Qaraqalpaq tili tariyxi

61

tabǵashsha, ekinshisi-runalıq túrkiy jazıwında, úshinshisi-sogdiya jazıwında jazılǵan. Uyǵır jazıwı VI ásirlerden baslap XV ásirlerge shekem arab jazıwı menen qatar

jumsaldı, al budda diniy isenimindegi túrkiy xalıqları arasında, hátte XVIII ásirge shekem qollanıwda boldı.

Uyǵır jazıwında ÍX-X ásirlerge tiyisli bolǵan túrkiy tilleriniń jazba estelikleri payda boladı.

§14. Yusup Has Hajibtiń «Qutadgu bilik» shıǵarması hám onıń tili

Túrkiy ádebiy tilinde jazılǵan eski jazba esteliklerdiń biri Yusup Has Hajibtiń 1069jılı jazıp pitkerilgen «Kutadgu bilik» (Baxıt keltiriwshi bilim) shıǵarması bolıp tabıladı. Bul shıǵarma avtordıń óziniń kórsetip ótkenindey, túrkiy jazba poeziyasınıń eń dáslepki

úlgileriniń biri.

«Qutadgu bilik» tili jaǵınan karluk tillerine jaqın, túrkiy tilleriniń ına tán belgiler saqlanǵan, poemada arab-parsı sózleri az, barlıǵı 94 sóz qollanǵan.

«Qutadgu bilik» tiń házirge shekem ilim ushın belgili úsh nusqası saqlanǵan.

1. Vena nusqası. Bul nusqa 1439-jılı uyǵır jazıwı menen Gerat qalasında kóshirilgen. Soń belgisiz sebepler menen Stambulǵa alıp ketiledi. Bul nusqanı sol jerde diplomatiyalıq xızmette júrgen belgili Avstriya ilimpazı, elshi Iosif-fon-Xammer Purgshtal (1ıı4-184ı) satıp alıp Venadaǵı korollik kitapxanaǵa sawǵaǵa beredi.

2.Kair nusqası. Bul nusqa XIV ásirdiń birinshi yarımında arab jazıwı menen jazılǵan. Házir bul nusqa Kairdaǵı Kediben kitapxanasında saqlanadı. Bul nusqa nemis ilimpazı B.Morits tárepinen 1896-jılı tabılǵan. Usı nusqa tiykarında kóshirilgen akademik V.V.Radlovtıń qol jazbası Rossiya Ilimler Akademiyasınıń Shıǵıs tanıw institutınıń SanktPeterburg bóliminde saqlanadı.

3.Namangan nusqası. Bul nusqa arab jazıwı menen jazılǵan 1914-jılı A.Z.Valitova tárepinen Namangan qalasınan tabılǵan. Ózbek ilimpazı A.Fitrat 1924-jılı bul nusqanı

Tashkenttegi Respublika kitapxanasına ákelip tapsıradı.Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń

Abu Rayxan Beruniy atındaǵı Shıǵıs tanıw institutınıń qol jazba arxivinde saqlanbaqta.

62

«Kutadgu bilik» shıǵarmasınıń Kair nusqasın akademik V.V.Radlov 1891-jılı SanktPeterburgta bastırıp shıǵadı. Ol kólemi jaǵınan on bir dápterden ibarat. Bir adamnıń qol jazbası menen jazılǵan. Teksttiń qosımsha qosılǵan hám óshirilgen jerleri bar.

Akademik V.V.Radlovtıń kórsetiwine qaraǵanda bul nusqa eń dáslepki nusqa bolıwı múmkin. Ol túrkiy jazba esteliklerdi izertlewde házirgi janlı tiller materialların basshılıqqa alıwdı usınadı. V.V.Radlovtıń sózdiń anlaut hám auslaut poziciyalarında únsiz dawıssızlardıń jumsalıwı, al inlaut poziciyada únli dawıssızlardıń ásirese «d» fonemasınıń jumsalıwı sıyaqlı fonetikalıq qubılıslarǵa tiykarlana otırıp «Arqadaǵı túrkiy tilleri fonetikası»

(Leyptsig, 1882) miynetinde bul estelikti Shıǵıs túrk tilleri ásirese tuva tiline jaqınlastıradı. Uyǵır jazba estelikleriniń fonetikalıq qurılısın izertlewde V.Tomsenniń izertlewleri

dıqqatqa ılayıq.

