın tásiri de dawıslı sestiń aldında kelgen dawıssız seske tiygizgen tásiri taqilette boladı: juwan dawıslınıń sońındaǵı dawıssız juwan, jińishke dawıslınıń sońındaǵı dawıssız jińishke, erinlik dawıslınıń sońındaǵı dawıssızlar erinlik túrde aytıladı.

Joqarıda aytılǵanlardan tek dawıslı sesler ǵana bir tárepleme aldında yamasa sońında kelgen qońsılas dawıssız seslerge tásir etip, ózgertedi degen juwmaqqa keliw nadurıs bolar edi. Sebebi sóylew aǵımında (sózde) qońsılas sesler, sonıń ishinde dawıslı menen dawıssız sesler, bir-birinen tásir etedi, yaǵnıy dawıslı sestiń ıńǵayına qaray dawıssız ses ózgeriske ushıraw menen birge, dawıslı ses te qońsılas dawıssızdıń ıńǵayına qaray beyimlesedi hám ózgeriske ushıraydı. Demek, dawıslı ses dawıssızǵa tásir etiwi menen birge ózi de dawıssızdıń ıńǵayına beyimlesedi. qońsılas seslerdiń óz-ara tásiri sóylew aǵzalarınıń izbe-iz háreketine, sóylew mexanizmine baylanıslı bolǵanlıqtan bul jaǵday universal sıpatqa iye hám sonlıqtan da, kópshilik dúńya tillerine tán ortaq fonetikalıq qubılıs bolıp tabıladı. Buwın ishindegi singarmonizm dawıslı menen dawıssız seslerdiń koartikulyaciyasınıń (qosaqlana aytılıwınıń) kórinisi retinde kópshilik tillerde, sonıń ishinde singarmoniyalıq emes tillerde de ushırasadı. Biraq bul qubılıs singarmoniyalıq tillerdiń bir buwınlı sózlerinde yamasa kóp buwınlı sózleriniń hár bir buwınında bekkem saqlanatuǵın turaqlı qubılıs bolsa, singarmoniyalıq emes tillerde onıń saqlanıwı minnetli emes. Máselen, qaraqalpaq tilinde qatań túrde juwan dawıslılar menen dawıssızlardıń tek juwan reńki, jińishke dawıslılar menen dawıssızlardıń tek jińishke reńki ǵana keledi. Mısalı: [tas], [tıs],

[tos], [tus] sózlerinde [t], [s] fonemalarınıń juwan reńki keledi. Al [t'is'], [t'es'], [t'°ós'°], [t'°ús'°],

[t'ás'ir'] sózlerinde dawıssız fonemalarınıń jińishke reńki jumsaladı. Bunday nızamlılıq qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózleriniń hámmesinde qatań túrde saqlanatuǵın turaqlı fonetikalıq qubılısbolıp tabıladı.

Al orıs tilinde onday emes. Orıs tilinde juwan dawıslılar menen dawıssız fonemalardıń juwan reńkleri keliw menen birge olardıń jińishke reńkleri de jumsala beredi. Solay etip birdey fonetikalıq jaǵdayda dawıssız fonemalardıń juwan reńki de,jińishke reńki de kele beredi. Mısalı, kon-kon sonday-aq spet-s'pet sózlerinde n,ń hám s, s' dawıssız fonemalarınıń bunday juwan hám jińishke bolıp keliwi orıs tilinde fonemalardıń reńkleri emes, al olardıń hár biri óz aldına ayırıqsha fonema bolıp tabıladı. Sebebi bunday fonetikalıq jaǵdayda n menen n sózdiń aqırında, s menen s' sózdiń basında keliwine qaramastan hár túrli (juwan, jińishke) bolıp aytılıwı bir fonemanıń túrli reńklerin emes, al hár túrli (basqa-basqa) fonemalardıń reńklerin payda etetuǵınlıǵı belgili.

