Fonetika _O Sayimbetov

1 - lekciya

Fonetika – til sesleri haqqındaǵı ilim

Jámiyette eń zárúrli hám oǵada áhmiyetli xızmetti - adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı wazıypasın atqaratuǵın til seslerden quraladı. Tildiń ómir súriwi, jasawı sesler arqalı bolatuǵınlıǵı, oylawımızdıń tikkeley shınlıqqa aylanıwı til arqalı, til sesleri arqalı iske asatuǵınlıǵı ilimpazlar tárepinen tolıq dáliyllengen edi. Tildiń usı seslik tárepi hám seslerge baylanıslı bolǵan túrli qubılıslar til biliminiń fonetika tarawında izertlenedi. Tildegi seslerdiń jasalıwın hám esitiliwin, seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı (singarmonizm, seslerdiń almasıwı, qısqarıwı, túsip qalıwı hám t.b.), tildiń buwın qurılısın, pát normasın, intonaciyasın fonetika ilimi izertleydi. Sonday-aq sózlerdiń durıs aytılıwı hám jazılıw qádeleri de fonetikaǵa baylanıslı máseleler bolıp sanaladı.

Tildegi barlıq sesler tutas bir sistemanı quraydı. Bul sestiń tutas til sistemasına kiretuǵınlıǵı onıń tildegi basqa seslerge qatnasında, qarama-qarsı qoyılıwında, óz-ara salıstırılıwında anıq kórinedi. Tildiń fonemalıq qurılısın anıqlaw, qansha dawıslı hám dawıssızlardıń óz aldına dara fonema xızmetinde jumsalatuǵınlıǵın, olardıń sóz mánisin hám formasın ayırıwǵa qatnasın anıqlaw ayrıqsha áhmiyetke iye boladı. Sózde geypara jaǵdaylardıń sebebinen ayırım seslerdiń túsip qalıw yamasa almasıw qubılısları ushırasadı. Sonday-aq qońsılas seslerdiń, buwınlardıń ózara tásirine baylanıslı, pátke hám taǵı basqa fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı sesler belgili dárejede ózgerislerge ushırap, bir-birine úylesip keledi. Mine, bunday qubılıslardıń barlıǵı fonetikanıń birden-bir tiykarǵı izertlew obyekti bolıp tabıladı.

Álbette, til sesleri adamnıń sóylew aǵzalarınıń tikkeley qatnası arqalı jasaladı. Sóylew aǵzaları adamlardıń biologiyalıq jaqtan tirishilik etiw ushın kerekli bolǵan músheleri xızmetin atqarıw menen birge olardıń(adamlardıń) jámiyettegi eń áhmiyetli qatnas quralı bolǵan tildi, sóylewdi payda etiwshi aǵzaları bolıp ta sanaladı. Tildegi sesler birinen soń biri izbe-izlik penen aytıladı, al bir neshe sesti bir waqıtta teńinen aytıw múmkin emes. Tilde aytılatuǵın sesler tábiyattaǵı tolıp atırǵan seslerdiń bir túri bolıp, olardıń hár qaysısı ózlerine tán akustikalıq sıpatlamasına iye boladı. Sóylew aǵzaları hám olardıń seslerdi payda etiwdegi xızmeti, seslerdiń akustikalıq tárepi fonetikada izertlenedi. Buwın, pát, intonaciya til sesleri menen tıǵız baylanıslı boladı. Olardı bildiretuǵın ayrıqsha sesler joq. Basqasha aytqanda buwın, pát, intonaciya tildiń materiallıq tárepi, fizikalıq forması bolǵan seslerden bólek turmaydı. Kerisinshe, olar til birlikleri bolǵan sesler menen birlikte, sesler arqalı tutas sózlerde hám gáplerde kórinedi. Sonlıqtan tildegi sesler arqalı júzegeshıǵatuǵın bunday qubılıslar da fonetikada izertlenedi.

Biziń házirgi jazıwımız (kirill, latın jazıwları) seslik jazıw bolıp, hár bir seslik tip - hár bir fonema (geyde birneshe fonemalar) qabıl etilgen shártli tańba menen belgilenedi. Álipbedegi háriplerden, barlıq shártli tańbalardan durıs paydalanıp, sózlerdi hámme bir qıylı etip durıs jazıw máseleleri kópshilik jaǵdayda fonetikaǵa baylanıslı sheshiledi. Sonday-aq awızsha sóylew óz normasına, ózgesheligine iye boladı. Awızsha sóylew mudamı jazıw menen sáykes kele bermewi múmkin. Tildiń awızsha hám jazba tárepleri bir-birine tıǵız baylanıslı bolıw menen birge olar ayrmashılıqlarǵa da iye boladı. Tildiń awızsha sóylew normaları, jazıw qádeleri tikkeley fonetikaǵa baylanıslı dúziledi. Tildiń awızsha hám jazba tárepleri fonetikanıń tikkeley izertlew obyektine kiredi.

Fonetikanıń áhmiyeti hám til biliminiń basqa tarawları menen baylanısı

Sózlerdi grammatikalıq baylanısqa túsirip, gáp quraw arqalı adam óz oy-pikirin bildiredi. Sóz hám gáp máni bildiretuǵın til birlikleri boladı. Ses jeke turıp semanstikalıq máni bildire almaydı, biraq sózlerdiń ózi seslerden quraladı. Sonlıqtan sóz hám gáp penen seslerdi bir qatarǵa qoyıp, olardıń úshewin teńdey qatnastaǵı til birlikleri dewge bolmaydı. Til birlikleri ortasında seslerdiń tutqan ornın belgilewde, ásirese, prof. L.R. Zinderdiń mına pikiri itibarǵa ılayıq: «Tilde tradiciyalıq túsinik bolǵan hár qıylı úsh element bir-birinen ayırılıp turadı: sesler, grammatika hám sózlik degen pikir qayta qarawdı talap qıladı. Seslik

tárepi bul tildiń úshinshi bir elementi emes, al sózlerdiń hám grammatikalıq usıllardıń jasawınıń zárúrli forması. Sózlik hám grammatikalıq qurılıs tildiń mazmunın qurasa, al seslik tárepi tildiń materiallıq negizin, onıń fizikalıq formasın quraydı desek boladı. Solay etip sesler sózlerdiń, grammatikalıq formalardıń, ulıwma tildiń ómir súriwin támiyin etiwshi eń zárúrli til birligi bolıp sanaladı.