Stambuldaǵı «Túrk uyımı» shólkemi «Kutadgu bilik»tiń Vena nusqasın1942-jılı, Kair nusqasın 1943-jılı, Namangan nusqasın 1943-jılı óz aldına ayırımayırım kitap etip bastırıp shıǵardı. Bunnan soń jáne bir mártebe 1949-jılı, 195ı-jılları úsh nusqanıń basın biriktirip eki bólimnen ibarat etip Stambulda qaytabaspadan shıǵardı.

Ózbekstanlı ilimpazlardıń ishinen Kayum Karimov 1962-jılı Tashkent qalasında

«Kutadgu bilik» tilindegi seplik kategoriyası» degen temada kandidatlıq dissertaciya jaqladı.

19ı1-jılı Namangan qalasınan tabılǵan nusqa ózbek tiline awdarma jasalıp

hám tolıqtırılıp (Kair hám Vena nusqasınan 614 báyit qosılıp), K.Karimovtıń baspaǵa tayarlawında basılıp shıqtı.

«Kutadgu bilik» shıǵarmasınıń kólemi tuwralı maǵlıwmatlar.

«Kutadgu bilik»tiń Vena nusqasında 1430 qatar, Kair nusqasında 4361 qatar, Namangan nusqasında (5ı93 qatar+614/640ı) qatar qosıq berilgen.

«Kutadgu bilik» shıǵarması tuwralı qaraqalpaq ilimpazlarınan X.Xamidov, K.Mámbetovlardıń miynetlerinde sóz etilgen.

Mádeniy-tariyxıy kóz qarastan «Kutadgu bilik» úlken áhmiyetke iye. «Kutadgu bilik» shıǵarması payda bolaman degenshe uyǵır jazıwında yuridikalıq hújjetler, ayırım awdarma kórkem shıǵarmalar jazılıp júrgeni menen túrkiy ádebiy tildiń payda bolıwına, túrkiy jazba poeziyanıń qáliplesiwine bul shıǵarma úlken tásir jasadı.

63

Professor Á.Nadjiptiń kórsetiwine qaraǵanda «Kutadgu bilik» tiń payda bolıwı menen túrkiy jazba ádebiy tiliniń qáliplesiw basqıshı tamamlandı1. Bul ádebiy til Karaxanid mámleketiniń ádebiy tili bolıp onda uyǵır-karluk tilleri tiykarǵı orındı iyeledi, bul ádebiy tildiń tiykarında sońǵılıǵında eski ózbek tili payda boldı. Sonıń menen birge «Kutadgu bilik» shıǵarması tek Karaxanid mámleketi aymaǵında ǵana

emes, al XIV-XV ásirlerde Altın Orda mámleketi tusında túrkiy xalıqlarınıń ádebiy dóretiwshiligine de belgili tásirin tiygizdi.

Máselen, Altın Orda mámleketiniń tiykarǵı administrativlik áhmiyetke iye qalalarınıń biri Edil dár yasınıń boyında jaylasqan Sarayshıq qalasın arxeologiyalıq qazıp izertlewler

Qaraqaǵanǵa sawǵa etilgeni bayanlanǵan. Kashgar xanı bul sawǵaǵa juwap retinde Yusup Balasaǵınlıǵa «Has-Hadjib-danıshpan, bas keńesgóy» degen ataq beredi.

«Kutadgu bilik» mazmunı jaǵınan tórt túrli máseleni ortaǵa qoyadı: 1. ádalat, 2. dáwlet, 3. aqıl, 4. qanaat.