Solay etip buwın qurılısındaǵı dawıssız seslerdiń singarmonizm nızamına qatań túrde baǵınıwı singarmoniyalıq tiller qatarına jatatuǵın qaraqalpaq tilinde mudamı hám turaqlı túrde saqlanadı, al singarmoniyalıq emes, aktsentlik til bolǵan orıs tilinde ol saqlanbaydı.

Sigarmonizmniń tiykarǵı kórinisiniń bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń hár bir buwınınıń qurılısında saqlanatuǵınına hám bul qatań turaqlılıqqa iye ekenine ayrıqsha dıqqat awdarıw kerek. qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalardıń ayırıqsha tórt túrli tembri tutas buwın menen birgelikte singarmonizm kóleminde júdá anıq kózge túsedi. Bular - juwan eziwlik, jińishke eziwilik, juwan erinlik, jińishke erinlik degen tembrler. Dawıslılardıń buwın kólemindegi bul tórt túrli tembrde aytılıwı sol buwınlarda kelgen dawıssızlardıń da solarǵa sáykes turaqlı túrde mudamı tórt túrli reńklerde aytılıwın támiyinleydi. Máselen, tórt tembrdi mına tórt sózdiń mısalında anıq kóriwge boladı: [tas], [t'es'], [t°os°], [t '°ó ' s '°].

Bul sózlerdiń qurılısındaǵı tek dawıslılar ǵana emes, al sózler tutası menen (dawıslılar eki jaǵındaǵı dawıssızları menen birlikte) bir-birine juwan-jińishke (tas-tes, tos-tós) erinlikeziwlik (tos-tas, tós-tes), juwan eziwlik-jińishke erinlik (tas-tós), juwanerinlik-jińishke eziwlik (tostes),túrinde qarama-qarsı qoyıladı. Solay etip tórt tembrli sózdiń hár biri qalǵan úshewine qarama-qarsı qoyıladı. Onı bılay etip kórsetiwge de boladı:

[t'es'] - juwan - jińishke [tas] [t°os°] - eziwlik - erinlik

[t '°ós'°] - juwan eziwlik - jińishke erinlik

[tas] - jińishke - juwan [t'es'] [t'°ós'°] - eziwlik - erinlik

[t°ós°] - jińishke eziwlik - juwan erinlik

[t°os°] - jińishke - juwan [tooás0] [t'°es'°] - erinlik - eziwlik

[tas] - jińishke eziwlik - juwan erinlik

Biz bul mısallarda dawıslı seslerdi ǵana qarama-qarsı qoyıp, tek solardı kózde tutıp otırǵanımız joq. Al tutas sózlerdi tembrlik ózgeshelikleri boyınsha qarama-qarsı qoyıp salıstırıp otırmız. Sebebi tutas sóz (yamasa buwın) qurılısındaǵı dawıssızları menen qosa birgelikte bir qıylı tembrde aytıla otırıp, óz ara qarama-qarsı qoyıladı. Ol sózler tutası menen ya juwan eziwlik, ya jińishke eziwlik, ya juwan erinlik, ya jińishke erinlik bolıp aytıladı. Bunday jaǵday kóp buwınlı sózlerdiń qurılısındaǵı hár bir buwında tolıq qaytalanıp, dawıslı menen dawıssızlar tembrlik jaqtan mudamı birgelkiligin saqlap otıradı. Bunnan qaraqalpaq tilinde sózlerdegi buwınlardı taǵı da kishi bóleklerge (seslerge) bóliwge bolmaydı degen juwmaq shıǵarıw kerek emes. Kerisinshe, dawıssızlar turaqlı túrde ózleriniń reńklerine iye bolıwı, ol

reńklerdiń qaysılarınıń qay jerde keletuǵınınıń buwın sıpatınan málim bolıp turıwı buwın qurılısın dara birliklerge (seslerge) bóliwdi ańsatlastıradı.