Fonetika ámeliy jaqtan da úlken áhmiyetke iye boladı. Mekteplerde sawatlılıqqa úyretiw

- durıs oqıtıw, durıs jazdırıw metodikasınıń kóp ǵana máseleleri fonetikaǵa baylanıslı sheshiledi. Tildiń awızsha hám jazba tárepleriniń óz-ara baylanısı menen ayırmashılıqların esapqa alıw oqıwshılardı sawatlılıqqa úyretiw úlken áhmiyetke iye boladı.

Burın jazıwı bolmaǵan xalıqlardıń álipbesi menen jazıwın dóretiw, burın jazıwı bar xalıqlardıń jazıwın taǵı da jetilistiriw sıyaqlı ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye bolǵan máseleler fonetikaǵa tiykarlana otırıp sheshiledi. Tildiń awızeki sóylew qádelerin tolıq bilgende ǵana kópshilikke arnalǵan bayanatlardı, radio xabarların durıs oqıw múmkin. Ádebiy tildiń imla qádelerin belgilew bolsa, fonetikanıń ámeliy jaqtan baslı máseleleriniń biri bolıp esaplanadı.

Fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis házirgi qaraqalpaq til biliminiń bólekbólek tarawları bolıp, olar bir-birinen úlken ózinshelik ózgesheliklerine, keskin ayırmashılıqlarına iye bolıw menen bir qatarda óz-ara tıǵız baylanıslı da boladı. Óytkeni bul tarawlardıń báriniń de izertleytuǵın birden-bir obyekti - házirgi janlı qaraqalpaq ádebiy tili. házirgi qaraqalpaq til biliminiń joqarıda kórsetilgen hár bir tarawı qaraqalpaq tiliniń belgili bir tárepin jan-jaqlı tereń izertleydi. Bul izertlewde tutas tildiń basqa tárepleri de názerden sırtta qalmawı tiyis.

Leksikologiya, morfologiya hám sintaksiste tildiń fizikalıq (seslik) tárepine ayrıqsha itibar berilmesten-aq, onıń máni ańlatıwshılıq tárepi názerde tutıladı; bul tarawlardıń izertlew obyekti tildiń dara turǵanda máni bildiretuǵın birlikleri - sóz, sóz dizbegi, gápler boladı. Fonetika bul tarawlar ortasında ayrıqsha orın tutadı. Óytkeni fonetikanıń izertlew obyekti bolǵan ses ózózinen semantikalıq máni bildirmeydi. Al sesler sózlerde jumsalıp, sózlerdiń mánisin hám formasın ózgertiwge tikkeley qatnasadı. Sonlıqtan fonetika tildiń sotsiallıq tárepi menen bir qatarda onıń fizikalıq - akustikalıq jaǵın da izertleydi.

Fonetika óz aldına ilim sıpatında grammatikaǵa da, leksikologiyaǵa da qarama-qarsı qoyılatuǵın tildiń ayrıqsha tarawı ekenligine kópshilik ilimpazlar óz waqtında úlken dıqqat awdarǵan edi. Sonıń menen birge fonetika leksikologiya, morfologiya hám sintaksis penen tıǵız baylanıslı boladı. Fonetikanıń leksikologiya menen baylanıslı ekenligi sonda - leksikologiyanıń negizgi izertlew obyekti bolǵan sózler bir-birinen sesler arqalı, seslik ózgeshelikleri arqalı ayırılıp turadı. Tek tildegi omonim sózler ǵana seslik ózgesheliklerisizaq hár túrli máni bildiredi. Mısalı : tal-atlıq sóz mánisinde, tal-feyil sóz mánisinde: at- atlıq, at-feyil mánisinde hám t.b. Sózlerdiń seslerden quralatuǵınınıń ózi fonetika menen leksikologiyanıń baylanıslı ekenligin kórsetedi.

Fonetika morfologiya menen baylanıslı boladı. Sózlerge hár qıylı morfologiyalıq formalar qosılıw arqalı seslerdiń ózgeriwleri, almasıwları, túbirdiń sońǵı buwınınıń juwan ya jińishkeligine qaray qosımtalardıń juwan, jińishke bolıp keliwi hám taǵı basqalar fonetika menen morfologiyanıń tıǵız baylanıslı ekenin kórsetedi: Mısalı: kitap-kitabı, shanaqshanaǵı, balalıbilimli, jetker-atqar hám t.b.

Fonetika sintaksis penen de baylanıslı boladı. Xabar, úndew, soraw, buyrıq sıyaqlı gáplerdiń hár bir túri ózlerine tán bolǵan intonaciyasına iye boladı. Olar aytılıwda intonaciyalıq jaqtan birbirinen ayrılıp turadı. Sonday-aq bir túrli gáplerdiń ózi hár qıylı jaǵdaylarǵa, ortalıqqa baylanıslı túrlishe intonaciya menen aytılıwı múmkin. Kerekli sózlerge tıńlawshınıń dıqqatın awdarıw ushın pát qoyıp, kóterińki aytıw, ayırım gáp aǵzalarınan keyin pauza islew, tutas gáptegi sózlerdiń melodikalıq jaqtan qubılmalı (bálentpás, sozımlı-qısqa) bolıp aytılıwı - mine, bulardıń bári oy-pikirdiń anıq hám túsinikli bolıwın támiyin etedi. Frazalıq pát, pauza, melodika - intonaciyanıń ajıralmas sıńarları. Al

intonaciya bolsa, seslik qubılıs bolıp sanaladı. Bunnan fonetikanıń sintaksis penen baylanıslı ekeni ańlanadı.

Fonetika lingvistikalıq emes ilimler menen de baylanıslı boladı. Fonetika bárinen burın akustika hám fiziologiya menen baylanıslı. Fonetika sonday-aq meditsinanıń ayırım tarawları menen de baylanıslı boladı.

Fonetikanıń tarawları

Fonetika tildegi seslerdi hám seslerge baylanıslı bolǵan barlıq qubılıslardı hár tárepleme tolıq izertleydi. Seslerdiń sóylew aǵzaları tárepinen jasalıwı, olardı akustikalıq sıpatlaması, seslerdiń hár qıylı tariyxıy dáwirlerde ózgerisler menen rawajlanıp keliwi, házirgi tildegi jaǵdayı, bir semyalas hám hár qıylı semyadaǵı tillerdiń seslik jaqtan jaqın-alıslıǵı sıyaqlı bir-birine baylanıslı bolǵan, sonıń menen birge hár qaysısın óz aldına alıp, tereń izertlewdi talap etetuǵın bul máseleler fonetikanıń hár túrli tarawlarında sóz etiledi. Fonetikanıń ózi sol tarawlardıń jıynaǵınan turadı.