Yusup Xas-Xajibtiń kórsetiwinshe eldi basqarıw ushın usı tórt túrli talap oǵada zárúr bolıp esaplanadı.

Birinshiden, eldi basqarıw ushın patsha ádil bolmaǵı kerek. Bul Kuntuwdı patsha obrazı arqalı berilgen.

Ekinshiden, el xalıq paraxatshılıqta, abadanlıqta jasawı ushın mámlekettiń

ǵáziynesi mol bolıwı hám bul baylıqtı óz ornında jumsawshı bilimli adamlar zárúr. Bul baǵdar patshanıń wáziri Aytoldı obrazı arqalı berilgen.

Úshinshiden, mámleket aqıl hám parasat arqalı basqarılıwı kerek. Bul másele wázirdiń aqıllı ulı Uǵdulmish obrazı arqalı beriledi.

Tórtinshiden, hár qanday adamnıń qanaatlı, insaplı bolıwı kerekligi wázirdiń tuwısqanı Odgurmish obrazı arqalı berilgen.

Yusup Xas-Xajib «Kutadgu bilik» dóretpesinde til haqqında oǵada bahalı pikirlerdi ortaǵa taslaydı:

Til-aqıl menen bilimniń awdarmashısı. Til adamdı húrmetli hám izzetli kórsetedi. Til sonıń menen birge adamdı xor, zar etedi. Adam dún yada eki nárse

1 Наджип А. Исследование по истории тюркских языков XI-XIV вв. Москва, 1989

64

menen qartaymaydı, birinshisi onıń jaqsı minezi, ekinshisi parasat penen aytılǵansózi.

Adam balası tuwıladı, óledi. Biraq eki nárse onıń artında qaladı, birinshisi danalıq sózi, ekinshisi onıń qaharmanlıǵı, qaharmanlıq adamnıń tek atın saqlap qaladı, al danalıq sózleri bolsa onıń atın pútkil dún yaǵa jayadı. Sonıń ushında máńgi jasamaqshı bolsań izińde óltirmeytuǵın sóz qaldır.

«Kutadgu bilik» esteliginiń grafikası hám tili boyınsha maǵlıwmatlar.

Professor S.E.Malovtıń kórsetiwinshe «Kutadgu bilik» dáslep arab grafikasında jazılıp, soń uyǵır grafikasına kóshirilgen1.

Fonetika tarawında erin únlesligi turaqlı saqlanǵan: bolduń, kúnúń, obutluq - uyatlı. Sózdiń ortasında «d» foneması jiyi qollanılǵan: kidim-kiyim, qudruq-quyrıq, kedin-keyin, madın//metin-mayın//meyin,

Morfologiya tarawında atlıq jasawshı -liq qosımtası qollanılǵan: kishilikadamgershilik.

Tabıs sepliginde -nı//ni, -ıǵ//ig qosımtaları jumsalǵan: tilni, yerni, musannifni, kishini, sabını-sózin, yaraqsıznı, asiziǵ-jaramsızdı,

Barıs sepliginiń -qa//ke qosımtası, shıǵıs sepliginiń -dın//din,- tın//tin qosımtası siyrek jumsalǵan: meńdin, ońdin, senińden, yandan.

Almasıqlar seplengende tómendegi túrde jumsaladı: neni, ańar, muńar, anıńda. Feyildiń shárt meyili -sa//se, -sar//ser affiksi arqalı ańlatılǵan: usa-múmkin, bolsa,

erse, barsar.

Tilek meyil-qay//key, -ǵay//gey qosımtası arqalı ańlatılǵan: yaraǵay, ashılǵay. Buyrıq meyildiń tolıq forması-sın//súni affiksi /kórsuni, kirsúni/,-sun//sún affiksi

arqalı, qısqarǵan túri-su//sú qosımtası arqalı ańlatılǵan: túzúlsúdúzelsin, ashınsuquwansın, tursu-jasasın h.t.b.

