Qaraqalpaq tili tariyxi

101

Jarlıqtıń 23-25-qatarlarında jazılǵan sánesi kórsetilgen: «Taqaǵu yıl tarix yeti yúz

toqsan beshte rajap ayınıń sekiz yangıda ordu taǵda erúrde bitikledimiz» (Tawıq jılı

tariyx jeti júz toqsan besinde rajap ayınıń segizinshide orda Tawda ekenligimizde jazdıq).

Jarlıq 1834-jılı Moskva qalasınan Rossiya sırtqı isler ministrliginiń arxivinen tabılǵan. 1921-jıldan baslap Varshavada Oraylıq arxivte saqlanbaqta. Bul hújjetti V.V.Radlov,

A.K.Kazembek, I.N.Berezin rus tiline awdarma jasadı.

I.N.Berezin 1890-jılı járiyalap, onı tariyxıy-filologiyalıq baǵdarda izertledi. Akad.

V.V.Radlovtıń 1888-jılı «Toxtamıs hám Temur Qutluǵtıń jarlıǵı»

degen atamada, G.I.Sultanovtıń «Altın Orda xanlarınıń xatı» degen atamadaǵı maqalaları járiyalandı1.

3. Temur Qutluǵtıń jarlıǵı.

Altın Orda xanlarınıń biri Temur Qutluǵtıń 139ı-jılı Dnepr dár yasınıńboyında jazılǵan jarlıǵı bar. Jarlıq uyǵır jazıwında jazılıp qatarma-qatar arabjarıwındaǵı transliteraciyası berilgen. Uyǵır jazıwındaǵı tekst qoyıw qara sıyamenen, al arab jazıwındaǵı transliteraciyası jińishke etip qızıl sıyada jazılǵan.Uzınlıǵı 26,5 sm, eni 23 sm.li orama qaǵazǵa jazılǵan hújjette 55 qatar jazıw bar. Jarlıqtıń birinshi qatarı «Temur

Qutluǵ sózúm» dep baslanıp tema xızmetin atqaradı. Jarlıqtıń ekinshi, úshinshi qatarları sál ishkerirekten jazılǵan, shaması mór basıp tastıyıqlaw ushın orın qaldırılǵan bolıwı

kerek. Biraq mór basılıptastıyıqlanbaǵan, hújjettiń sońında jazılǵan sánesi kórsetilgen.

«Tarix sekizyúzde bars yılı shaban ayınıń altınshı kúnide Uzu suwınıń kanarida Mujavarandaerurda bitildi». (Tariyx segiz juzde (139ı) barıs jılı shaban ayınıń altınshı

V.V.Radlov 1888-jılı «Toxtamıs hám Temur Qutluǵ jarlıǵı» maqalasında izertledi. 4. Shahrux xan jarlıǵı.

Jarlıq uyǵır jazıwında bir bet qaǵazǵa jazılǵan, 13 qatardan ibarat. Jarlıqtıń basına tema retinde «Shahruh Bahadur sózum» dep jazılǵan. Ekinshi hámúshinshi qatarlar qatardıń yarımınan baslanıp jazılǵan, segizinshi hám toǵuzınshı qatarlardıń aldında da bos orın qaldırılǵan. Sońǵı 12-13 qatarlarda hújjettiń jazılıw sánesi kórsetilgen: «Tarix sekiz yúz yigirmi bishide, lu yıl muharram aynıń

1 Радлов В. Ярлыки Тохтамыша и Темур-Кутлуга. –Записи Восточного отделения. Т.Ш. 1888. с. 1-40. Султанов Г.И. Письма Золото-ордынских ханов. Тюркологических сборник. Москва, 19ı8. с. 234-251

102

yigirmi ikkiside Baǵ-i Shaharda bitildi». (Tariyx segiz júz jigirma besinde, ulıw jılı, muharram ayınıń ekisinde Baǵı sháhárde jazıladı)1.