Jeke tildiń seslik dúzilisi sol jeke tildiń fonetikasında úyreniledi. Máselen, qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisi qaraqalpaq tiliniń fonetikasında, orıs, ózbek, qazaq tiliniń seslik dúzilisi, sáykes sol tillerdiń fonetikalarında izertlenedi. Jeke tildiń fonetikası menen birlikte til biliminde ulıwma fonetika da boladı. Ulıwma fonetika dúńya tilleriniń seslik dúzilisine baylanıslı bolǵan ulıwmalıq, ortaq máselelerdi izertleydi: adamnıń sóylew aǵzalarınıń artikulyaciyalıqá múmkinshiliklerin, seslik qubılıslardıń tábiyatın, seslerdi payda etiwdiń ulıwmalıq jaǵdayın, seslerdiń ózgeriwiniń hám dizbeklesiwiniń ulıwmalıq nızamlılıǵın, seslerdi klassifikaciyalawdıń jolların hám t.b. máselelerdi izertleydi. Ulıwma fonetika kópshilik dúńya tilleriniń materiallarına súyenedi. Sonlıqtan ulıwma fonetika jeke fonetika menen tıǵız baylanıslı boladı. Jeke fonetika seslik qubılıslardı tildiń rawajlanıwınıń házirgi qálpindegi jaǵdayında sıpatlawı múmkin. Sonday-aq til sesleriniń belgili dáwir dawamında rawajlanıw, ózgeriske ushıraw sebeplerin hám basqa tuwısqan tiller menen baylanısın salıstırıp izertlew múmkin. Sonlıqtan jeke fonetikanıń ózi tariyxıy fonetika, salıstırma fonetika hám sıpatlama fonetika sıyaqlı tarawlardan turadı.

házirgi qaraqalpaq tilinde jumsalıp júrgen sesler aytılıwı jaǵınan da, atqaratuǵın xızmeti jaǵınan da, seslik qurılısı jaǵınan da áyyemgi turısınan tap házirge shekem hesh ózgerissiz sol qálpinde áwladtan-áwladqa ótip kelgen emes. Kerisinshe, tariyxıy waqıtlar ótiw menen ayırım seslerdiń túsip qalıw, ayırım seslerdiń jańadan payda bolıw qubılısları nátiyjesinde tildiń seslik quramı rawajlanıp kelgen. Tildiń seslik qurılısınıń hár túrli tariyxıy dáwirlerde rawajlanıp, ózgerislerge ushırawın hám ol ózgerislerdiń sebebin tariyxıy fonetika izertleydi.

Bul tildiń seslik qubılısları sol tildegi jaqın, tuwısqan bolǵan basqa tildiń seslik qubılısları menen salıstırıla otırıp úyrenilse, olar ortasındaǵı ulıwma hám ayırmashılıq belgileri anıqlanadı. Bul ayırım tildiń bir semyaǵa kiretuǵın basqa tillerden ózgesheligin hám usaslıq táreplerin ashıwda úlken áhmiyetke iye. Sonday-aq óz-ara usamaytuǵın hár túrli semyaǵa kiretuǵın tillerdiń seslik sistemasın salıstıra otırıp, ol tillerdiń nızamlı ayırmashılıqların kóriw múmkin. Tillerdi salıstıra otırıp úyreniw, ana tilinen shet tiliniń ózgesheliklerin sanalı túrde ózlestiriw basqa tillerdi durıs hám tez úyreniwge sebepshi boladı. Salıstırma fonetikafonetikanıń ayrıqsha bir tildiń seslerin basqa tillerdiń sesleri menen salıstıra otırıp izertleytuǵın tarawı. Salıstırma fonetika mudamı tariyxıy fonetika menen tıǵız baylanısta boladı.

Sıpatlama fonetika tildiń rawajlanıwınıń házirgi ómir súrip turǵan dáwirindegi seslik qurılısın, ondaǵı fonemalar sistemasın, fonemalardıń ishki óz ara baylanısın anıqlaydı. Tildiń fonemalıq qurılısın anıqlawda fonemalardıń tariyxıy shıǵısı hám rawajlanıwı da esapqa alınadı. Sıpatlama fonetikada seslerdiń ózgeriw hám rawajlanıw tariyxı házirgi tildiń fonetikalıq sistemasın anıqlawdıń qosımsha quralı retinde paydalanıladı. Bunday baǵdardaǵı fonetikalıq izertlewdi sońǵı dáwirde fonologiyaá dep ataydı.

Sıpatlama fonetika seslerdiń fiziologiyalıq-artikulyaciyalıq, fizikalıq-akustikalıq hám lingvistikalıq táreplerin izertleydi. Seslerdiń jasalıwında sóylew aǵzalarınıń atqaratuǵın

xızmeti (geyde bul fiziologiyalıq fonetika dep te júrgiziledi), qanday seslerdiń esitiw aǵzalarında qanday tásir qaldıratuǵınlıǵı (seslerdiń akustikalıq tárepi), sózlerdiń mánisin hám formasın ayırıwda jeke seslerdiń qanday xızmet atqaratuǵınlıǵı sıyaqlı máseleler usı sıpatlama fonetikada izertlenedi. Bulardıń ishinde seslerdiń máni hám forma ayırıwshılıq xızmeti, yaǵnıy qatnas jasaw quralı retinde jumsalatuǵın tárepi baslı áhmiyetke iye boladı. Seslerdiń usı semantikalıq tárepi fonetikanı jámiyetlik ilim bolǵan lingvistikaǵa kirgizedi. Solay etip izertlew jumısınıń maqseti hám usılına qaray fonetika bir jaǵınan ulıwma fonetika hám jeke fonetika bolıp bólinse, ekinshi jaǵınan sıpatlama fonetika, tariyxıy fonetika hám salıstırma fonetika bolıp bólinedi. Bul miynette házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń sıpatlama fonetikası haqqında sóz etiledi.

Fonetikanıń izertlew usılları.

Fonetika anaw yamasa mınaw seslik qubılısqa fonologiyalıq kóz-qarastan qaraytuǵın bolsa, ol til biliminiń leksikologiya, morfologiya hám sintaksis tarawları qollanatuǵın usıllardan paydalanadı. Aytayıq, fonemalardıń sózlerde túrli kombinaciyalarda jumsalıwı, fonetikanıń leksikologiya hám grammatika menen baylanısı, fonetikalıq qubılıslardıń óz-ara baylanısı hám t.b. jóninde sóz etilgende janlı tildiń faktlerine tiykarlanıladı.