Ashıq, juwan [a] dawıslısı menen qısıq juwan [ı] dawıslısı, ashıq jińishke [á] dawıslısı menen qısıq jińishke [i], [e] dawıslıları, ashıq erinlik [o] dawıslısı menen qısıq erinlik [u] dawıslısı, ashıq erinlik [ó] dawıslısı menen qısıq erinlik [ú] dawıslısı mudamı bir qıylı tembrde aytılıp, birdey singarmoniyalıq xızmet atqaradı. Solay etip, birinshiden, [a] , [ı], (tas, tıs), ekinshiden, [á], [i], [e] (shák, shik), úshinshiden, [o], [u] (t°os°, t°us°), tórtinshiden, [ó], [ú]

(t'°ós'°, t'°ús'°) óz aldına singarmoniyalıq qatardı payda ete otırıp, olar qaraqalpaq tilindegi basqa barlıq dawıssızlardı buwın qurılısında ózlerine sáykes tórt túrli reńkte ózgeriskeushıratıp otıradı.

Dawıslılardıń juwan, jińishke, erinlik, eziwlik belgileri ózleri menen turmay, buwın qurılısındaǵı qońsılas dawıssızlarǵa da ótedi hám bul qubılıs bekkem jáne turaqlı boladı. Al dawıslılardıń ashıq qısıqlıq belgisi qaraqalpaq tilinde singarmonizm ushın hesh qanday

áhmiyetke iye bolmaydı. Biraq singarmonizmnen tısqarı ol belgileri (ashıq-qısıq) sózlerdiń mánisin ayıratuǵın belgi retinde fonologiyalıq xızmetin atqaradı. Máselen, singarmonizm boyınsha [tas] - [tıs], [p'ás'] - [p'is']-[p'es'], [t°os°]- [t°us°], [t'°ós'°]- [t'°ú's'°] jubaylas sózleriniń parqı bolmaǵanı menen ol sózlerdiń hár túrli máni bildiriwi hám qarama-qarsı qoyılıwı tutas sózden emes, al olardıń qurılısındaǵı dawıslı fonemalarınan bolıp tur. Bul jubaylas sózlerde dawıssızlar ózgerissiz, al tek dawıslılardıń almasıwı menen ǵana máni ózgerip tur. Mine, bul jaǵday «túrkiy tillerde eń kishi fonologiyalıq birlik buwın boladı» degen pikirdiń shınlıqqa tuwrı kelmeytuǵının, buwınnan kishi fonologiyalıq birlik bolıp fonema xızmet atqaratuǵının moyınlawǵa májbúrleydi.

Solay etip, bir jaǵınan buwın qurılısındaǵı dawıslı menen dawıssızlar singarmonizmniń sebebinen ótlesip ketkenin, sonlıqtan da olardıń bul ózgesheligin fonetikalıq jaqtan bahalawda esapqa alıw kerek bolsa, ekinshi jaǵınan tildiń tik jaǵdayı boyınsha dawıslılardıń qaramaqarsı qoyılıwı singarmonizmniń tásirsiz-aq iske asıwı buwın qurılısınan dawıslılardı bólip ala beriwdi támiyinleydi. Sońǵı bul jaǵday sózlerdi buwınnan da maydaraq eń kishi tillik birlik bolǵan fonemaǵa bóliwde úlken áhmiyetke iye boladı.

Túrkiy tillerge, sonıń ishinde qaraqalpaq tiline de qatnaslı bolǵan, ulıwma til biliminde qáliplesken mınaday pikir bar: Singarmonizm boyınsha buwınlar bir jaqlama ya dawıslısı dawıssızınan ǵárezli halda, ya dawıssızı dawıslısınan ǵárezli halda dúzilmeydi, al pútkil buwınnıń sıpatı menen, yaǵnıy dawıslı hám dawıssız bóleklerden turatuǵın fonemalardıń sıpatı menen anıqlanadı. Biraq bul teoriyanıń dógereginde qarama-qarsılıqlı pikirler ushırasadı.

