Fonetika _O Sayimbetov

tańlay menen jumsaq tańlaydıń shegarasına qaray kóteriliwi, tildiń artqı bólimi túsińki jaǵdayda bolıwı, til ushınıń aldıraq jılısıwı, til túbiniń jutqınshaq diywalınan qashıqlasıwı arqalı jasaladı. Tómengi jaq az dárejede túsińki, erinler ashılǵan biytárep halında turıp, jańǵırıq xızmetin atqarıwshı awız boslıǵınıń aldıńǵı shegarasın tisler quraydı. Solay etip tildiń tutas tulǵasınıń awız boslıǵınıń ortasına toplanıwı arqalı bos orındı óz denesi menen bántley otırıp, onı (awız boslıǵın) teń bólip, birdey kólemdegi eki keńlikti payda etedi. Bul renggenogramma maǵlıwmatları, palatogramma arqalı da tastıyıqlanadı. Tildiń ortańǵı bóliminiń tańlaydıń ortasına kóteriliwinen tildiń eki ernegi birinshi kishi azıw tislerden baslap tiyip, ol qaldırǵan izler palatogrammada anıq kórinedi. Palatogrammada qaldırǵan izler

e sesin aytqandaǵıdan ensizirek.Bul ayırmashılıq i sesiniń e sesine qaraǵanda tildiń artıraq jıljıwı arqalı jasalıwınan bolsa kerek.

Akustikalıq jaqtan i foneması tek e fonemasınan sál tómenirek jiyliktegi ekinshi formantına iye (1640-1930). Al ol basqa dawıslı fonemalarǵa qaraǵanda joqarǵı jiylikte. Bunday joqarı jiylikte bolıwına tildiń jazıq jaǵdayı (alǵa jılısıńqı til ortası dawıslısı ekenligi) sebepshi bolıw menen birge onıń eziwlik ekenligi de azlap sebepker. Óytkeni tildiń jazıq hám tik jaǵdayı boyınsha birdey bolıwına qaramastan ú fonemasınıń ekinshi formantına qaraǵanda i fonemasınıń ekinshi fonemasınıń joqarıraq jiylikte bolıwı tek sońǵı dawıslını aytqanda erinniń qatnaspawı menen ǵana túsindiriliwi múmkin. Dawıslı ú erinlik bolǵanı ushın onıń ekinshi formantı tómenlegen. Sebebi tildiń jazıq jaǵdayınan sońǵı ekinshi formantqa tásir etetuǵın artikulyaciyalıq jaǵday erinniń qatnası bolıp tabıladı. Buǵan 2- kestedegi i- ú, á - ó, ı -i , a-o eziwlik - erinlik jubaylas dawıslılarınıń ekinshi formantları haqqındaǵı maǵlıwmattı salıstıra otırıp tolıq isenemiz. Bul jubaylas dawıslılardıń aldıńǵıları (eziwlikleri) joqarıraq jiyliktegi ekinshi formantlarına iye. Dawıslı i fonemasınıń birinshi formantı tómen jiylikte bolıp (250-570 gts.), bul jaǵınan onıń basqa qısıqdawıslılardan ayırmashılıǵı bolmaydı.

Dawıslı á fonemasınıń sıpatlaması

Dawıslı á - til ortası, ashıq, eziwlik fonema. Artikulyaciyalıq jaqtan bul dawıslınıń til aldı emes, al til ortası foneması ekenin rentgenogramma hám palatogramma maǵlıwmatları tolıq tastıyıqlaydı. Tildiń ortańǵı bólimi tańlaydıń ortasına sál kóterilip, dóńislikti payda etedi; tildiń aldıńǵı hám artqı bólimi túsińki, erinler ashıq, tómengi jaq túsińki halda jasaladı. Erinler ashıq jaǵdayda bolǵanlıqtan awız boslıǵınıń aldıńǵı shegarası xızmetin aldıńǵı tisler atqaradı. Ashıq dawıslılardı, sonıń ishinde á dawıslısın aytqanda tómengi jaqtıń túsińki halda bolıwı, al qısıq dawıslılardı aytqanda kóterińki jaǵdayda turıwı tábiyǵıy jaǵday. Solay bolsa da dawıslılarǵa kerekli seslik túrdi payda etiwde tómengi jaqtıń qanshelli dárejede túsińki ya kóterińkiligi emes, al tildiń tańlayǵa qaray kóterińkilik yamasa túsińkilik jaǵdayı áhmiyetlirek boladı. Máselen, jaqtıń ashılıw dárejesin ózgertpey-aq ashıq á hám qısıq i dawıslıların aytıw múmkin. Biraq á sesin aytqanda tildiń túsińki, al i sesin aytqanda tildiń kóterińki bolıwı shárt. Sonlıqtan da dawıslılarǵa sıpatlama beriwde hám olardı klassifikaciyalawda jaqtıń ashılıwına emes, al tildiń kóteriliw dárejesine itibar beremiz. Rentgenogramma maǵlıwmatları á dawıslısın aytqanda tildiń kóterińki bolatuǵının kórsetedi.

Akustikalıq jaqtan, birinshiden, á foneması óz-ara jaqın jiyliktegi birinshi hám ekinshi formantlarına iye boladı. (FI-500-970 gts., F II-1380-1840 gts). Ekishiden, formantlardıń tómengi hám joqarǵı shegarası kóbirek ayırmashılıqqa iye (FI-diń tómengi shegarası 500 gts. bolsa, joqarı shegarası 970 gts. FII-niń tómengi shegarası 1380 gts. bolsa, joqarı shegarası 1840 gts.). Bul ashıq dawıslılardıń hámmesine tán akustikalıq jaǵday. Ekinshi formantınıń jiyligi boyınsha e hám i dawıslılarınan sońǵı úshinshi orındı tutadı. Dawıslılardıń ashıq bolıwı birinshi formanttıń jiyligin joqarılatatuǵının esapqa alsaq, á fonemasınıń a dawıslısı menen birge eń ashıq dawıslılar ekenine isenemiz. Sebebi bulardan da joqarıraq jiyliktegi FI hesh dawıslıda joq.