Hal feyil-u//ú,-a//e affiksi arqalı jasalǵan: ashu-sashu-sanay hám tańlay; - ayusóyley, sayu-sanay, hal feyildiń bolımsızlıq túri -maz//mez, matın//metin, ǵınsha qosımtaları arqalı ańlatılǵan: qılumaz, bilmedin, tapundurmadın, ayırmadın, yarmadın, h.t.b.

Kelbetlik feyildiń tómendegi qosımtaları jumsalǵan: ǵlı//igli: sevigliǵan//gen, - qan//ken, tashı, -duq: kórmeduk yer, -r: ır//-ir: berúrmen, barırmen.

1 Малов С.Е. Памятники древнетюркский письменности. М-Л. 1951, стр. 299.

65

«Kutadgu bilik» te az sanda bolsa da arab-parsı sózleri gezlesedi: mámleket, alım, namaz, gúl, gósh, pul, ádil, bazar h.t.b. Házirgi tilimizde jumsalatuǵın júrek, jigit, el atlıqları, sarıq, qara, kók, ıssıq kelbetlikleri, bir, besh, qırq, sanlıqları, men, sen, ol, nesha almasıqları, kel, tur, kór, bol, kibi feyil sózler ushırasadı. Házirgi tilimizde qollanılmaytuǵın tómendegi sózler ushırasadı: budun-xalıq, qamuǵ-hámme, tórú-nızam, od-waqıt, shıǵay-jarlı, ókúsh-kóp,qalı-eger, ig-kesel, qarshı-saray h.t.b.

«Kutadgu bilik»tiń leksikasında tómendegidey frazeologizmler ushırasadı: Jaqsı sóz jarım ırıs, Kóp sóylep dana bolmassań, Bilim qádirin oqıǵan biler, zer qádirin toqıǵan biler., Boyıń qıysıq bolsa da, oyıń dúziw bolsın, Ónerli órge júzedi, Dushpanıń birew bolsa da kóp, Dostıń mıń bolsa da az., Aqqa qara tez juǵadı, Sút penen kirgen minez, súyek penen ketedi, Túsi jaqsınıń isi jaqsı,Awırıw as penen kiredi, Qıysıq aǵash otın bolar, Úy almaqshı bolsań dáslep qońsıńdı tańla.

§15. Axmet Yugnakiydiń «Hibatul haqayıq» shıǵarması hám onıń

tili

A.Yugnakiydiń «Hibatul haqayıq» shıǵarması ulıwma túrkiy xalıqlarına ortaq jazba estelik. «Hibatul haqayıq» -kópshilik túrkiy xalıqlarınıń tilin tariyxıy baǵdarda izertlew ushın bahalı tillik maǵlıwmatlar beredi. Bul jazba estelik «Kutadgu bilik», «Devanu- luǵat-it-túrk» dóretpelerinen bir qansha waqıt keyin dóretilgen didaktikalıq mazmunǵa

iye kórkem dóretpe.

«Hibatul haqayıq» dóretpesiniń kólemi júdá úlken emes, barlıǵı bolıp 256

báytten ibarat. «Hibatul haqayıq» dóretpesiniń bir neshe kóshirme nusqaları saqlanıp qalǵan.

Samarqand qalasında 1444-jılı Zaynul Obiddin tárepinen kóshirilgen. sońǵılıǵında

Bul nusqa Stambuldaǵı Tonqalı sarayı muzeyinde saqlanadı. Bunnan

66

basqa bir nusqası Túrkiyanıń Ankara qalasındaǵı Sayd-Ali kitapxanasınan tawılǵan, sońǵılıǵında joǵalıp ketken. Jáne bir kóshirmesi Berlin kitapxanasında saqlanıp turǵanlıǵı tuwralı túrk ilimpazı Rashid Raxmat Arattárepinen maǵlıwmat beriledi.

«Hibatul haqayıq» dóretpesiniń 1444-jılı kóshirilgen uyǵır jazıwında jazılǵan nusqası Samarqand qalasında Zaynul Obiddin degen xatker tárepinen kóshirilgen.