Máselen, qarama-qarsılıqlı pikrler ushırasadı. Máselen, N.A.Baskakovtıń dáslepki miynetinde

«qaraqalpaq tilinde buwın qurılısındaǵı dawıssızǵa tásir etiwshi hám solay etip olardı (dawıssızlardı) túrlendiriwshi oraylıq orındı dawıslı ses tutadı» dese, sońǵı miynetinde, kerisinshe, «túrkiy tillerde sózdiń fonologiyalıq dúzilisin anıqlawda sheshiwshi xızmetti dawıssız sesler atqaradı, sebebi bul tillerde dawıssızlar tek buwınnıń sıpatına belgilep ǵana qoymastan, sonıń menen birge tutas sózdiń de sıpatın belgileydi» dep jazadı. Bizińshe, házirgi qaraqalpaq tilinde buwın qurılısında dawıslılardıń jetekshi hám oraylıq orındı tutatatuǵınlıǵına gúmanlanıwǵa bolmaydı. Sebebi dawıslı fonemalar buwın qurılısında dawıssızlarǵa qaraǵanda bir qansha artıqmashılıqlarǵa iye boladı. Birinshiden dawıslılar buwın qurawshı qásiyetke iye boladı, al onday qásiyet dawıssızlarda joq. Ekinshiden, buwınnıń qurılısındaǵı sıpatına qaray otırıp dawıssızlar qatań túrde ózgeriske ushırap, sáykes reńklerde jumsaladı.

qaraqalpaq tilinde dawıslılardıń ıńǵayına baylanıslı hár bir dawıssız fonema tórt túrli reńklerde jumsaladı (juwan eziwlik, jińishke eziwlik, juwan erinlik, jińishke erinlik).

Úshinshiden, túbirdegi dawıslı ses qosımtadaǵı seslerdiń sıpatın belgileydi: túbirdegi dawıslı juwan bolsa, qosımtadaǵı sesler de juwan boladı, túbirdegi dawıslı jińishke bolsa, qosımtadaǵı sesler de jińishke boladı. Bul maǵlıwmatlardıń hámmesi dawıslı fonemalar sózdegi dawıssızlardıń sapası menen sıpatın belgileytuǵının kórsetedi.

Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de sózdiń túbirindegi dawıslı sestiń qosımtadaǵı dawıslınıń sıpatın belgilewin singarmonizm dep esaplaw, túsiniw ilimde bekkem orın alǵan. qosımtalardıń kóp hám jińishke variantlarda jumsalıwı oǵan tiykarǵı sebepshi bolǵan. Túbirdegi dawıslı seske qosımtadaǵı dawıslınıń únlesiwi singarmonizmniń tek bir kórinisi bolıp tabıladı. Bul tyurkologiya iliminde singarmonizm qubılısın túsiniwge kerekli bolǵan kóp faktlerdiń biri ǵana bolıp xızmet atqaradı. Sonday-aq bul qubılıs universal sıpatqa iye bolmaydı. Sebebi túbir menen qosımtadan turmaytuǵın sózlerdegi (bir buwınlı hám kóp buwınlı túbir sólerdegi) singarmonizmdi túsindiriwge tuwrı kelmeydi. Onıń ústine sózlerdi túbir hám qosımtalarǵa, sonday-aq buwınlarǵa bóliw tilshi qánigeler tárepinen ámelge asırılatuǵın lingvistikalıq analizlewdiń bir jolları boladı. Ádette ápiwayı sóylewshi adam sóz qurılısınıń bóleklerge (túbir hám qosımtaǵa, buwınlarǵa) bóliniwine itibar bermeydi. Bul onıń psixologiyalıq -lingvistikalıq xızmetine jatpaydı. Máselen, ápiwayı sóylewshi adam ushın eki buwınlı sóz túbir hám qosımtadan tura ma yamasa tek túbirden ibarat pa W Buǵan hesh qanday dıqqat bólmeydi. Sóylewshi ushın [sına], [sana], [jaza], [dize], [gúzó], [kese] sıyaqlı sózler túbir túrinde atlıq sóz shaqabına jata ma yamasa túbir hám qosımtadan turatuǵın feyil sóz shaqabına jata ma W Onıń hesh qanday parqı joq.