Dawıslı ú fonemasınıń sıpatlaması

Dawıslı ú - til ortası, qısıq, erinlik fonema. Artikulyaciyalıq jaqtan i foneması sıyaqlı tildiń ortańǵı bólimi tańlaydıń ortasına qaray kóteriliwi, tildiń artqı hám aldıńǵı bólimleriniń túsińki, til túbiniń jutqınshaq diywalınan qashıqlasıwı, solay etip tutas tildiń awız boslıǵınıń dál ortasına toplana otırıp, onı teńdey ekige bólip turıwı arqalı jasaladı. Tómengi jaq az dárejede túsińki, eziwlik i fonemasınan ayırması erinler alǵa úyriliw nátiyjesinde dóńgelek sańlaq payda etilip, awız boslıǵınıń aldıńǵı shegarasın erinler quraydı. Tildiń aldıńǵı hám artqı bólimleri túsińki jaǵdayında til ortası kóterilgenlikten onıń ernekleriniń ekinshi kishi azıw tislerden baslap tiyip qaldırǵan izi palatogrammada anıq kórinedi.

Akustikalıq jaqtan ú fonemasınıń ekinshi formantı tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha birdey bolıwına qaramastan i dawıslısına qaraǵanda tómenirek jiylikke iye (1300-1550gts).Bul ú fonemasınıń erinlik, al i fonemasınıń eziwlik ekeni menen tikkeley baylanıslı. Solay etip dawıslınıń ekinshi formantına tildiń jazıq jaǵdayı tásir etiwi menen birge az bolsa da, erinniń qatnası da tásir etedi. Anıǵıraǵı, dawıslınıń erinlik bolıwı onıń ekinshi formantın tómenletedi. Dawıslı ú foneması birinshi formantınıń jiyligi boyınsha (260-550 gts) basqa qısıq dawıslılardan hesh ayırması joq .

Dawıslı ó fonemasınıń sıpatlaması

Dawıslı ó - til ortası, orta kóterińki, erinlik fonema. Artikulyaciyalıq jaqtan ú foneması sıyaqlı tildiń ortańǵı bóliminiń tańlaydıń ortasına (jumsaq tańlaydıń aldıńǵı bólimine) qaray kóteriliwi, tildiń artqı hám aldıńǵı bólimleriniń túsińki, til túbiniń jutqınshaq diywalınan qashıqlasıwı, solay etip tutas tildiń awız boslıǵınıń ortasına toplana otırıp, onı ekige bóliw arqalı jasaladı. Biraq ú sesin aytqanda til menen jaq kóterińki, al ó sesin aytqanda túsińki jaǵdayda boladı. Sonday-aq rentgenogrammadan ó sesiniń artqa jıljıńqıraǵan til ortası dawıslısı ekenin ańlaw qıyın emes. Erinlik dawıslı bolǵanlıqtan erinler alǵa úyrilip, dóńgelek sańlaq payda etiledi, nátiyjede awız boslıǵınıń aldıńǵı shegarası tisler emes, al erinler boladı. Til ortası dawıslıları bolǵan i menen á , ú menen ó fonemaların óz ara salıstırıp qarasaq, i sesine qaraǵanda

á ádewir túsińki ekenin, al ú sesine qaraǵanda ó shamalı túsińki ekenin kóremiz (8,9- súwretler).Tildiń tik jaǵdayı boyınsha ú hám i seslerine salıstırǵanda qısıq, al ú hám i seslerine salıstırǵanda ashıq fonema. Sonlıqtan da bunı orta kóterińki fonema dep ataymız. Akustikalıq jaqtan ó dawıslısı erinlik, onıń ústine erinlik ú sesine qaraǵanda da ashıq fonema bolǵanlıqtan til ortası dawıslı fonemalardıń ishinde eń tómen jiyiliktegi ekinshi formantına iye boladı (1290-1510 gts). Birinshi formantınıń jiyligi boyınsha ortasha orındı iyeleydi (320-500 72): ashıq dawıslılardan tómen, qısıq dawıslılardan joqarı jiyilikte boladı.

Dawıslı a fonemasınıń sıpatlaması.

Dawıslı a - til artı, ashıq, eziwlik fonema. Artikulyaciyalıq jaqtan til artı dawıslılarınıń hámmesine ortaq jaǵday - tutas tildiń tulǵasınıń keyin sheginiwi hám til artınıń belgili dárejede artqı (jumsaq) tańlaydıń tusına kóteriliwi arqalı jasaladı. Tutas tildiń bunday jaǵdayında til ushınıń keyin sheginiwi hám til túbiniń jutqınshaq diywalına jaqınlasıwı tábiyǵıy nárse. Tildiń usınday qálipte bolıwı awız boslıǵınıń aldıńǵı bóliminde úlkenirek, al artqı bóliminde kishirek kólemdegi keńlikti payda etedi. Berilgen bul sıpatlama tolıǵı menen a dawıslısınıń jasalıwına tuwra keledi. Til tutası menen keyin sheginip, til túbiniń jutqınshaq diywalına jaqınlasıwı, til artınıń kóteriliwi, tildiń aldıńǵı bóliminiń túsińki halda bolıwı, jaqtıń keń ashılıwı arqalı a foneması jasaladı. Erinler ashıq jaǵdayında bolıp, awız boslıǵınıń aldıńǵı shegarası xızmetin aldıńǵı tisler atqaradı. Bul fonema eń ashıq hám til artı bolǵanlıqtan, kútilgenindey-aq, palatogrammada hesh iz qaldırmaydı.

Rentgen súwretinen kórinip turǵanınday-aq tutas til awız boslıǵınıń artqı bólimine toplanıp, onıń aldıńǵı bóliminde keń kólemdi payda etken.