«Hibatul haqayıq» tiń bul nusqası 246 báytten ibarat. Túrk ilimpazı Najib Asimniń jazıwına qaraǵanda XV ásirde Orta Aziyadan Abdirazzaq Baxshi degen kisi Stambulǵa

barıp dóretpeniń ekinshi nusqasınıń qoljazbasın uyǵır hám arab álipbesinde kóshirip jazǵan. Bul nusqa 254 báytten ibarat, 14 baptan turadı. XVI ásirde Túrkiyada kóshirilgen nusqası arab grafikasında jazılǵan bolıp,

242 báytten ibarat. Bul nusqanıń qashan kóshirilgenligi jazılmaǵan, nusqaǵa 1481-1512 jılları Túrkiyanıń sultanı bolǵan Bayazit ÍÍ niń móri basılǵan, soǵan qaraǵanda bul nusqa XV ásirdiń aqırı XVI ásirdiń basında kóshirilgen degen juwmaqqa keliwge boladı. Ekinshiden bul nusqa da osmanlı túrklerdiń tiline tán bolǵan fonetikalıq hám grammatikalıq belgilerdiń kóplep ushırawı bul nusqanıń Túrkiyada kóshirilgenin dálilleydi.

tolıqtırıp daǵazaladı. 1925 jılı dóretpe A,V nusqaları tiykarında jáne Nejib Asim tárepinen járiyalanadı.

Rus ilimpazlarınan E.E.Bertel s, S.E.Malov, ózbek ilimpazı K.Maxmudov h.t.b. ilimpazlar ilim izertlew jumısların alıp bardı. K.Maxmudov 1963 jılı Tashkent qalasında «Hibatul haqayıq» shıǵarmasınıń fonetika-morfologiyalıq ózgeshelikleri» degen temada kandidatlıq dissertaciya qorǵadı.

«Hibatul haqayıq»tiń túrk ilimpazı Raxmat Arat tárepinen 1951-jılı járiyalanǵan baspasında dóretpeniń jazılıwı, avtorı, dáwiri, jazılıw ornı, salıstırmalı teksti, leksikası, indeksi (kórsetkishi), hám de qosımsha tárizde dóretpeniń tabılǵan nusqaları berilgen.

«Hibatul Haqayıq» dóretpesiniń qaysı xalıqqa tiyisli ekenligi, házirgi túrkiy tilleriniń qaysısına jaqın ekenligi ilimpazlar arasında tartısqa sebepshi bolmaqta. Haqıyqatında orta ásirlerde jazılǵan dóretpelerdiń qaysı xalıqqa tiyisli ekenligin

67

anıqlaw ilim ushın úlken áhmiyetke iye. Sol dáwirlerde jazılǵan dóretpelerdianaw

ya mınaw xalıqqa tiyisli dep tastıyıqlawdan aldın onıń leksikalıq, fonetikalıq hám grammatikalıq qásiyetlerin, onıń qaysı xalıqtıń tiline jaqınıraq ekenligin anıqlawzárúr.

Ayırım ilimpazlar «Hibatul Haqayıq» dóretpesiniń qaysı xalıqtıń tilinde jazılǵanlıǵı tuwralı maǵlıwmat beredi. A.M. Sherbak, A. Yugnakiydiń óziniń qashtar tilinde jazıldıÚ 250-báyittegi «Tamamı erur qashǵariy til bile» degenine tiykarlanıp qashǵar tilinde jazılǵan dep baha beredi.

S.E. Malov XI-XIII ásirlerde jazılǵan dóretpeler qaysı grafikada jazılıwına qaramastan shaǵatay tili ushın tiykar boldı dep kórsetedi.

N.A. Baskakov «Hibatul haqayıq» dóretpesi karluk-shigil-uyǵır qáwiminiń tillik qásiyetlerin ózinde sáwlelendiredi hám onda oǵuz-qıpshaq til faktleri de ushırasadı dep tastıyıqlaydı.