Fonetikada tiykarınan eki túrli usıl - obyektivlik hám subektivlik usıllar bolıp, olar birbirin tolıqtırıp otıradı. Ádette seslik qubılıslardıń sırların esitiwimiz arqalı hám sóylew aǵzalarımızdıń háreketi arqalı biliwge tırısamız. Bulay etip baqlaw júrgiziw subektivlik usıl tiykarında boladı.

Ádette awızeki sóylew barısında ushırasatuǵın kóp ǵana seslik qubılıslar sóylewshi hám tıńlawshı tárepinen elestirilmeydi. Sózlerdegi sesler burınnan dástúr boyınsha qáliplesip qalǵan kónligiwler tiykarında qabıl etiledi. Mısalı: at, bet, ot, ót sózlerindegi t fonemasınıń tórt túrli ekenligin, balalar degen bir sózdiń ózindegi birinshi, ortańǵı hám sońǵı buwınlardaǵı a dawıslı fonemasınıń sozımlılıǵı hám akustikalıq sıpatı jaǵınan úsh túrli ekenin sóylewshi de, tıńlawshı da itibarǵa almaydı. Bunday seslik ayırmashılıqlar fonetikada úlken áhmiyetke iye. Óytkeni usınday hár qıylı seslik ayırmashılıqlar kem-kem ótkirlesip, keleshekte jańa fonema dóreliwi múmkin.

«Sana salasına tikkeley ele ótpegen, fiziologiyalıq hám fizikalıq tarawda bolıp atırǵan ayırım qubılıslar lingvist ushın oǵada úlken áhmiyetke iye bolıwı múmkin. Óytkeni ol qubılıs keleshek ózgerislerdiń nıshanı bola otırıp, waqıttıń ótiwi menen tillik oylawdıń qaramaǵına ótiwi itimal».

Til sesleriniń tábiyatın tolıq biliw ushın subektivlik usıl ele jetkiliksiz. Obektiv ómir súriwshi seslik qubılıslar obyektivlik usıllar tiykarında izertleniwi zárúr. Basqasha aytqanda, olar túrli eksperimentler járdeminde izertleniwi kerek. Til seslerine qoyılatuǵın eksperimentler, álbette, eksperimentallıq fonetikada izertlenedi. Eksperimentallıq fonetika til biliminiń fonetikasınıń ayrıqsha tariyxıy fonetika, salıstırma fonetika, sıpatlama fonetika sıyaqlı tarawı emes, al seslik qubılıslardı hár túrli áspablar járdeminde izertleytuǵın usıl bolıp tabıladı.

házirgi dáwirde fonetikalıq izertlewlerde túrli apparatlardıń járdeminde ǵana anaw yamasa mınaw seslik qubılıslar jóninde anıq juwmaqqa keliw múmkin. Ásirese seslerdiń aytılıwı hám esitiliwi máselelerin teksergende eksperimental usıl kútá zárúrli boladı. Óytkeni «...hátte názik seslerdi esitiwge úyrengen, shınıqqan qulaqtıń ózi sol seslerdi sol qálipte emes, al jeke oylawı negizinde kónligiwi boyınsha qabıl etedi» dep jazǵan edi akademik L.V.Sherba.

Eksperimentallıq fonetikada tiykarınan tórt túrli usıl qollanıladı: grafikalıq usıl (kimogramma, ostsillogramma sızıqları), seslik usıl (plastinka, magnitafon plenkası), somatikalıq usıl (foto-rentgen, palatogramma súwretleri), spektrografiyalıq usıl (spektrogrammalar).

2 - lekciya

Dawıslı hám dawıssız fonemalar olardıń ayırması. Dawıslı fonemalar haqqında túsinik.

Barlıq tillerde (sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de) seslerdi dawıslılar hám dawıssızlar dep bóliw erteden baslap-aq dástúrge aylanǵan. Bulay etip bóliwde seslerdiń tildegi xızmeti, olardıń artikulyaciyası hám akustikalıq sıpatlaması esapqa alınadı. Seslerdi dawıslı hám dawıssız dep bóliwde eń aldı menen olardıń buwın quray alıw yamasa buwın quray almaw qásiyetine qaraladı. Buwın quray alatuǵın sesler dawıslı sesler, buwın quray almaytuǵın sesler dawıssız sesler boladı. Dawıslılar hám dawıssızlar artikulyaciyalıq jaqtan da ózgeshelikke iye boladı. Artikulyaciyalıq jaqtan dawıslılardıń dawıssızlardan baslı ayırmashılıǵı mınalardan ibarat: birinshiden, dawıslılardı aytqanda ókpeden shıqqan hawa aǵımı sóylew aǵzaları tárepinen tosqınlıqqa ushıramaydı. Al dawıssızlardı aytqanda hawa aǵımı sóylew aǵzalarınıń bir jerinde tosqınlıqqa ushıraydı. Bul tosqınlıq hár túrli formada jasalıwı múmkin: háreketsheń sóylew aǵzası háreketsiz sóylew aǵzasına tiyiwi hám jaqınlasıwı arqalı jasaladı. Ekinshiden, dawıslılardı aytqanda ókpeden shıqqan hawa aǵımınıń páti kúshsiz, ólpeń bolsa, dawıssızlardı aytqanda hawa aǵımı kúshli boladı. Dawıssızlardıń aytılıwında hawa aǵımınıń kúshli bolıwı olardıń jasalıwındaǵı sóylew aǵzaları payda etken tosqınlıqtı jeńiw zárúrliginen bolsa kerek. Nátiyjede anaw ya mınaw dawıssız seske tán bolǵan shawqım payda etiledi. Úshinshiden, dawıslılardı aytqanda tutas barlıq sóylew aǵzalarına kúsh túsip, olardıń muskulları tartılıp, kerilip turadı hám kóbirek kúsh jumsaladı. Al dawıssızlardı aytqanda sóylew aǵzalarınıń bir jerinde tosqınlıq payda etilip, tek sol tosqınlıq payda bolǵan orındaǵı sóylew aǵzasına ǵana kúsh túsip, muskulları tartılıp turadı da, basqa sóylew aǵzalarına kúsh túspey muskulları ápiwayı, bosań qálpinde boladı hám az kúsh jumsaladı.