Hújjette keltirilgen maǵlıwmatqa qaraǵanda Shahruh xan jarlıǵı 1422-jılı Gerat qalasına jaqın jerdegi Baǵı Sháhárde jazılǵan.

Ekinshi hám úshinshi, on birinshi, on úshinshi qatarlardıń ústine eki ret mór basılǵan. Tekstte «ulıw» sózi jumsalǵanı dıqqatqa ılayıq. Orxon-Enisey esteliklerinde qıtay tilinen kirgen «Lu» sózi jumsalıp «áydárha» mánisin ańlatsa, Abılǵazı Bahadır xannıń «Shejireyi túrk» shıǵarmasında «balıq» degen mánisinde jumsalǵan. Bul hújjette «ulıw jılı» sóziniń jumsalıwı keyingi ásirlerde de qıtaysha múshel atlarınıń saqlanıp qalǵanın kórsetedi.

Qaraqalpaq awız eki sóylew tilinde «ulıw jılı» sózi elege shekem saqlanıp qalǵan.

5. Mırza Omar shayıx jarlıǵı.

Zahiriddin Muhammed Babırdıń ákesi Omar shayıxtıń Marǵulanlı Mir Sayd Ahmedke

bergen nıshanı (guwalıqnama) uyǵır jazıwında 1469-jılı jazılǵan. Kólemi jaǵınan bir bet qaǵazǵa 13 qatar jazıw jazılǵan.

Nıshan «Sultan Omar shayıq Bahadır sózúm» dep baslanadı.

Aziyaǵa ilimiy saparı waqtında Marǵulanlı Jorabek degen adamnan aladı. Bul jarlıqtı akad. P.M.Melioranskiy «Omar sheyx sultannıń uyǵır jazıwında jazılǵan hújjeti» degen atamada 1906-jılı Sankt-Peterburgta járiyaladı. Orıs tiline awdarma jasadı, transkripciya islediá.

6. Abiw Sayd Sultan jarlıǵı.

Abiw Sayd Ámir Temirdiń shawlıǵı bolǵan adam. (Sultan Abiw Sayd bin

Muhammed bin Miranshah Mırza bin Temirbek). Ol 142ı-1469-jılları ómir súrgen. Abiw Sayd bitigi 1468-jıl Azerbayjan sultanı Aq-quyunlı Uzun Xasan húkimdarǵa arnap jazılǵan. Uzın Xasan yamasa Hasan bek 1453-14ı8-jılları azerbayjan sultanı

1 Sertkaya O.F. Lslami devrenin uygur harfli eserlerine toplu bir bakis-Bochum/.19ıı/ s. 10.

103

bolǵan adam. Bitik uyǵır jazıwında jazılıp, sózbe-sóz arab grafikasına transliteraciya jasalǵan. Orama qaǵazǵa jazılǵan ı-8 qatar jazıwdan ibarat.

Házirgi waqıtta Stambuldaǵı Tonqapı sarayı muzeyiniń arxivinde E-1230ı shifri menen saqlanadı.

Jarlıqqa «Sultan Abu Sayd qurǵan sózim» dep tema qoyılǵan. Tekst «Hasan begge sálam tegesh sóz ulkim» dep dawam etedi. Jarlıqtıń ı5-ı6 qatarlarında jazılǵan sánesi kórsetilgen: «Sıshqan yılı rabiw-l-avval ayınıń yigirma ekiside Miyanada erkande bitildi». (Tıshqan jılı rabiu-l-avval ayınıń jigirma ekisinde (1468jıl 10-sentyabr ) Miyanada jazıldı).