«Hibatul haqayıq» shıǵarması belgili bir waqıyanı bayanlap beriwdi óziniń aldına maqset etip qoymaydı, al ilim maǵrıyfat, ádep-ikram h.t.b. máseleler tuwralı pikir júrgizip adamlarǵa násiyat beriw wazıypasın tiykarǵı maqset etip qoyadı.

«Hibatul Haqayıq»tıń fonetikası boyınsha maǵlıwmatlar.

«Hibatul Haqayıq» miynetinde 9 dawıslı 20 dawıssız ses jumsalǵan. Toǵızınshı dawıslı «á» sesi tómendegi sózlerde jumsalǵan: ártem-minez-qulıq, ádiz-kóp, mán h.t.b.

Orxon Enisey esteliklerinde jumsalǵan 18 dawıssızǵa qosımsha «x» hám «j» dawıssızları ushırasadı: saxiy, xalı-eger,

Bul miynettiń arab grafikasında jazılǵan nusqasında «j» foneması jumsalǵan:

«ajun»-»dún ya» sózinde 1ı ret, «jumat»-jansız tábiyat hám zatlar, «jubat»-jas, kúshli sózlerinde jumsalǵan.

«Hibatul Haqayıq» shıǵarması fonetikalıq kóz-qarastan qaraǵanda «d» fonemasınıń ónimli qollanıwı menen ajıralıp turadı. Máselen: «adaq»-ayaq, kidimkiyim, kedingikeyingi. Sonıń menen birge, X ásirlerden keyingi jazılǵan esteliklerde «d» hám «y» fonemalarınıń qatar jumsalıw jaǵdayı gezlesedi. «Hibatul Haqayıq» shıǵarmasında da usı qubılıstı kóremiz. Máselen: «Qalı kiyseń atlas unutma bózin» «turaqlı sóz dizbegi «Atlas kiygen waqtında bóz kiygenińdi esińde tut» degen mánini ańlatıp kiy feyilinde «y» foneması jumsalǵan.

Sóz jasawshı qosımtalar: -shı//-shi, atqushı-atıwshı, barshı-sharap tayarlawshı; -lıq//-lik: kónilik-tuwrılıq, tarıqlıq-diyxanshılıq;

68

Iyelik sepliginiń -nıń//niń, nuń//-núń (kishiniń, sońúkniń), barı sepliginiń -ǵa//- ge (sózgá, azaqqa), tabıs sepliginiń -nı//-ni, -ıǵ//-úg (bashını, sózúg, bilikni), orın sepliginiń -da//-dá (ajunda, erdá), shıǵıs sepliginiń -tın//- tin, -dın//-din (áliktin, ayibdan) qural sepliginiń -ın//-in (yúzin, onun) qosımtaları jumsalǵan.

Sonday-aq, kóki-tuwrı, tálim-kóp, súshúk-mazalı kelbetlikleri, bir, eki, tórt, on, mıń sanlıqları, men, sen, siz, ol almasıqları, kel, eshit, bil, tilá, feyilleri jumsalǵan.

Orxon-Enisey estelikleri hám «Kutadgu bilik»te shárt meyiliniń-sar //-ser forması jumsalsa bul estelikte -sa//se formaları qollanılǵan. Buyrıq-tilek meyiliniń - ǵay//-gey forması -ǵa//-ge túrinde qollanılǵan: ashıq bolǵa-ashshı bolǵay; Buyrıq meyildiń 3 beti

«Kutadgu biliktegi» kibi, «Hibatul Haqayıq»ta -su túrinde jumsalǵan:qalsu-qalsın. Leksikalıq kóz-qarastan «Hibatul Haqayıq»tıń tilinde eski túrkiy jazba

esteliklerinde ushırasatuǵın kóplegen sózler jumsalǵan: budun-xalıq, ajun-dún ya, kidin-keyin, obut-uyat,elik-qol, shıǵay-jarlı h.t.b.