Joqarıda aytılǵan dawıslılardıń hám dawıssızlardıń ózlerine tán bolǵan artikulyaciyalıq ózgeshelikleri olardıń akustikalıq jaqtan da hár túrliligin keltirip shıǵaradı. Dawıssızlarǵa shawqım, al dawıslılarǵa dawıs (muzıkalı ton) tán boladı. Akustikalıq belgilerine qaray seslerdi dawıslılar hám dawıssızlar dep bóliw biraz qıyın. Dawıssızlardıń ózleri akustikalıq jaqtan birgelki emes. Dawıssız sesler qatarına kiretuǵın sonorlar (sonant dep te aytıladı) dawıstıń qatnası jaǵınan dawıssızlardan góre dawıslılarǵa jaqınıraq. Olardı aytqanda shawqımǵa qaraǵanda muzıkalı ton, dawıs basımıraq qatnasadı, biraq dawıslılarǵa qaraǵanda ses kúshi pásirek boladı. Sonday-aq únli dawıssızlardı aytqanda da shawqım menen birlikte dawıs qatnasadı. Al únsiz dawıssızlar tek shawqımnan jasaladı. Sonlıqtan akustikalıq jaqtan seslerdi dawıslılar hám dawıssızlar dep anıq toparlarǵa bóliw qıyın.

Juwmaqlap aytqanda tildegi seslerdi dawıslılarǵa hám dawıssızlarǵa bólgende eń aldı menen buwın quray alıw yamasa buwın quray almaw qásiyetine qaraymız. Sonday-aq seslerdiń bul hár bir toparı ulıwmalıq artikulyaciyalıq hám akustikalıq belgilerine de iye boladı.

Dawıslılardıń fonemalıq quramı

qaraqalpaq tiliniń fonemalıq quramın anıqlaw máselesi ayırım quramalı seslerdiń diftonglardıń bir fonemadan turatuǵınlıǵın yamasa eki fonemadan turatuǵınlıǵın anıqlaw máselesi menen tikkeley baylanıslı. Basqasha aytqanda, qaraqalpaq tiliniń fonemalıq quramın anıqlawda házirge shekem ádebiyatlarda talaslı bolıp júrgen [y] hám [w] yarım dawıslılarınıń dawıslı fonemalar menen bir buwınnıń quramında ushırasıwınan jasalatuǵın diftonglardıń bir pútin fonema dep sanalıwı kerek pe yamasa olardıń hár biri eki fonemanıń dizbegi me degen máseleniń qalay sheshiliwi menen tıǵız baylanıslı boladı. Eger diftonglar ayırıqsha fonema bolsa, onda tildegi basqa fonemalarǵa (sonıń ishinde monoftonglarǵa da) qarama-qarsı qoyıladı. Tildegi monoftonglarǵa ayrıqsha fonema retinde diftonglar qosılsa, óz gezeginde dawıslılardıń fonemalıq quramı artadı. Eger diftonglar eki fonemanıń dizbegi dep qaralsa, olardıń quramındaǵı dawıslı sıńarı ádettegi monoftong dep qaraladı da, al tutas

diftong ayrıqsha fonema (monofonema) bolmaǵanlıqtan, ol tildegi basqa fonemalarǵa qaramaqarsı qoyıla almaydı.

házirgi qaraqalpaq tilinde ayrıqsha fonema retinde jumsalatuǵın fonologiyalıq diftonglar ushıraspaydı. Bul tilde diftonglar jóninde sóz bolǵanda tek fonetikalıq diftonglar ǵana kózde tutıladı. Atap aytqanda, artikulyaciyalıq hám akustikalıq jaqtan dawıslılarǵa eń jaqın bolǵan

[y] , [w] sonantları (yarım dawıslıları) dawıslılar menen dizbeklese otırıp, fonetikalıq diftonglardı (jalǵan diftonglardı) payda etedi. Burınıraqta biz atalǵan bul sonantlardıń qatnasıwı menen dóretilgen diftonglardıń fonologiyalıq jaqtan hár qaysısınıń eki fonemadan turatuǵınlıǵın dálillewge háreket etken edik.

Yarım dawıslılar bolǵan [y] hám [w] sesleri hámme dawıslılar menen dizbeklesip kele otırıp ashıq yamasa tuyıq diftonglardı payda ete beredi. Ádette bul sesler ayrıqsha fonema retinde ózleri qatara bir buwın quramında kelgen ashıq dawıslılardan ajıralıp, payda etip turǵan diftonglardıń quramınan ap-ańsat bólek lenedi. Solay etip olardıń ayrıqsha fonema bolıwına hesh gúman tuwmaydı. Máselen, [ay], [aw], [ya], [waz], [wáj], [yar], [taw], [tay], [saw] sıyaqlı sózlerde ashıq dawıslılar menen kelgende [y] hám [w] dawıssızlarınıń ayrıqsha fonema ekenin, solay etip ol diftonglardıń dawıslı menen sonant [y] fonemalarınıń yamasa dawıslı menen sonant [w] fonemalarınıń dizbeginen turatuǵınına hesh qanday gúman tuwmaydı hám bunı ayrıqsha dálillep otırıw zárúr emes. Al [y] hám [w] sonorlarınıń qısıq yamasa orta kóterińki dawıslılar menen keliwinde, solay etip [ıw], [iw], [uw], [úw] tuyıq diftongların, [ye], [wo], [wó] ashıq diftongların payda etiwde dálilewdi talap etetuǵın shataslı másele bar edi. Olardıń hár biri eki fonemadan tura ma yamasa eki sesten quralǵan bir fonema maW Mine, usı másele ayrıqsha túsindiriwdi talap etetuǵın edi. Dawıslı fonemalardıń muǵdarı usı máseleniń qalay sheshiliwine tikkeley baylanıslı. Eger olar eki sesten quralǵan ayrıqsha diftong-fonemalar dep esaplansa, onda qaraqalpaq tilindegi fonemalardıń sanı toǵızdan kóbeyedi. Al olardıń hár biri dawıslı fonema menen sonant dawıssız fonemalardıń dizbegi dep esaplansa, onda qaraqalpaq tilindegi dawıslılardıń sanı toǵız fonemadan ibarat boladı. Sonlıqtan da [ıy], [iy], [uw], [úw] tuyıq diftonglarınıń hám [ye], [wo], [wó] ashıq diftonglarınıń fonologiyalıq quramın anıqlaw máselesi menen qaraqalpaq tili dawıslılarınıń fonemalıq quramın anıqlaw óz-ara baylanıslı hám birgelikte sheshiliwi tiyisli másele bolıp tabıladı.