«Miyana»-Azerbayjandaǵı bir qalanıń atı. Joqarıda kórsetilgen jarlıq hámbitiklerden basqa Altın Orda xanlarınıń túrk sultanlarına jazǵan tómendegi hújjetleri ushırasadı:

1.Uluǵ Muhammedtiń Murat ekinshi sultanǵa 1428-jılı jazǵan bitigi;

2.Mahmudtıń Fatih Sultan Muhammedke 1466-jılı jazǵan bitigi;

3.Ahmed xannıń Fatih Sultan Muhammedke 14ıı-jılı jazǵan bitikleri bar. Sonday-aq, Qırım xanlarınıń jarlıqları menen bitikleri de saqlanǵan:

1.1453-jılı jazılǵan Hajı Gerey tarxannıń jarlıǵı;

2.Meńli Gereydiń Fatih Sultan Muhammedke jibergen eki bitigi;

3.Áminek húkimdardıń Fatih Sultan Muhammedke jazǵan eki bitigiushırasadı.

Temuriyler mámleketi hám Altın Orda dáwirinde jazılǵan xanlardıń jarlıqların

Altın Orda, Qırım, Orta Aziya xanlarınıń jarlıqları menen bitiklerin toplap 1940 jılı Stambulda jariyaladı6. Kitap qurılısı boyınsha úsh bólimnen ibarat. Birinshi bólimde Altın Orda xanlarınıń turk xanlarına jazǵan bitikleri berilgen. Uluǵ Muxammed, Mahmud, Axmed xannıń bitikleri berilgen. Ekinshi bólimde Qırım xanları Xajı Gerey Tarxannıń, Meńligerey sultannıń, Áminek

1И.Н. Березин. Ханские ярлыки. Í, Ярлык Тохтамыша.-Казань, 1850-Ханские ярлыки, ÍÍ, Ярлык ТемурКутлуга, Казань, 1851.

2В.Д. Смирнов. Татарско-ханские ярлыки. Симферополь, 191ı.

3С.Е. Малов. Изучение ярлыков и восточных грамот. Сб. статьей Академику В.А. Гордлевскому к его ı0

летию. М, 1953. с. 18ı-195.

4Abdullah oǵli Hasan. Birinci Mengli Giray Han yarligi. Turk. Mec. ÍV. –S. 99-109.

5Sertcaya O.F. Uygur harfler yle yazilmis bazi mazmun parsalar. ÍÍ. Ístambul, 19ı5.

6Kurat Akdes Nimet. Topkapi Sarayi Muzesi Arsivindeki Altin Ordu, Kirim ve Turkistan hanlarina ayt Yarlik ve bitikler. Ístambul, 1940.

104

xúkimdardıń bitikleri berilgen. Úshinshi bólimde Turkistandaǵı Temuriylar mámleketiniń sultanları Abiw Saydtıń, Toxtamıs xannıń, Temur Qutluǵtıń jarlıqları berilgen.

Orta ásirlerde Temuriyler mámleketi hám Altın Orda aymaǵında kóp sanlı yuridikalıq hújjetler jazılǵan. Bul hújjetlerdi tereń hám hár tárepleme úyreniw ǵárezsiz mámleketimizdiń jańa tariyxın jazıw isinde, ózimizdiń ózligimizdi qayta tanıwda, sonday-aq qaraqalpaq tili tariyxıy grammatikasın izertlewde de jaqınnan járdem beredi.

§24. Altın Orda dáwirinde jazılǵan ádebiy shıǵarmalar.

Kutbtıń «Xısraw hám Shiyrin» shıǵarması hám onıń tili

XIV ásirde dóretilgen ádebiy shıǵarmalardıń ishinde turkiy tilde jazılǵan Kutbtıń «Xısraw hám Shiyrin» dástanı da belgili orın iyeleydi. Bul dástan talantlı azerbayjan shayırı Nizamiydıń parsı tilinde jazılǵan « Xısraw hám Shiyrin» shıǵarmasınıń erkin awdarması bolıp tabıladı.

Kutbtıń «Xısraw hám Shiyrin» poemasınıń bir qol jazba nusqası bolıp házirgi waqıtta Parij milliy kitapxanasında 1312 shifrı menen (Angien and Turk) saqlanadı.