Omonimlik mánidegi bir sózdiń (túbir hám qosımtaǵa bóliniwine yamasa bólinbewine qaramastan) seslik qurılısı, seslerdiń izbe-izligi jaǵınan hám prosodiyalıq kórinisi boyınsha dál birdey bolǵanlıqtan olar artikulyaciyalıq hám akustikalıq jaqtan da birdey bolıwı tábiyǵıy jaǵday. Joqarıdaǵı sózlerdiń feyil mánisinde túbir hám qosımtalarǵa bóliniwi, al atlıq mánisinde bólinbey tek túbirden ibarat bolıwı yamasa ol sózlerdiń hámmesiniń de eki buwınnan turatuǵınlıǵı tek lingvistikalıq tallaw arqalı ǵana málim boladı.

Sózdiń túbirindegi dawıslı sestiń qosımtadaǵı dawıslınıń sıpatın belgilewin singarmonizm dep túsiniwdiń jetkiliksiz ekenin joqarıdaǵı mısallar anıq kórsetedi. Bul anıqlama tek feyil mánisindegi sózlerge (sın-a, san-a...) ǵana tuwrı keledi, al dál sonday seslik qurılıstaǵı atlıq sózlerge (sına, sana) tuwrı kelmeydi.

Singarmonizm morfologiyalıq jaqtan ápiwayı yamasa quramalılıǵına (túbir yamasa dórendi sóz ekenine) qaramastan sózlerdiń qurılısındaǵı seslerdiń hámmesiniń birgelkiligin támiyin etedi. Mısalǵa [bala], [terek] sózlerin alıp, olarǵa sáykes qosımtalar qosıp qarayıq:

Bir jaǵınan, sózdiń túbiri juwan buwınlı bolǵanlıqtan sáykes qosımtalardıń juwan variantları, al túbiri jińishke bolǵanlıqtan sáykes qosımtalardıń da jińishke variantları jalǵanıp turǵanlıǵın lingvistikalıq analiz tiykarında bilemiz. Ekinshi jaǵınan, ádette ápiwayı sóylewshi adam keltirilgen sózlerdiń morfologiyalıq qurılısına hesh qanday itibar bermesten, olardıń mánili bóleklerin (morfemaların) bólip-bólip aytıwǵa tırıspastan, ol sózlerdiń hár qaysısına ózinshe ayırıqsha birlik (sóz) sıpatında qaraydı. Aytılıwı jaǵınan bunday etip hár bir sózdiń tembriniń birgelkiligin támiyin etip turǵan prosodiyalıq birlik xızmetin singarmonizm atqaradı. Singarmonizm paradigmatikalıq qubılıs retinde buwın sanına, morfologiyalıq qurılısınıń ápiwayı yamasa quramalılıǵına qaramastan, sózdiń barlıq bóleklerine (seslerine,

buwınlarına, morfonemalarına h.t.b.) birden, bir waqıtta tásir etedi hám aytılıwı (tembri) jaǵınan birgelkilikke alıp keledi. Sonıń menen birge sintagmalıq qubılıs retinde singarmonizmniń sóz qurılısındaǵı buwın, morfemalardıń izbe-izligin saqlap turıwın támiyinlewi tábiyǵıy halat bolıp tabıladı. Bul jaǵday «túbirdiń dawıslıları qosımtalardıń dawıslılarınıń sıpatın belgileydi» degen juwmaq shıǵarıw ushın tiykar bolıp xızmet etpewi kerek. Óytkeni singarmonizm tek qosımtalarǵa ǵana tásir etip qoymastan, morfologiyalıq jaqtan bólinbeytuǵın bir pútin túbirlerge de, ulıwma sózdiń barlıq bóleklerine tásir etetuǵın universal fonetikalıq qubılıs bolıp tabıladı.