Dawıslılardıń fonemalıq quramı jóninde pikirlerdiń hár túrli bolıwınıń ózi de usı diftonglardıń fonemalıq quramınıń hár túrli bolıp sheshiliwine baylanıslı. Máselen, kópshilik

ádebiyatlarda qaraqalpaq tilindegi toǵız dawıslı fonema bar (a, á, o, ó, u, ú, ı, i, e) dep esaplansa, al J.Aralbaev on bir dawıslı fonema bar dep esaplaydı. Ol toǵız dawıslımonoftongtıń ústine eki dawıslı diftongtı ayrıqsha fonemalar retinde qosadı hám házirgi qaraqalpaq tiliniń imlası boyınsha ıy, iy tańbaları arqalı ańlatılıp júrgen diftonglardı juwan, jińishke reńklerdegi [i] monofoneması dep, al uw, úw tańbaları menen ańlatılıp júrgen diftonglardı juwan, jińishke reńklerdegi [u] monofoneması dep esaplaydı. Solay etip, J.Aralbaevtıń qaraqalpaq tiliniń dawıslılarınıń fonemalıq quramı jónindegi bul juwmaǵı akademik I.Keńesbaev tárepinen aytılǵan qazaq tiliniń dawıslılarınıń fonemalıq quramı toǵız monoftong hám eki diftong fonemalardan ibarat boladı degen pikiri menen sáykes keledi. Biraq házirgi qazaq tiliniń dawıslılarınıń fonemalıq quramı jóninde de pikirler birdey emes. I.Keńesbaevtıń pikirinshe qazaq tilinde on bir dawıslı fonema bolsa (a, á, e, o, ó, i, ı, u, ú, i, u) , A.Djunisbekovtıń dáslepki pikirinshe toǵız (a, á, e, o, ó, ı, i, u, ú) , al sońǵı pikiri boyınsha altı (a, á, ı, u, i, ú) dawıslı fonema bar. Bulardıń ishinde D.Djunisbekovtıń qazaq tilinde toǵız dawıslı fonema bar degen dáslepki pikirine qosılıwına boladı. Al qazaq tilindegi [iw], [uw] diftongların ayrıqsha fonema dep esaplaytuǵın I.Keńesbaevtıń pikirine de, sondayaq qazaq tilinde sózlerdiń barlıq poziciyasında da e, o, o´ ayrıqsha fonema emes, al eki fonemadan ibarat diftonglar: e diftongi [y] menen [i], [o] diftongi [w] menen [u], ó diftongi [w] menen [ú] fonemalarınıń dizbeginen turadı; solay etip qazaq tilinde hámmesi bolıp altı monoftong hám úsh diftong bar degen A.Djunisbekovtıń sońǵı pikirine de qosılıw qıyın. qazaq tilinde ushırasatuǵın [bel]-[bil], [bol]-[bul], [kól]-[kúl] jubaylas sózlerindegi

dawıslılardıń qarama-qarsı qoyılıwınıń ózi-aq, bizińshe, e, o, ó dawıslılarınıń ayrıqsha fonema (monoftong) ekeninen dárek beredi.

qaraqalpaq tilindegi diftonglardıń hár biriniń, sonıń ishinde tuyıq diftonglar bolǵan [ıy], [iy], [uw], [úw] hám sózdiń eń basında jumsalatuǵın ashıq diftonglar bolǵan [ye], [wo], [wó] fonologiyalıq jaqtan eki fonemanıń dizbeginen turatuǵınlıǵın ózimizdiń kandidatlıq dissertaciyamızda eksperimental maǵlıwmatlar tiykarında hár tárepleme dálillegen edik.

Sonlıqtan qaytalamaw maqsetinde biz diftonglardıń hár qaysısınıń ne sebepten eki fonemanıń dizbeginen turatuǵınlıǵın túsindirip otırmadıq.

Solay etip qaraqalpaq tilindegi diftonglardıń fonologiyalıq jaqtan ayrıqsha birlik bolmaytuǵınlıǵı dawıslılardıń fonemalıq quramın anıqlawda qatań esapqa alındı.

házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde toǵız dawıslı ses ayrıqsha fonema retinde jumsaladı. Olar - a[a], ı[ı], á[á], i[i], e[e], o[o], ó[ó], u[u], ú[ú]. Dawıslı fonemalardıń túrli fonetikalıq jaǵdaylarda jumsalıwı jaǵınan qaraqalpaq tilindegi singarmonizmge sáykes qatań sheklenedi. Olar tildiń tik hám jazıq jaǵdayları boyınsha, erinniń qatnası boyınsha ayrıqsha fonema sıpatında óz-ara qarama-qarsı qoyıladı.

Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de, bir buwınlı sózlerde hám kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınlarında barlıq dawıslı fonemalar sheklenbesten jumsaladı. Al kóp buwınlı sózlerdiń ekinshi hám sońǵı buwınlarında dawıslı fonemalar jumsalıwı boyınsha sheklengen boladı. Dawıslılar singarmonizmine muwapıq sońǵı buwınlarda qanday dawıslınıń keliwi aldıńǵı buwındaǵı dawıslınıń sıpatınan ǵárezli boladı. Sonday-aq ayırım dawıslılar qaraqalpaq tilinde sońǵı buwınlarda pútkilley jumsalmawı da múmkin. Máselen, qaraqalpaq tilinde [o], [á], dawıslılar jumsalıwı jaǵınan ádewir sheklengen. Dawıslı [o] foneması bir buwınlı sózlerden yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınınan basqa jaǵdayda pútkilley jumsalmaydı. Al á foneması siyrek jaǵdayda, onda da tiykarınan arab, parsı tillerinen awısqan sózlerde ushırasadı. Biz dawıslılardıń jumsalıw jiyiligin izertlew nátiyjesinde usınday juwmaqqa keldik. Dawıslı fonemalardıń arasında [o] hám [á] qosımtalarda pútkilley ushıraspaydı. Bul jaǵday [á], [o] sesleriniń qaraqalpaq tilinde fonema retinde sońǵı dáwirde qálipleskeninen dárek beredi.