Akustikalıq jaqtan á sıyaqlı birinshi hám ekinshi formantlardıń aralıǵı óz ara jaqın bolıwı menen birge (570-1000 gts hám 1130-1390 gts) hár bir formanttıń tómengi hám joqarǵı shegarası kóbirek ayırmashılıqqa iye (FI diń tómengi shegarası 570 gts bolsa, joqarǵı shegarası

1000 gts; FII niń tómengi shegarası 1130 gts bolsa, joqarǵı shegarası 1390 gts). Bul jaǵday onıń ashıq dawıslı fonema ekeni menen tikkeley baylanıslı. Ekinshi formantınıń jiyligi boyınsha erinniń qatnası hám tildiń jazıq jaǵdayı jaǵınan ózi menen birdey bolǵan

ı fonemasınan azǵana ayırmashılıqqa iye; al tildiń jazıq jaǵdayı jaǵınan ózi menen birdey bolsa da, erinniń qatnası jaǵınan ayırılıp turǵanlıqtan erinlik u hám o fonemalarınan kóbirek ayırmashılıqqa iye Birinshi formantlarınıń jiyligi boyınsha eziwlik, til artı bolıwına qaramastanı menen a úlken ayırmashılıqqa iye (570-1000 gts. hám 250-660 gts). Sebebi olar tildiń tik jaǵdayı boyınsha ayrılıp turadı: ı - qısıq, a-ashıq fonemalar.

bóliminiń kóteriliwi, til ushınıń túsińki, til túbiniń jutqınshaq diywalına jaqınlasıwı, solay etip awızdıń aldıńǵı bóliminde kóbirek kólem payda etiliwi arqalı jasaladı. (13-súwret a,b). Al ayırım adamlardıń artikulyaciyasında aralas dawıslı foneması sıpatında tildiń artqı bólimi menen birge tildiń ushı hám aldıńǵı bólimi tańlayǵa qaray kóterilip, solay etip tildiń ústi jazıq jaǵdayǵa enip, uzınsha kólemdi payda etedi. Dawıslı ı sesin aytqanda erinler ashıq hám biytárep halda turıp, jańǵırıq xızmetin atqarıwshı awız boslıǵınıń aldıńǵı shegarası tisler boladı. Akustikalıq jaqtan ı fonemasınıń ekinshi formantı a foneması sıyaqlı tómen jiylikke iye. Tek erinlik til artı fonemalarına salıstırǵanda ǵana ı dawıslısı joqarıraq jiylikte boladı. Birinshi formantı jaǵınan ol qısıq dawıslılarǵa da, orta kóterińki dawıslılarǵa jaqınlasadı. Bul jaǵday ı fonemasınıń qısıq dawıslılar qatarına jatqan menen de, artikulyaciyalıq jaqtan olardıń qanday da ayırmashılıqqa iye ekenin ańlatadı.

Dawıslı u fonemasınıń sıpatlaması

Dawıslı u- til artı, qısıq, erinlik fonema.

Artikulyaciyalıq jaqtan u foneması tildiń tolıq tulǵası keyin shegingenlikten til túbiniń jutqınshaq diywalına jaqınlasıwı, til artınıń jumsaq tańlayǵa qaray kóteriliwi, til ushınıń da keyin sheginip, tutas tildiń awız boslıǵınıń artqı bóliminde shar tárizli túrge eniwi, solay etip awız boslıǵınıń aldıńǵı bóliminde keń, al artqı bóliminde tar kólemdi payda etiwi arqalı jasaladı. Erinlik dawıslı bolǵanlıqtan erinler alǵa úyriliwi arqalı bir-birine jaqınlasıp, dóńgelek sańlaqtı payda ete otırıp, awız boslıǵınıń aldıńǵı shegarası xızmetin atqaradı; artqı bólimi kóterilgenlikten tildiń ernekleri keyingi azıw tistiń tusına tiyip, palatogrammada ol anıq kórinedi. Akustikalıq jaqtan u fonemasınıń ekinshi formantı o dawıslısı sıyaqlı eń tómen jiylikke iye. Bul jaǵday u fonemasınıń tereń til artı hám erinlik

ekenliginen dárek beredi. Birinshi formantı boyınsha basqa qısıq dawıslılardan aytarlıqtay ayırmashılıqqa iye emes.

Dawıslı o fonemasınıń sıpatlaması

Dawıslı o - til artı, orta kóterińki, erinlik fonema.

Artikulyaciyalıq jaqtan u foneması sıyaqlı tildiń artqı bóliminiń jumsaq tańlayǵa kóteriliwi, til ushınıń tildiń tolıq tulǵası menen birge keyin sheginiwi, til túbiniń jutqınshaqtıń diywalına jaqınlasıwı, solay etip tutas til awız boslıǵınıń eń túpkirine toplanıp shar tárizli túrge eniwi arqalı jasaladı. (14-súwret). Dawıslı u fonemasına qaraǵanda til túsińki, al a fonemasına salıstırǵanda kóterińki jaǵdayda boladı. Sonlıqtan da o tildiń tik jaǵdayı boyınsha orta kóterińki. Erinlik fonema bolǵanlıqtan onı aytqanda erinler jaqınlasıp, dóńgelek sańlaq payda etiledi, awız boslıǵınıń aldıńǵı shegarası xızmetin aldıńǵı tisler emes, al erinler atqaradı. Tildiń artqı bólimi kóterilgenlikten sońǵı azıw tiste hám onnan keyinirekte kishkene iz qaldırıladı. Akustikalıq jaqtan o fonemasınıń ekinshi formantı eń tómen jiylikke iye (800-1110 gts). Sebebi bul dawıslı tereń til artı hám erinlik fonema. Birinshi formantı ashıq dawıslılarǵa qaraǵanda tómenirek, qısıq dawıslılarǵa qaraǵanda joqarıraq jiylikte boladı (360-730 gts). Solay etip, bul fonemanıń da artikulyaciyalıq sıpatlamasımenen akustikalıq maǵlıwmatlar tolıq sáykes keledi.

Dawıslı fonemalarǵa berilgen artikulyaciyalıq sıpatlamanı juwmaqlastırıp olardıń jasalıwında til hám erinlerdiń jaǵdayın salıstırıw maqsetinde rentgenogrammalardı birlestirdik. Álbette, buǵan bir doktordıń maǵlıwmatlarınan ǵana paydalandıq. Toǵız dawıslınıń rentgenogrammalarınıń hámmesin bir súwrette jaylastırıw múmkin bolmaǵanlıqtan til aldı hám til ortası dawıslılarınıń rentgenogrammaların bir súwrette, til artı dawıslılarınıń rentgenogrammaların bir súwrette berildi. Bunda dawıslılardıń jasalıwındaǵı tildiń tik jaǵdayı menen jazıq jaǵdayın hár tárepleme salıstırıp kóriwge imkaniyat bolatuǵınlıǵı esapqa alındı.

Sonday-aq dawıslılardıń birinshi hám ekinshi formantlarınıń jiyligi haqqındaǵı maǵlıwmatlar diagrammada berildi. Diagrammadan kórinip turǵanınday-aq, ashıq dawıslılar (a, á) tómende, qısıq dawıslılar (e, i, u, ú) joqarıda, al til artı (hám erinlik) dawıslılar (o,u) oń jaqta, til aldı (hám eziwlik) dawıslısı (e) shep jaqta jaylasqan. Bul kórinis alınǵan artikulyaciyalıq maǵlıwmatlardı

(rentgen hám palatograf maǵlıwmatların) tolıq tastıyıqlaydı.