§16. «Oǵuznama» shıǵarması hám onıń tili

«Oǵuznama» esteligi -túrkiy xalıqlarına ortaq jazba esteliklerdiń biri. Bul estelikte túrkiy xalıqlarınıń arasında atı ańızǵa aylanǵan túrk xalqınıń batır baslawshısı Oǵuzxan yamasa Oǵuz qaǵan tuwralı sóz etiledi. «Oǵuznamada» da Oǵuz qaǵannıń ómiri,

áskeriy júrisleri, túrkiy qáwimlerin jámlestiriw ushın islegen isleri bayanlanǵan.

«Oǵuznama» esteliginiń biziń dáwirimizge bir kóshirme nusqası kelip jetken. Arab ilimpazı Riza Nurdıń jazıwına qaraǵanda «Oǵuznama» esteliginiń eń tiykarǵı nusqası ÍX-X ásirlerde jazılǵan bolıwı kerek1. Biraq bul nusqa saqlanbaǵan. Kóshirme nusqa eski uyǵır jazıwında jazılǵan. Bul nusqa kólemi jaǵınan 21 bet qaǵaz, qaǵazdıń eki tárepine jazılǵan, 42 bet jazıw. Hár bir betke 9 qatar jazıw jazılǵan, tek 42-betke ı qatar jazıw jazılǵan.

Qol jazbanıń besinshi betinde ekinshi hám úshinshi qatarlardıń arasına ógizdiń, buǵanıń súwreti salınǵan, 3-bettegi 2 qatardan keyin «búrkittiń» súwreti, 6-bettegi 2 qatardan keyin qat-mifologiyalıq jırtqısh haywannıń súwretleri

1 Riza Nour. Oughouz-name. Epopee turgue-Alexadrie. 1928.

69

salınǵan. Qol jazbanı kóshirgen qátib oǵuz, búrkit, jabayı ańlardı bildiretuǵın sol qatarlardaǵı sózlerdiń mánisin túsindiriw ushın bul súwretlerdi salǵan bolıw kerek.

«Oǵuznama» esteliginiń uyǵır jazıwı menen jazılǵan bul nusqası házirgi waqıtta Parijdegi milliy kitapxanada saqlanadı. Bul nusqanı professor A.M.Sherbak izertledi. Ol

«Oǵuznama» esteligin transkripciya jasap, tekstti rus tiline awdarǵan, esteliktiń grammatikalıq ózgesheligi hám soǵan baylanıslı basqa da túsinik sózlerin jazǵan. Professor A.M.Sherbaktıń pikiri boyınsha uyǵır jazıwındaǵı kóshirme XIII ásirdiń aqırı XIV ásirdiń basında Qıtaydaǵı uyǵırlar jasaytuǵınTurfan qalasında kóshirilgen.

Bul estelikti qazaq ilimpazı Qulmat Ómirálievta izertlediá .

«Oǵuznama» esteligi qurılısı jaǵınan 1ı bólimnen ibarat. Olardıń tiykarǵıları tómendegiler: Oǵuzqaǵannıń jigitlik waqtı, mártlik islerge atlanıwı, Oǵuzqaǵannıń úyleniwi hám balalarınıń táriypi, Oǵuzqaǵannıń Urımǵa qarsı atlanıwı, Oǵuz qaǵannıń

Shúrshút penen urısı, Oǵuz qaǵannıń quraltay shaqırıp jurtına ullı toy beriwi, balalarına jurtın bólistirip beriw táriypi h.t.b.

Ilimpazlardıń anıqlawına qaraǵanda, túrkiy xalıqları arasında Oǵuz qaǵan atı menen belgili tariyxıy insan qıtay jılnamalarında Mode Shan yuy atı menen belgili. Ekewi bir adam. Qıtay jılnamalarına qaraǵanda, Mode biziń eramızǵa shekemgi

209 jılı sol waqıtlardaǵı kóshpeli gunn qáwimleriniń qaǵanı bolıp saylanǵan. Sońǵılıǵında bul gunn qáwimlik birlespesi túrkiy qáwimleri hám monǵol qáwimlerine ajıralǵan.