Poema 1341-jılı jazıp pitkerilgen. 1383-jılı Egipette Aleksandriyada qıpshaq shayırı Berke Fakix tárepinen qayta kóshirilgen. Akademik A.N. Samoylovish óziniń «Orta Aziyalıq turk ádebiy tiliniń tariyxı máselesine» (Mir-Ali-Shir,-L, 1928, 6-bet) miynetinde bul poema dáslep Altın Orda da dóretilgen, soń Egipette kóplegen kemshilikler menen qayta kóshirilgen degen pikirdi bildiredi.

1934-jılı A.N. Samoylovish Stambulda bolǵan tilshilerdiń ekinshi kongresinde «

Xısraw hám Shiyrin» poeması boyınsha bayanat jasadı, bul bayanat 1935-jılı Turkiyada járiyalandı.

«Xısraw hám Shiyrin» poeması pol shalı shıǵıs tanıwshı Ananiyaz Zayonshkovskiy tárepinen tereń izertlendi. Ol 1945-jılı dástannıń tolıq teksti hám faksimilesin, 1948-jılı qol jazbanıń faksimilesin hám transkripciyasın, turkiy tiller sózligin Varshavada járiyaladı. Onıń sońǵı miynetinde bul dástannıń poetikası hám stilistikasına baylanıslı izertlewleri berildi.

Bul estelik boyınsha eń tiykarǵı izertlew jumıslarınıń biri Ámir Nadjipke tiyisli. Ol 19ı9-jılı Moskva qalasında «XIV ásir turkiy tilleriniń tariyxıy-salıstırmalı

105

sózligi» (Kutbtıń «Xısraw hám Shiyrin» dástanı materialları tiykarında) miynetin

járiyaladı. Bul miynette turkiy sózler qatlamı orxon-enisey hám eski uyǵır jazba esteliklerine salıstırmalı baǵdarda izertlendi.

Kutbtıń « Xısraw hám Shiyrin» poemasınıń qol jazbası kólemi jaǵınan 280 betten

Kutb erkin awdarma jasaǵan. Poemanıń qurılısına Altın Orda xanlarınıń sarayları, turmısı, olardıń joqarı adamgershiligin kótermelep jazılǵan báyitler kirgizilgen. Nizamiydıń poemasında ı000 báyit bolsa, onıń awdarmasında 4ı00 báyit bar. «Xısraw hám Shiyrin» poemasında 2500 den aslam túrkiy sózler jumsalǵan.

Bul miynettiń tilin izerlegen prof. Á. Nadjiptiń bergen maǵlıwmatına qaraǵanda ,

«Xısraw hám Shiyrin» XIV ásirde jazılǵan «Muhabbatnama» , «Gulistan-bit-Turkiy» shıǵarmalarınan tili jaǵınan ádewir ózgeshelikke iye, al «Rabǵuziy qıssaları» hám

«Nehjul-Feradis» miynetleriniń tiline jaqın.

«Muhabbatnama», «Gulistan-bit-Turkiy» den ózgesheligi onıń leksikasında, hátte M.Qashǵariy sózliginde ushıraspaytuǵın ayırım gónergen sózler jumsalǵan: arqun-áste, ajun-dún ya, asrı-kóp, ardam-sheberlik, absam-tınısh

h.t.b. Kóplegen dórendi sózler uyǵur tili ushın tán bolǵan sóz jasawshı affiksler arqalı jasalǵan (qutǵarǵu, qutulǵu). Leksikasın statistikalıq esaplaw onıń sózlik quramında qıpshaq hám oǵuz tilleriniń birlikleri aralas ekenligin kórsetedi.

§25. Sayfı Sarayınıń «Gulistan-bit-turkiy» shıǵarması hám onıń tili

106

Sayfı Sarayınıń bul miyneti talantlı parsı shayırı Saadiydiń «Gulistan» shıǵarmasınıń turkiy tiline erkin awdarması bolıp tabıladı. Avtordıń tuwılǵan hám ólgen jılları belgisiz, XIV ásirde jasaǵan.