Juwmaqlap aytqanda, dawıslı fonemalardıń artikulyaciyalıq sıpatlaması menen olardıń akustikalıq sıpatlaması tolıq sáykes keletuǵının kóremiz. Tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha til aldı e foneması eń joqarǵı ekinshi formantına iye, til artı fonemaları, ásirese erinlik til artı fonemaları bolǵan o , u dawıslıları eń tómen jiyliktegi ekinshi formantına iye. Til ortası dawıslılarınıń ekinshi formantı til aldı hám til artı dawıslılarına salıstırǵanda ortasha jiylikke iye. Sonday-aq til ortası dawıslılarınıń arasında erinlik ó, ú dawıslılarınıń ekinshi formantı tómenirek jiylikte boladı.

Solay etip tildiń jazıq jaǵdayı dawıslılardıń ekinshi formantına kóbirek tásir etiwi menen birge, olardıń erinlik hám eziwlik bolıwı da ekinshi formantqa azlap tásir etetuǵının kóremiz. Dawıslılardıń til artı bolıwı ekinshi formanttı tómenletiwshi qásiyetke iye bolsa, olardıń erinlik bolıwı da ekinshi formanttı tómenletetuǵın 2-kestedegi sanlar tastıyıqlaydı. Ashıq hám qısıq dawıslılardıń ekinshi formantların salıstıra otırıp, dawıslılardıń til artı, erinlik bolıwı menen birge onıń ashıq bolıwı da ekinshi formanttı tómenletiwshi qásiyetke iye ekenin kóremiz. 2-kestedegi o hám u , a hám ı, ó hám ú, á hám i fonemalarınıń ekinshi formantlarınıń jiyligin salıstıra otırıp, tildiń jazıq jaǵdayı menen birge onıń tik jaǵdayı da az da bolsa ekinshi formantqa tásir etetuǵının ańlaymız.

Dawıslılardıń klassifikaciyası

Artikulyaciyalıq hám akustikalıq tallawlar tiykarında tildiń jaǵdayı boyınsha qaraqalpaq tili dawıslıların tómendegidey toparlarǵa bóliwge boladı. Artikulyaciyalıq maǵlıwmatlar tiykarında [e] fonemasın haqıyqat til aldı dawıslısı desek boladı. Bul pikir akustikalıq maǵlıwmatlar menen de tolıq tastıyıqlanadı: [e] dawıslısın aytqanda spektrdiń joqarǵı

bólimindegi jiyilik kúsheyedi hám ekinshi formantı basqa qálegen dawıslınıń ekinshi formantınan joqarı jiyilikte boladı. Ekinshi topardı [i] [á] [ú] [ó] dawıslıları quraydı. Bul dawıslılardıń artikulyaciyasın qaraqalpaq tiliniń basqa dawıslıları menen salıstıra otırıp, olar til ortası dawıslıları boladı degen sheshimge keldik. Akustikalıq jaqtan til aldı, til ortası hám til artı dawıslılarınıń ekinshi formantların óz-ara salıstırǵanımızda til ortası dawıslılarınıń ekinshi formantları (ortasha 1400-1700 gts) til aldı dawıslısınıń ekinshi formantınan (ortasha 1800-2090 gts) tómen, til artı dawıslılarınıń ekinshi formantlarınan (ortasha 980-1260 gts) joqarı jiyilikte ekenin kóremiz. Demek til ortası dawıslılarınıń ekinshi formantları til aldı hám til artı dawıslılarınıń ekinshi formantlarına qaraǵanda ortasha jiyilikte boladı. Bul akustikalıq maǵlıwmat [i] [á] [ú] [ó] dawıslılarınıń til ortası ekenin tastıyıqlaydı. Úshinshi topardı til artı dawıslıları - [a], [o], [u], [ı] quraydı. Artikulyaciyalıq jaqtan til artı hám aralas variantlarına iye bolǵan [ı] dawıslısı ekinshi formantınıń jiyiligi boyınsha til artı dawıslılarınıń qatarına qosıladı. Bulardıń hámmesiniń ekinshi formantları, ásirese, erinlik [o] hám [u] fonemalarınıń ekinshi formantları, eń tómen jiyilikke iye boladı.

Tildiń tik jaǵdayı boyınsha dawıslılardı rentgenogramma, palatogramma maǵlıwmatları tiykarında artikulyaciyalıq jaqtan ashıq, qısıq, orta kóterińki dep bóliwdiń durıs ekenin akustikalıq (spektografiyalıq) maǵlıwmatlar da tastıyıqlaydı. Dawıslılardıń birinshi formantların salıstıra otırıp, qısıq dawıslılar bolǵan [e], [i], [u], [ú], [ı] fonemalarınıń birinshi formantlarınıń joqarı jiylikte (ortasha 258-588 gts), ashıq dawıslılar bolǵan [a], [á] fonemalarınıń birinshi formantlarınıń joqarı jiyilikte (ortasha 535-1020 gts), orta kóterińki dawıslılar bolǵan [o], [ó] dawıslılarınıń birinshi formantları ashıq hám qısıq dawıslılarǵa salıstırǵanda ortasha jiyilikte (ortasha 340-695 gts) ekenin kóremiz.

Erinlik dawıslılardıń ekinshi formantların jubaylas eziwlik dawıslılardıń ekinshi formantı menen salıstıra otırıp, erinlik dawıslılar tómen jiyiliktegi ekinshi formantına iye ekenin kóremiz. Máselen, jińishke erinlik dawıslılar bolǵan [ú], [ó] fonemalarınıń ekinshi formantları sáykes jińishke eziwlik dawıslılar bolǵan [á], [i] fonemalarınıń ekinshi formantlarınan tómen jiyilikte, juwan erinlik dawıslılar bolǵan [u] menen [o] fonemalarınıń ekinshi formantları sáykes juwan eziwlik dawıslılar bolǵan [a], [ı] fonemalarınıń ekinshiformantlarınan tómen jiylikte boladı.

qaraqalpaq tilinde [á]-[a], [ó]-[o], [i]-[ı], [ú]-[u], [e]-[i] hám [ı] jubaylas fonemaları tildiń tek jazıq jaǵdayı boyınsha bir-birinen ayrıladı.