Túrkiy tillerde bir buwınlı sózler yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınları dawıslı fonemalardıń jumsalıwı ushın ayrıqsha qolaylı fonetikalıq jaǵday bolıp tabıladı. Bul jaǵday dawıslılardıń fonemalıq qásiyetin anıqlawda esapqa alınıwı tiyis.

qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalar úsh túrli belgileri boyınsha ayırılıp turadı. Tildiń jazıq (gorizontal) jaǵdayı boyınsha til aldı, til ortası hám til artı, tildiń tik (vertikal) jaǵdayı boyınsha ashıq hám qısıq, erinniń qatnası boyınsha erinlik háim eziwlik ekenligi boyınsha ayırılıp turadı hám usı belgileri menen óz ara qarama-qarsı qoyıladı. Dawıslı [e] foneması ayırım ádebiyatlarda aytılǵanınday ashıq yamasa orta kóterińki fonema emes, al, bizińshe, qaraqalpaq tilindegi [ı], [i], [u], [ú] fonemaları sıyaqlı qısıq fonemalar qatarına jatadı. Birden-bir til aldı dawıslısı bolǵan eziwlik [e] foneması tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha til ortası eziwlik [i], [á] fonemalarına da, til artı eziwlik [ı], [a] fonemalarına da qarama-qarsı qoyıladı. Bunday tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha úsh basqıshlı fonologiyalıq jaqtan qarama-qarsı qoyılıwı fonetikalıq (artikulyaciyalıq hám akustikalıq) maǵlıwmatlar menen tolıq tastıyıqlanadı. Alınǵan eksperimental maǵlıwmatlarǵa súyene otırıp, tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha dawıslılardı til aldı, til ortası hám til artı dep bóliwge boladı. Fonologiyalıq jaqtan [e], [i], [ı] sesleri fonema sıpatında bir-birinen tek tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha (til aldı, til ortası, til artı) ayrılıp turadı hám usı belgileri boyınsha olar qarama-qarsı qoyıladı. Al basqa belgileri boyınsha olardıń hámmesi teńdey: tildiń tik jaǵdayı boyınsha olardıń úshewi de - qısıq, erinniń qatnası boyınsha - eziwlik.

Bir buwınlı sózlerde hám kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınlarında dawıssız fonemalardıń aralıǵında barlıq dawıslı fonemalar ushırasadı hám tildiń tik jaǵdayı boyınsha dara fonema retinde óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: tildiń tik jaǵdayı boyınsha [a]-[ı],

[o]-[ı], [ó]-[ú], [á]-[i] hám [e] dawıslı fonemaları [tas]-[tıs], [tos]-[tus], [tós]-[tús], [kár]- [kir]- [ker] jubaylas sózlerinde qaraqalpaq tilindegi toǵız dawıslı fonema aldındaǵı hám sońındaǵı fonemalardan ǵárezsiz halda qarama-qarsı qoyıladı. Olardaǵı dawıslılardıń orın almasıwı menen dawıssızlar ózgeriske ushıramaydı. Singarmonizmge muwapıq dawıslılar tildiń jazıq jaǵdayı erinniń qatnası boyınsha jalǵız ózleri emes, al qońsılas dawıssızları menen birlikte buwın túrinde qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı, tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha [a]- [á], [o]-[ó], [u]-[ú], [ı]-[i]-[e] dawıslı fonemaları [tan]-[tán], [tos]-[tós], [tus]-[tús], [tıs]- [tis]-[tes] jubaylas sózlerinde qatań túrde buwın qurılısındaǵı dawıssızları menen birlikte tutas buwın túrinde qarama-qarsı qoyılatuǵının eskermewge bolmaydı. Usı dáwirge shekemgi jumıslarda bul sıyaqlı jubaylas sózlerden tek dawıslılardı bólip alıw, olardı qarama-qarsı qoyıp keliwimizdiń ózi jasalma bolǵan. Sebebi [tıs]-[tis] jubaylas sózlerindegi [ı] hám [i] dawıslıları juwan-jińishke bolıp qarama-qarsı qoyılıwı menen birge juwan buwınlı aldıǵı sózdegi t, s dawıssızlarınıń juwan ekenin, jińishke buwınlı sońǵı sózdegi sáykes t', s' dawıssızlarınıń jińishke ekenin, sonlıqtan da tek dawıslılar ǵana emes, al qońsılas dawıssızlar da birlikte qarama-qarsı qoyılatuǵının eskermewge bolmaydı. Solay etip usı dáwirge shekem buwınnıń sıpatına qaramastan dawıslını bólip alıp, tildiń tik hám jazıq jaǵdayları boyınsha, erinniń qatnası boyınsha qarama-qarsı qoya otırıp, olardıń fonemalıq qásiyetlerin kórsetip kelgen bolsaq, endi bul usıldı qayta qarap shıǵıwǵa tuwra keledi. Jeke fonema túrinde dawıslılar tek tildiń tik jaǵdayı boyınsha ǵana qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı,

[san]-[sán], [tos]-[tós], [tus]-[tús], [tıs]-[tis] jubaylas sózlerinde dawıslılar juwan-jińishkeligi boyınsha ayrılıp turıwı (qarama-qarsı qoyılıwı) menen birge dawıslınıń aldındaǵı hám sońındaǵı dawıssızları da [s]-[s'], [n]-[ń], [t]-[t'], [s°]-[s'°], [t]-[t'] túrinde ayrılıp turadı. Dawıslılar ortasında [e] foneması birden-bir til aldı foneması bola otırıp, ol til ortası [i] fonemasına da, til artı [ı] fonemasına da qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı, [tes]-[tis], [tes]-[tıs]. Aldıńǵı jubaylas sózler tek

dawıslıları arqalı ayrılıp tursa, sońǵı jubaylas sózler dawıslı menen birge dawıssızları da jińishke (t', s'°) juwan (t, s) túrinde ayrılıp turadı. Kórinip turǵanınday-aq [a]- [á], [o]-[ó], [u]-[ú], [ı-i]

túrinde til artı dawıslı fonemaları til ortası dawıslıları menen jubaylasadı. Bul kórinisti birden-bir til aldı dawıslısı bolıp sanalatuǵın [e] foneması buzadı. Óytkeni [e] fonemasınıń bir ózi til aldı dawıslı foneması bola otırıp, til ortası hám til artı dawıslılarınan ayrılıp turadı hám olar qaramaqarsı qoyıladı.