1915-jılı venger ilimpazı Y.Tori Gollandiyadan Sadiydıń «Gulistan» shıǵarmasınıń turkiy tiline awdarma jasalǵan variantı tabılǵanın xabarlaydı. 1950jılı turk ilimpazı

F.N.Uzluk Gollandiya mámleketindegi Leyden universitetiniń kitapxanasında 11553 shifrı menen saqlanatuǵın qol jazbanıń kóshirmesin alıp, 1954-jılı Anqara qalasında kiris hám tusinik sózler menen bastırıp shıǵaradı. Qoljazba jaqsı saqlanǵan, kólemi jaǵınan 3ı2 bet, hár bir betke 13 qatar jazıw jazılǵan. Birinshi betinde tórt qatar qosıq Shahzada Axmettiń Egipetke keliw múnásibetine baylanıslı jazılǵan. Jalayır sultanı Axmet Azerbayjan hákimlerinen biri bolǵan adam. Ol 1382-1410-jılları hákimlik etken. 1385-jılı onıń áskerleri Ámir Temur menen bolǵan urısta jeńiledi. Ámir Temurdan jeńilisten keyin shahzada Axmet Egipetke ketedi; «Gulistan-bit turkiy»diń birinshi betinde jazılǵan qosıq áne usı dáwirlerge sáykes keledi.

Qol jazbanıń tórtinshi betinen awdarma baslanadı. Turk ilimpazı Taymas Battal Ankarada «Turk dili arashtırmaları yıllıǵı» jurnalında «Seyf Sarayınıń Gulistan terjumesin gózden keshirish» degen maqalasın járiyaladı. Taymas Battal esteliktiń tilin izerlew barısında onıń qıpshaq tilinde jazılǵanın anıqlaydı.

Tili tuwralı aytatuǵın bolsaq, tili ápiwayı hám xalıqqa tusinikli. Orınsız túrde arabparsı sózleri hám sóz dizbekleri jumsalmaǵan.

Sayfı Sarayınıń «Gulistan-bit-turkiy» shıǵarmasınıń keynine túrkiy tildejazılǵan segiz

ǵázzel hám olardıń avtorları berilgen. Máselen, usı waqıtqa shekem belgisiz bolıp kelgen shayırlar Mavlan Kadi, Muxsin, Mavlan Iskax, Abdulmajit, Toǵlı Xoja Xasan oǵlı h.t.b. Sózlik quramında 1136 túrkiy sózleri jumsalǵan.

Bul estelik boyınsha arnawlı ilim izertlew jumısın alıp barǵan prof. Á. Nadjip bolıp tabıladı: «XIV ásir esteligi Sayfı Sarayınıń «Gulistan shıǵarması hám onıń tili» degen miyneti Alma-Ata qalasınan 19ı5 jılı basılıp shıqtı.

§26. Abılǵazı Bahadır xannıń «Shejireyi turk» shıǵarması hámonıń

tili

107

Abılǵazı Bahadırxannan miyras bolıp eki tariyxıy miynet qaldı. Birinshisi «Shajaraiy Tarakima» shıǵarması 1658-1661-jılları jazılǵan. Bul miynette túrkmen xalqınıń kelip shıǵıwı xaqqında bahalı maǵlıwmatlar beriledi.

Bul miynette atı ápsanaǵa aylanǵan Oǵuzqaǵan hám onıń áwladları túrkmen urıwları-salır, bayandır, teke, yawmıt, tevashi, xizr eli, sarıq, er sarı h.t.b. kelip shıǵıw tariyxı bayanlanǵan. Bul miynet Abılǵazı Baxadırxannıń óziniń kórsetiwine qaraǵanda túrkmen mollaları , shayıxları, bekleriniń ótinishine baylanıslı jazılǵan. Miynettiń kritikalıq teksti, rus tiline awdarması 1958-jılı akademik A.N.Kononov tárepinen tayarlanıp Sankt-Peterburgta basıp shıǵarıldı.