Tildiń tik jaǵdayı boyınsha bul jubaylas dawıslılar, ya ashıq, ya qısıq, ya orta kóterińki, erinniń qatnası boyınsha ya erinlik, ya eziwlik boladı. Jańǵırıq xızmetin atqarıwshı awız boslıǵınıń qısılǵan bóliminiń tamaqtan erinlerge qaray jıljıwı ekinshi formanttıń joqarılawına hám az dárejede birinshi formanttıń tómenlewine sebepshi boladı. Spektogrammalarda joqarıdaǵı jubaylas dawıssızlardıń sońǵılarınıń ([a], [o], [u], [ı] fonemalarınıń) birinshi hám ekinshi formantları bir-birine jaqın jaylasadı, al aldıńǵılarınıń ([á], [ó], [ú], [i], [e] fonemalınıń) birinshi hám ekinshi formantları bir-birinen qashıq jaylasadı. Bul juwan hám jińishke dawıslılardıń akustikalıq jaqtan ózgesheligin ańlatadı.

Jańǵırıq xızmetin atqarıwshı awız boslıǵınıń forması hám kólemin ózgertiwge tikkeley qatnasatuǵın háreketsheń sóylew aǵzaları bolǵan til hám erinlerdiń jaǵdayına qarap dawıslı fonemalar klassifikaciyalanadı. Bunda tildiń alǵa yamasa artqa jıljıwı, joqarı kóteriliw dárejesi hám erinniń qatnası esapqa alınadı.

Berilgen artikulyaciyalıq hám akustikalıq sıpatlamalar tiykarında qaraqalpaq tiliniń dawıslıların fonetikalıq jaqtan tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha til aldı [e], til ortası [i], [á], [ú], [ó], til artı [a], [o], [u] hám aralas [ı] (ol til artı reńkine de iye) dep; tildiń tik jaǵdayı boyınsha ashıq

[a], [á], qısıq [i], [e], [ú], [u], [ı] hám orta kóterińki [o], [ó] dep; erinniń qatnası boyınsha erinlik [o], [ó], [u], [ú] hám eziwlik [a], [á], [ı], [i], [e] dep bóliwge boladı.

Tildiń jazıq jaǵdayı jaǵınan til aldı, til ortası hám til artı bolıwı menen dawıslılar fonetikalıq sıpatlaması hám fonologiyalıq belgileri boyınsha sáykes keledi. Al tildiń tik jaǵdayı boyınsha fonetikalıq jaqtan ashıq, qısıq, orta kóterińki bolsa, fonologiyalıq jaqtan tek ashıq hám qısıq boladı. Tildiń tik jaǵdayı boyınsha fonetikalıq jaqtan ashıq, qısıq, orta

kóterińki dep úsh toparǵa bólgende erinniń qatnasıwı yamasa qatnaspawına qaramastan, tildiń kóteriliw dárejesi ǵana esapqa alınadı. Dawıslı [o], [ó] fonemaları sáykes [a], [á] seslerine qaraǵanda tildiń kóterińki jaǵdayında, al [u], [ú] seslerine qaraǵanda tildiń túsińki jaǵdayında aytıladı. Sonlıqtan tildiń kóteriliw dárejesi boyınsha bir jaǵınan eziwlik [a], [á] dawıslılarına, ekinshi jaǵınan erinlik [ú], [u] dawıslılarına salıstırǵanda erinlik [o], [ó] dawıslıları orta kóterińki boladı.

Artikulyaciyalıq hám akustikalıq sıpatlamalardıń juwmaǵı retinde dúzilgen dawıslı seslerdiń fonetikalıq kestesi menen olardıń birinshi hám ekinshi formantlarınıń jiyiligi tiykarında dúzilgen diagrammanı salıstırıp qarasaq, olar ortasındaǵı nızamlı sáykeslikti ańlaymız. Diagrammanıń hám kesteniń eń tómeninde ashıq dawıslılar, al oń tárepinde til artı, sol tárepinde til aldı hám til ortası dawıslıları jaylasqan. Mine, bul artikulyaciyalıq hám akustikalıq maǵlıwmatlardıń óz ara sáykes keliwi bolıp tabıladı.

4 - lekciya

Dawıssız seslerdiń jasalıwı. Fonemalıq quramı

Túrkiy tillerge arab, parsı tillerinen kóplegen sózlerdiń kirip keliwine shekemgi dáwirdi, yaǵnıy islam dininiń taralıwına shekemgi dáwirdi dawıssızlar sistemasınıń eń dáslepki basqıshı dep alsaq, ol dáwirde N.A.Baskakovtıń kórsetiwi boyınsha on tórt dawıssız fonema - [m], [p], [w], [n], [l], [r], [t], [k], [s], [z], [sh], [j], [y], [ń] bolǵan. Al [b], [d], [g], [x], [q], [ǵ] sesleri ayrıqsha fonema emes, olar ayırım fonemalardıń reńki xızmetin atqarǵan. Bul pikir qaraqalpaq tiliniń dawıssız fonemalar sistemasınıń rawajlanıwına da tikkeley qatnaslı.

Dawıssız fonemalardıń tariyxıy rawajlanıp, qáliplesiwiniń kelesi basqıshı islam dininiń taralıwı hám arab, parsı tillerinen kóplep sózlerdiń kiriwi menen baylanıslı bolǵan. Bul dáwirde joqarıda kórsetilgen on tórt fonemaǵa qosımsha [b], [d] [x], [g] sesleri fonemanıń reńki qálpinen endi óz aldına ayrıqsha fonema bolıp qosılǵan. Al, [f], [h] dawıssız fonemaları bolsa, tikkeley arab, parsı tillerinen kirgen sózler menen birge ótken. Solay etip, bul basqıshta dawıssızlardıń fonemalıq quramı 20 fonemadan ibarat bolǵan.

Dawıssızlardıń rawajlanıwınıń sońǵı basqıshı qaraqalpaqstanda keńes húkimetiniń dúziliw dáwirine tuwra keledi. Bul basqısh orıs hám internacionallıq sózlerdiń qaraqalpaq tiline kóplep kirip keliwi menen sıpatlanadı. Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden sózlerdiń ótiwi menen qaraqalpaq tiliniń dawıssızlar quramına v [v], ts [c], ch [c1] fonemaları qosılǵan.