«Oǵuznama»nıń tili boyınsha maǵlıwmatlar:

Betlew almasıqlarınan: «men, sen, biz, senler», siltew almasıqlarınan: «bu, oshu, oshub, oshul, oshdaǵ», soraw almasıǵınıń «neshúk», belgisizlik almasıǵı, «bir» sanlıǵınıń atawısh sózlerge dizbeklesiwi arqalı jasalǵan: bir uluǵ orman bar erdi, bir kól arasında.

Ózlik almasıǵı «óz» sózi arqalı ańlatılǵan. Jámlew almasıǵı: qamaǵı, (qamuǵı

(MK)) sózi arqalı bildirilgen.

Túbir kelbetlikler: al, aq, qara, kók, qızıl, yaqshı, yaman, bedúk, uluǵ. Dórendi kelbetlikler tómendegi qosımtalar arqalı jasalǵan:

-un//-ún: uzun, túzún,

70

-ı: yazı yer,

-luǵ//lúg: kórúklúk, altınluǵ,

-sız//siz: sanaǵuluqsız nemeler, tarlaǵusız yazı yer. -raq//-rek: kórúklúrek.

-ap-aq, qıp-qızıl,

«Oǵuznama»da bir, úsh, toquz, qırıq sanlıqları jumsalǵan: Keshelerden soń úsh erkek oǵul toǵurdi; kúnlerde bir kún, toquz kúndún soń oǵuz qaǵanǵa atnı keltúrdi; qırıq kúndún soń muz daǵ degen taǵnuń adaǵı ǵa keldi.

Feyil jasawshı qosımtalar:

-la//le affiksi arqalı jasalǵan: bashla, abla, baǵla, yúkle, saqla. -a//e:oyn-a, til-e, ash-a.

-lan:urush bashlandı. -i: bit-biti-bitidi.

Feyildiń dárejeleri. Ózlik dáreje -ın//in affiksi arqalı jasalǵan:sevin, baqın.

Ózgelik dáreje: óltúrdú, shapturdú, keldúrgil, baqındurdu. Belgisiz dáreje ıl//il,n: bitilmish, bashlandi.

Meyil formaları. Buyrıq meyil feyilleri ekinshi bet birlik san túbir feyillertúrinde ushırasadı. Ekinshi bet birlik sandı ańlatıw ushın -ǵıl//gil affiksleri jumsalǵan: bolǵıl, kelgil, keltúrgil, -uń affiksi arqalı da bildirilgen: boluń. Úshinshi bet birlik hám kóplik sanda -sun//-sún affiksi qollanadı: bolsun, qalmasun, bilgúrsún, keldúrsún, berdúrsún. Tilek meyili -alıq affiksleri arqalı bildirilgen: Alalıq taqı qalqan. Shárt meyili -sa//se affiksi arqalı jasalǵan: bolsa, kúlse, yıǵılsa, erse.

§1ı. Ahmed Yassawiy hikmetleri hám onıń tili

Xoja Ahmed Yassawiy XI ásirdiń ekinshi yarımında Sırdáryanıń orta jaǵası Túrkstan qalasına jaqın jerdegi Yassa awılında shayıx Ibraximnıń shańaraǵında tuwıladı.

Ahmed Yassawiy túrkiy tasawwif poeziyasınıń kórnekli wákili, tasawwifke tán diniyfilosofiyalıq aǵımnıń tiykarın salıwshı. Onıń shayırlıq dańqı Orta Aziya, Qazaqstan, Edil hám Jayıq boyına keń taralǵan. Xoja Ahmed Yassawiydiń tuwılǵan jılı belgisiz, al 1166jılı Túrkstanda qaytıs bolǵan. Baslawısh tálimdi Túrkstandaǵı belgili shayx Arıslanbaptan aladı, er jete kele Buxara medresesinde