Fonologiyalıq jaqtan dawıslılar ashıq hám qısıq bolıp eki toparǵa bólinedi. Fonetikalıq belgilerine tiykarlanıp, fonologiyalıq jaqtan [o], [ó] dawıslıların orta kóterińki dep esaplawǵa bolmaydı. Sebebi qaraqalpaq tilinde [o], [ó] fonemalarına qarama-qarsı qoyılatuǵın olardan da ashıǵıraq bolǵan erinlik fonemalar ushıraspaydı. Basqasha aytqanda qaraqalpaq tilinde jaqtıń ashılıw dárejesi jaǵınan a hám á eziwlik dawıslılarına teń keletuǵın olardan da (o, ó den basqa) ashıǵıraq erinlik dawıslılar joq. Dawıslı [o] hám [ó] fonemaları qısıq [u] hám [ú] dawıslılarınan ózleriniń ashıq ekenligi menen ayrılıp turadı. Demek, [o], [u] hám [ó], [ú] jubaylas dawıslılarınıń ashıq hám qısıqlıq belgileri sózlerdiń mánisin ayırıw ushın, yaǵnıy fonologiyalıq xızmet atqarıw maqsetinde jumsaladı. Basqa fonologiyalıq belgileri boyınsha [o],

[u] hám [ó], [ú] birdey: [o], [u] - juwan, [ó], [ú] - jińishke fonemalar. Fonologiyalıq jaqtan [a]-[ı], [á]-[i] fonemaları ashıq hám qısıqlıǵı jaǵınan qalay óz-ara qarama-qarsı qoyılsa, [o],

[u] hám [ó], [ú] fonemaları da dál solay óz ara qarama-qarsı qoyıladı.

Erinniń qatnası boyınsha dawıslılar fonetikalıq jaqtan da fonologiyalıq jaqtan da erinlik hám eziwlik bolıp óz ara qarama-qarsı qoyıladı. (1-keste).

Dawıslılar fonema sıpatında máni ayırıwshı belgileri arqalı juwan-jińishke, ashıq-qısıq, erinlik-eziwlik bolıp bir-birine qarama-qarsı qoyıladı. Juwan, yaǵnıy til artı dawıslıları bolıp sanalatuǵın [a], [ı], [o], [u] fonemaları jińishke, yaǵnıy til ortası [á], [ó], [ú], [i] fonemalarına qarama-qarsı qoyılıwı menen birge bul fonemalar til aldı [e] fonemasına da qarama-qarsı qoyıladı. Solay teip til aldı [e] hám til ortası [á], [i], [ú], [ó] fonemaları bir topardı - jińishke fonemalar toparın quraǵanı menen olardıń til aldı hám til ortası bolıwı da máni ayrıwshılıq xızmet atqaradı. Máselen, [kim]-[kem] sózlerindegi [i] hám [e] eki túrli

fonema bolıp sanaladı: e-til aldı, [i]-til ortası fonemaları bolıp, al basqa fonologiyalıq belgileri jaǵınan olar ayrılmaydı: olardıń ekewi de - qısıq; olardıń ekewi de - erinlik.

Dawıslılardıń fonemalıq sisteması

Fonemalıq quramdı anıqlawda kórsetilgenindey-aq qaraqalpaq tilinde dawıslılardıń sanı toǵız birlikten ibarat bolıp, olardıń hámmesi monoftonglar ekenin kórdik. Túrkiy tillerdegi dástúriy segiz dawıslıǵı qosımsha sońǵı dáwirlerde arab, parsı tillerinen sózlerdiń kelip kiriwi menen awısqan jińishke, ashıq, eziwlik dawıslı [a] menen qaraqalpaq tiliniń fonemalıq quramı tolıqtırılǵan. Dawıslı fonemalardıń hámmesi dawıssızlardıń ortasında bir buwınlı sózlerde hám kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında (túbir morfemada) ushırasadı. Sonlıqtan da bul fonetikalıq jaǵdayda barlıq dawıslı fonemalardıń máni ayırıwshı belgileri tolıq júzege shıǵadı.

Atalǵan fonetikalıq jaǵdayda (túbir morfemada) dawıslı fonemalar ushırasıwı jaǵınan sheklenbegenlikten olar tildiń tik jaǵdayı boyınsha ashıq-qısıq bolıp, ayırıqsha fonema retinde, tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha juwan-jińishke bolıp, erinniń qatnası boyınsha eziwlik-erinlik bolıp fonema xızmetinde tutas buwın qarama-qarsı qoyıladı. Al sońǵı buwınlarda (kómekshi morfemada) dawıslılar jumsalıwı jaǵınan sheklenedi.

Dawıslılardıń fonologiyalıq qásiyetin anıqlawda olardıń qaysı buwında keliwi, basqasha aytqanda olardıń túbir yamasa kómekshi morfemada keliwi úlken áhmiyetke iye boladı. N.A.Baskakovtıń dálillep kiyatırǵanınday-aq túrkiy tillerde sózdiń arxitektonikası onıń túbir morfemasınıń úsh sesten (dawıssız-dawıslı-dawıssız) quralǵan bir buwınlı bolıwı menen sıpatlanadı. Al buwınnıń tek dawıslıdan yamasa dawıslı-dawıssızdan, dawıssız-dawıslıdan turıwı qaraqalpaq tilinde túrli fonetkalıq jaǵdaylardıń sebebinen ádettegi halınan shetlewdi ańlatadı. Sonlıqtan bolsa kerek, joqarıda aytılǵanında-aq, kópshilik túrkiy tillerindegi sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de dawıslılardıń hámmesi usı atalǵan fonetikalıq jaǵdayda (dawıssızdawıslıdawıssız túrindegi birinshi buwındı) tolıq jumsaladı hám olardıń barlıq fonemalıq qásiyetleri júzege shıǵadı. Sońǵı buwınlarda (kómekshi morfemada) dawıslılar ushırasıwı jaǵınan sheklenedi hám sońǵı buwınlardaǵı sesler birinshi buwınnan ǵárezli boladı.

Solay etip qaraqalpaq tiliniń fonemalıq dúzilisi bárinen de burın singarmonizmge baylanıslı bolıp, túbir morfemanıń da, kómekshi morfemanıń da fonologiyalıq dúzilisin singarmonizmsiz anıqlaw múmkin bolmaydı. Óytkeni buwın qurılısında da, buwınlar aralıǵında da singarmonizm tańlay únlesligi hám erin únlesligi túrinde hárekette boladı. Buwın qurılısında dawıslı menen dawıssız, al buwınlar aralıǵında tutas buwın menen buwın juwan, jińishke hám erinlik, eziwlik túrinde singarmonizmdi júzege shıǵaradı. Usınıń tiykarında pútkil qaraqalpaq tiliniń fonetikalıq-fonologiyalıq dúzilisi sıpatlanadı.

házirgi qaraqalpaq tilinde túbir morfema menen kómekshi morfemada dawıslı fonemalardıń ushırasıwı da (distribuciyası) sonday-aq dawıslılardıń máni ayırıwshı belgileriniń júzege shıǵıwı da, ulıwma túbir hám kómekshi morfemalardıń fonologiyalıq