Solay etip, házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń dawıssızlarınıń quramı hámmesi bolıp jigirma

úsh fonemadan turadı. Olardan tek orıs tilinen kirgen sózlerde ǵana jumsalatuǵın úsh dawıssızdı (v, c, c) hám arab, parsı tillerinen awısqan sózlerde jumsalatuǵın eki dawıssızdı (f, h) alıp taslasaq, tek on segiz dawıssız qaladı: [b], [p] [m], [w] [s], [z] [sh], [j] [t], [d] [n], [l] [r],

[y] [k/q] [g/ǵ], [ń] [x]. Bulardıń ishinde de juwısıńqı únsiz, kishkene tillik [x] dawıssızınıń fonemalıq qásiyeti basqa dawıssızlarǵa qaraǵanda gúmilji ekenin atap kórsetiw kerek. Jabısıńqı dawıssız [k/q] fonemasınıń [q] reńki intervokal jaǵdayda mudamı juwısıńqı [x] sesi menen almasadı. Solay etip intervokal jaǵdayda [q], [x] sesleri bir fonemanıń eki túrli reńkleri wazıypasın atqaradı. Mısalı: [saxa], [toxal], [taxım] hám t.b. Bunnan tısqarı sózdiń basında da jabısıńqı [q] menen [x] juwısıńqı sesleriniń fonema retinde qarama-qarsı qoyılıwı turaqlı emes. Awızeki sóylew tilinde olardıń biri ornına ekinshisi jumsalıwı múmkin. Biraq bunıń menen sózdiń mánisi ózgermeydi. Mısalı: [qor]-[xor], [qal]-[xal] hám t.b. Bul jerde ádebiy normadan shetlewshilik sezilgeni menen ulıwma mazmun ózgermeydi. Al [qan]-[xan], [qor]-[xor], [qabar]- [xabar] hám t.b. jubaylas sózlerin ayırıp turǵan [q] hám [x] dawıssızları bolıp tabıladı.

Solay etip qaraqalpaq tilindegi juwısıńqı [x] dawıssız sesi birde (intervokal jaǵdayda) jabısıńqı [k/q] fonemasınıń [q] reńki menen orın almasıp, bir-biri menen basqa-basqa fonemalar retinde emes, al bir fonemanıń reńkleri sıyaqlı qarım-qatnasta boladı, birde (sóz basında) ayrıqsha fonema retinde xızmet atqaradı. Máselen, [xabar] - atlıq mánisinde, [qabar] - feyil mánisinde jumsalǵan sózler bir-birinen tek [q] hám [x] sesleri arqalı ayrılıp tur. Bul jerde [q] hám [x] basqa-basqa fonemalardıń reńkleri wazıypasında kelgen.

qaraqalpaq tilindegi dawıssız fonemalar ortasında [k], [q], [g], [ǵ] seslerin házirgi kúnge shekem óz aldına ayrıqsha fonemalar dep esaplap hám olardıń hár birin ayrıqsha tańbalar menen tańbalap kelgen bolsaq, endi bul kóz-qarastı qayta qarap shıǵıwǵa tuwra keledi. Biz burınıraqta bul dawıssızlardıń fonemalıq qásiyeti jóninde bılay degen edik: «Dawıssızlardıń fonemalıq qásiyeti jóninde sóz bolǵanda til artı k hám g sesleri qishkene tillik q hám ǵ seslerine fonema retinde qarama-qarsı qoyıla ma, yamasa k, q sesleri k fonemasınıń, ǵ, g sesleri g fonemasınıń kombinatorlıq ottenokları ma degen soraw qoyıladı. Bunday sorawdıń tuwatuǵınıń sebebi kópshilik sózlerde k, g sesleri jińishke dawıslılar menen, al q, ǵ sesleri juwan dawıslılar menen qońsılas bolıp jumsaladı. Usıǵan tiykarlana otırıp k, g fonemaları hár túrli fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı, yaǵnıy olar juwan dawıslılar menen kelse, sáykes juwan (q, ǵ), ottenokları arqalı, al jińishke dawıslılar menen kelse, jińishke (k, g) ottenokları arqalı sózlerde jumsaladı dewge bolar edi. Biraq q hám ǵ sesleri juwan dawıslılar menen qońsılas

jaǵdayda jumsalıwı menen birge olar k, g sesleri sıyaqlı jińishke á dawıslı fonemasınıń aldında da jumsaladı. Mısalı: qáde, qádir, qáte, qápes, qádem, qáreli, qáste, ǵálle, ǵálet, ǵázzel t.b. Sonday-aq qaraqalpaq tilinde aktiv qollanılıp júrgen kóp ǵana sırttan kirgen sózlerde k, g sesleri juwan dawıslılar menen de jumsaladı. Mısalı: Kavkaz, kanal, kamal, kazarma, gazon, galstuk t.b. Demek, q, ǵ hám k, g sesleriniń jumsalıwı fonetikalıq jaǵdayǵa, qońsılas dawıslılardıń juwanjińishkeligine ǵana baylanıslı emes, al tildiń dástúrine baylanıslı. Sonlıqtan q, ǵ sesleri juwan dawıslı fonemalar menen jumsalatuǵın k hám g sesleriniń ottenokları emes, al olar k, g dawıssız fonemaları sıyaqlı óz aldına dara-dara fonemalar dep sanalıwı kerek». Biraq bul pikirdi tekserip kóriw ushın júrgizgen sońǵı dáwirdegi qosımsha baqlawlarımız joqarıda aytılǵan pikirdi tastıyıqlamadı.