Dawıslılar singarmonizmi

Eki yamasa onnan da kóp buwınlı sózlerde sońǵı buwınlardaǵı dawıslılardıń birinshi buwındaǵı dawıslı sesten ǵárezli halda keliwi dawıslılardıń ilgerili tásiriniń nátiyjesi bolıp tabıladı. Birinshi buwındaǵı dawıslı sestiń sońǵı buwınlarındaǵı dawıslılardı juwanjińishkeligi, erinlik-eziwlik bolıwı jaǵınan ózine usatıwı, solay etip kóp buwınlı sózlerdegi dawıslı seslerdiń óz ara únlesip keliwi dawıslılar singarmonizminiń bir kórinisi boladı. A.M.Sherbaktıń aytıwınsha dawıslılar singarmonizmi sóz mánisin fonetikalıq jol menen ańlatıw zárúrliginen kelip shıqqan.

Sóz benen sózdiń shegarasın belgilewde, sózdi bir pútin seslik kompleks sıpatında sóz dizbeginen, gápten ajıratıp alıwda dawıslılar singarmonizmi ayrıqsha áhmiyetke iye. Sebebi dawıslılar singarmonizmi sózdiń ishinde bolatuǵın qubılıs. Máselen, sózdiń birinshi buwınında juwan dawıslı kelse, sońǵı barlıq buwınlarda da juwan dawıslılar keledi. Al sózdiń birinshi buwınında jińishke dawıslı kelse, sońǵı buwınlarda da jińishke dawıslılar keledi. Bunday tásir gáptegi qońsılas ekinshi sózge ótip ketpeydi. Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de, dawıslılar singarmonizmi eki túrli kóriniste iske asadı: birinshiden, buwın qurılısındaǵı dawıslılardıń juwan ya jińishkeligi jaǵınan únlesip keliwi arqalı (tańlay únlesligi); ekinshiden, buwın qurılısındaǵı dawıslılardıń eziwlik ya erinlik bolıp únlesiwi arqalı (erin únlesligi). Solay etip dawıslılar singarmonizmi tańlay únlesligi hám erin únlesligi túrinde júzege shıǵadı. Biraq tańlay únlesligi bir bólek, erin únlesligi bir bólek bas-basına ómir súrmeydi. Kerisinshe, dawıslılar singarmonizmniń bul eki kórinisi de birlikte, supersegmentlik qubılıs retinde sóz qurılısındaǵı sesler arqalı júzege shıǵadı. Mısalı: [aǵashlıq], [tereklik], [q0ul0q0un0], [ú1r 10g10ú1n10]. Bul sózlerde dawıslılar birgelki juwan yamasa, birgelki jińishke bolıp keliwi menen birlikte tap sol sózlerdiń ózlerindegi dawıslılar birgelki eziwlik hám birgelki erinlik bolıp keledi. Sonlıqtan da tańlay únlesligi hám erin únlesligi haqqında ayrıqsha sóz etilgende bayanlawǵa qolaylı bolıwı esapqa alınadı. haqıyqatında da dawıslılar singarmonizmine muwapıq kóp buwınlı sózlerdiń qurılısındaǵı buwınlar juwan bolıp keliw menen birge, sonday-aq olar ya birgelki eziwlik, ya birgelki erinlik túrde ǵana ushırasıwı kerek; jińishke bolıwı menen birge, sonday-aq olar ya birgelki eziwlik, ya birgelki erinlik túrinde ǵana jumsalıwı kerek. Geypara sóz dóretiwshi qosımtalar (suffiksler) túbir sózdiń juwan ya jińishkeligine qaramastan, tańlay únlesligi boyınsha únlespesten-aq qosıla beredi.Solay etip dawıslılar singarmonizmine sáykes kóp buwınlı