Kerisinshe, [q] menen [k] sesleriniń ekewi birden bir únsiz dawıssız fonemanıń juwan hám jińishke reńkleri, al [g] menen [ǵ] sesleriniń ekewi de birden bir únli dawıssız fonemanıń juwan hám jińishke reńkleri degen juwmaq shıǵarıwǵa sebepshi boldı. Olar artikulyaciyalıq jaqtan hár túrli sesler túrinde aytılǵan menen, yaǵnıy [q] menen [ǵ] - kishkene tillik, [k] menen [g] -til artı bolǵanı menen hám jazıwda basqa-basqa tańbalar menen tańbalanǵanı menen olardı tórt túrli fonema (k, q, g, ǵ) dep sanawǵa bolmaytuǵınına, al til artı-kishkene tillik, únsiz, jabısıńqı dawıssız [q/k] fonemasınıń juwan (q) hám jińishke (k) reńkleri ekenine, sonday-aq birden-bir til artı - kishkene tillik, únli, jabısıńqı dawıssız ǵ/g dawıssız fonemasınıń juwan (ǵ) hám jińishke (g) reńkleri ekenine bizde tolıq isenim payda boldı.

házirgi orfografiyalıq qádeler boyınsha qáde, qáte, ǵálle, táǵdir túrindegi sózlerde sońǵı jińishke buwınnıń tásiri nátiyjesinde aldıńǵı buwında [q] hám [ǵ] dawıssızları menen qońsılas bolıp kelgen dawıslı sestiń jińishke [á] túrinde aytılıwı támiynlenedi degen túsinikke súyene otırıp, jazıwda á túrinde jazılıp júr. Shınında bul jerde qońsılas buwınnıń keyinli tásirine qaraǵanda, yaǵnıy sońǵı jińishke buwınnıń aldıńǵı buwındı jińishkertiwshi tásirine salıstırǵanda, qońsılas sestiń ilgerili tásiri, yaǵnıy [q] hám [ǵ] juwan dawıssızlarınıń sońındaǵı dawıslını juwanlatıwshı tásiri kúshli bolsa kerek. Bir buwınnıń qurılısında [q] hám [ǵ] dawıssız sesleri menen qońsılas bolıp kelgen hám usı dáwirge shekem jińishke dawıslı fonema dep júrgen [á] cesi haqıyqatında [a] juwan foneması sıyaqlı akusikalıq sıpatlamaǵa iye ekenin mına

Dawıslı fonemalardıń birinshi formantı (FI) tildiń tik jaǵdayına, yaǵnıy tildiń tańlayǵa qaray kóteriliwi dárejesine tikkeley baylanıslı boladı. Dawıslı ses qanshelli kóterińki (qısıq) bolsa, FI sonshelli tómen jiylikte boladı. Al dawıslı ses qanshelli túsinińki (ashıq) bolsa, FI sonshelli joqarı jiylikte boladı. FII tildiń jazıq jaǵdayına, basqasha aytqanda tildiń alǵa yamasa artqa qaray jıljıw dárejesine, baylanıslı boladı. Dawıslı ses qanshelli til aldıraq bolǵan sayın, FII sonshelli joqarı jiylikte boladı; al ol qanshelli til artıraq bolǵan sayın FII sonshelli tómen jiyilikte boladı.

Biz qaraqalpaq tilindegi dawıslı fonemalardıń formantlıq qurılısı haqqındaǵı maǵlıwmatlar menen salıstırıp qarasaq, joqarıdaǵı sózlerdiń birinshi buwınlarındaǵı dawıslınıń ekinshi formantı juwan [a] dawıslı fonemasınıń ekinshi formantına jaqın keletuǵının kóremiz. Dawıslı [a] fonemasınıń ekinshi formantı 1130-1390 gts, [á] dawıslısınıń ekinshi formantı 1380-1540 gts2, al keltirilgen mısallardıń birinshi buwınındaǵı dawıslınıń ekinshi formantı 1075-1385 gts jiylikte boladı. Solay etip, [q] hám [ǵ] dawıssızları menen qońsılas halda bir buwınnıń qurılısında kelgen dawıslını biz jińishke [á] foneması dep júrgen bolsaq, bunı akustikalıq maǵlıwmatlar tastıyıqlamaydı. Kerisinshe, ol fonetikalıq jaǵdayda jumsalǵan juwan [a] foneması bolıp tabıladı. Sonday-aq, artikulyaciyalıq jaqtan da juwan [q] hám [ǵ] dawıssızları menen qońsılas jaǵdayda bir buwınnıń quramında jińishke dawıslınıń aytılıwı múmkin emes. Buǵan qaraqalpaq tilindegi dawıssızlar singarmonizmi jol bermeydi. Óytkeni dawıssızlar singarmonizmi boyınsha qaraqalpaq tilinde barlıq dawıssızlardıń juwan reńkleri juwan (til artı) dawıslılar, al jińishke reńkleri jińishke (til ortası, til aldı) dawıslılar menen keledi. Solay etip, qońsılas buwınlardıń juwan ya jińishkeliginen ǵárezsiz halda [q] hám [ǵ] dawıssızları menen tek juwan dawıslılar ǵana bir buwınnıń qurılısında kele aladı. Al jińishke dawıslılar onday fonetikalıq jaǵdayda ushıraspaydı.

Sonday-aq, [k] hám [g] jińishke dawıssızları menen juwan dawıslılardıń bir buwın qurılısında qońsılas keliwi de tábiyǵıy jaǵday emes. Biz [kanal], [kámal], [garaj] túrindegi sózlerdi alıp, olardaǵı jińishke [k], [g] dawıssızları menen qońsılas kelgen dawıslınıń formantlıq qurılısın salıstırıp qarasaq, usı waqıtqa shekem juwan [a] dep júrgen dawıslınıń haqıyqatında jińishke [á] sıyaqlı akustikalıq sıpatlamaǵa iye ekenin kórdik. Bunı tómendegi ekperimental maǵlıwmatlar tastıyıqladı.

Birinshi buwındaǵı dawıslınıń formantlıq qurılısı haqqında maǵlıwmat:

Biz bul sanlardı qaraqalpaq tiliniń dawıslı fonemalarınıń formantlıq qurılısı haqqındaǵı maǵlıwmatlar menen salıstırıp qarasaq, keltirilgen sózlerdiń birinshi buwınındaǵı dawıslınıń ekinshi formantı (ekinshi formant dawıslınıń juwan ya jińishkeligine tikkeley qatnaslı boladı) jińishke [á] dawıslı fonemasınıń ekinshi formantına jaqın keletuǵının kóremiz. Joqarıda aytılǵanınday-aq [á] dawıslısı fonemasınıń ekinshi formantı 1380-1840 gts jiylikte, [a] dawıslı

1130-1390 gts jiylikte, al keltirilgen mısallardıń birinshi buwınındaǵı dawıslınıń ekinshi formantı 1375-1775 gts jiylikte boladı. Bul úsh túrli sanlardı salıstıra otırıp, joqarıda keltirilgen sózlerdiń birinshi buwınındaǵı dawıslınıń akustikalıq jaqtan juwan [a] fonemasına emes, al

jińishke [á] fonemasına jaqın ekenine isenim payda boladı. Solay etip, [k] hám [g] dawıssızları menen qońsılas halda bir buwınnıń quramında kelgen dawıslını juwan [a] foneması dep júrgen bolsaq, bunı akustikalıq maǵlıwmatlar tastıyıqlamaydı. Kerisinshe, ol jerde kelgen jińishke dawıslı [á] foneması bolıp sanaladı. Sonday-aq, artikulyaciyalıq jaqtan da jińishke [k] hám [g] dawıssızları menen qońsılas jaǵdayda bir buwınnıń qurılısında juwan dawıslınıń aytılıwı múmkin emes. Buǵan qaraqalpaq tilindegi dawıssızlar singarmonizmi jol bermeydi. Solay etip, qońsılas buwınlardıń juwan ya jińishkeliginen ǵárezsiz halda jińishke [k] hám [g] dawıssızları menen tek jińishke dawıslılar ǵana bir buwınnıń quramında kele aladı. Al juwan dawıslılar onday fonetikalıq jaǵdayda ushıraspaydı.

qaraqalpaq tilindegi usı kúnge shekem [ǵ] hám [g], sonday-aq [q] hám [k] sesleriniń hár biri basqa-basqa fonemalar retinde tanılıp kelgen bolsa, endi joqarıda aytılǵan maǵlıwmatlarǵa súyene otırıp, [q] juwan dawıslılar menen bir buwında, [k] jińishke dawıslılar menen bir buwında jumsalatuǵın bir pútin [q/k] únsiz dawıssız fonemasınıń juwan jáne jińishke reńkleri dep sanalıwı kerek. Al [ǵ] hám [g] sesleri de tap sonday qatnastaǵı, yaǵnıy [ǵ] juwan dawıslılar menen bir buwınnıń quramında [g] jińishke dawıslılar menen bir buwınnıń quramında jumsalatuǵın bir pútin únli [ǵ/g] dawıssız fonemasınıń juwan jáne jińishke reńkleri dep sanalıwı kerek. Solay etip, [q] menen[ǵ] tek juwan dawıslılar menen, [k] menen [g] tek jińishke dawıslılar menen jumsalatuǵın reńkler bolǵanlıqtan bul jaǵday jazıwda da qatań esapqa alınıwı kerek.

házirgi qaraqalpaq tilinde [y], [w] dawıssızlarınıń fonemalıq qásiyetlerine ayırıqsha toqtaw talap etiledi. Sebebi olar, birinshiden, aytılıwı jaǵınan sózdiń hám buwınnıń basında jáne aqırında eki túrli boladı. Ekinshiden, dawıslılarǵa eń jaqın dawıssız ses retinde bular dawıslı fonemalar menen bir buwında kelip, ashıq hám tuyıq diftonglardı payda etiwge qatnasadı. Úshinshiden, sózlerdiń túrli orınlarında jumsalıwı (distribuciyası) jaǵınan olar birdey emes. Sonıń menen birge [y] sonantı sózdiń basında jumsalıwı jaǵınan eń jaqın tuwısqan tiller bolǵan túrkiy tillerdiń qıpshaq-noǵay bólimshesine kiretuǵın qazaq, noǵay hám qaraqalpaq tillerinde birdey emes. Bul ses noǵay tilinde sózdiń basında jiyi jumsaladı. Al qaraqalpaq tilinde siyrek jaǵdayda [ya], [yar], [yaqshı], [yáki], [yaq], [yúsúp] usaǵan sózlerde ushırasadı. Al házirgi qazaq tilinde [y] sonantı sózdiń basında pútkilley jumsalmaydı.

Orıs álipbesi tiykarındaǵı qaraqalpaq jazıwında sózdiń basında y háribi tek yosh, yod sıyaqlı bir-eki sózde ǵana ushırasıp, qalǵan orınlarda [y] sesi [a] hám [á] ashıq dawıslıları menen kelgende sol dawıslı sesler menen birlikte ya háribi menen tańbalanatuǵın edi. [E] sesi menen kelgende [y] sonantı birgelikte [e] tańbası menen tańbalanadı. Sonday-aq [o] sesi menen kelgende de [y] sesi sol dawıslı menen qosılıp, bir tańba menen, yaǵnıy ë tańbası menen ańlatıladı. Al

áwelgi hám sońǵı álipbelerde ue sesler dizbegi e háribi menen ańlatılaberedi.

házirgi hám burınǵı qaraqalpaq tiliniń imla qádeleri boyınsha w [w] háribi tek ashıq, a, á [á] dawıslılarınıń aldında ǵana keledi. Máselen, waz [waz], waqıt [waqıt], wáde [wáde], wákil [wákil], t.b. Al erinlik dawıslı bolǵan o, ó [ó] fonemalarınıń aldında w [w] sesi anıq esitilgen menen ayırıqsha tańba menen tańbalanbaydı. Sózdiń basında kelgen sol o, ó háripleriniń hár biri sáykes erinlik dawıssız [w] hám erinlik dawıslı [o], erinlik dawıssız [w’] hám erinlik dawıslı [ó] sesleriniń dizbegin ańlatıp otıradı.

Joqarıda aytqanımızday-aq sonant [y]hám [w] ayırıqsha fonema retinde qaraqalpaq tilinde sózdiń barlıq jaǵdaylarında jumsaladı. Onı tastıyıqdaw ushın mına bir maǵlıwmattı keltiriwdiń

ózi-aq jetkilikli: [y] hám [w] affikslik morfema xızmetin atqara aladı. Máselen,

[y] sonantı menen [e] dawıslısı arasınan, [w] sonantı menen [ó] dawıslısı arasınan morfemanıń shegarası ótedi. Máselen, [tiye], [kewó], sózlerinde [ye], [wó] diftonglarınıń ortasınan morfemanıń shegarası ótip tur.

Sonday-aq [y], [w] dawıssızları sózdiń basında ashıq [a] hám [á] dawıslı fonemalarınıń aldında jumsaladı. Bul dawıslılardıń aldıńǵı [y], [w] sonantları [a] dawıslısınıń aldında túsirilip qaldırılsa, onda jańa sóz payda etiledi. Máselen, [yar]- [ar], [waz]- [az]. Al [á]