Abılǵazınıń ekinshi miyneti «Shejireyi túrk» dep ataladı, 1663-1664-jılları jazılǵan.

Bul miynet qurılısı jaǵınan kirisiw hám toǵuz baptan ibarat:

1. Adam atadan túrklerdiń áyyemgi xanlarınıń biri Mongol xanǵa shekemgi waqıyalar.

2.Mongol xannan Shıńǵıs xanǵa shekemgi tariyx.

3.Shıńǵıs xannıń tuwılıwınan baslap qaytıs bolǵanǵa shekemgi waqıyalar.

(Mongoliya, Qıtayda).

5.Shıńǵıs xannıń ekinshi ulı Chaǵatay xannıń táriypi.

6.Shıńǵıs xannıń genje ulı Toluyxan áwladlarınıń Iranda xanlıq etiwtáriypi.

7.Shıńǵıs xannıń úlken ulı Joshıxan áwladlarınıń Dáshti qıpshaqta xanlıq

etkenligi táriypi.

8. Joshıxannıń besinshi ulı Shaybanı xan áwladlarınıń Maverannaxr, Qırım, Turanda

Arallılardıń járdemi menen xan bolıwı, onıń miynetinde Qaraqalpaqstan onamastikasına baylanıslı maǵlıwmatlar saqlanıwı bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge bul miynette urıw atamalarınıń kelip shıǵıwı, sózlerdiń etimologiyasına baylanıslı pikirleri berilgen.

Máselen, «mongol» sóziniń kelip shıǵıwı tuwralı. Bunıń tiykarı «muń» muńnıń mánisin barlıq túrkler biledi, «qayǵı» demek, al «ul» mongol tilinde

108

«sada», «hawaz», «dawıs» degendi bildiredi demek, mongol-qayǵılı hawaz degennen kelip shıǵadı dep jazadı.

«Adam» sóziniń kelip shıǵıwı tuwralı. «Adam» arab sózidur, arablar jerdiń qırtısı, betin «adam» deydi, adam jerdiń betinen alınǵan topıraqtan jaratılǵannan soń «adam» ataladı, dep kórsetedi.

«Uyǵır» sóziniń kelip shıǵıwı tuwralı. Oǵuzxan óz ákesi Qaraxan menen bolǵan urısta ózine járdemge jámlesip kelgen tuwısqanlarına «uyǵır» dep at qoydı. «Uyǵır» haslı túrkiy sóz bolıp «uyıw» sózine baylanıslı:

«Aytarlar sút uyıdı. Sút ekeninde bir-birinen ayırılar edi, qatıq bolǵannan soń birbirine jabısa turar. Tuwısqanları kelip Oǵuzxannıń ayaǵına eki qolları menen bekkem jabısqanları ushın xan olarǵa «uyǵır» dedi».

Akademik Andrey Nikolaevish Kononov 1948-jılı «Shejireii tarakima «Xiywa xanı Abulgazınıń miyneti» degen temada doktorlıq dissertaciya jaqladı1.

Sergey Nikolaevish Ivanov 1969-jılı Tashkent qalasında «Abul-ǵazı xannıń Shejireyi túrk miyneti. Grammatikalıq osherk» degen temada doktorlıq dissertaciya qorǵadı2 .

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń tariyxı

§2ı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiw ózgeshelikleri

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń payda bolıw hám qáliplesiw basqıshları tartıslı máselelerdiń biri. XVIII-XX ásirlerdegi jazba esteliklerdiń tilin ayırım ilimpazlar eski

ózbek tilinde jazılǵan dep tastıyıqlasa, ekinshi topardaǵı ilimpazlar, qaraqalpaq tiliniń ayırım sózleri aralasqan kitabıy til sıpatında bahalaydı, úshinshi topardaǵı ilimpazlar

óziniń normaları jaǵınan eski ózbek tiline jaqın ústem klass hám din iyeleriniń tili qusaǵan bir-birine qarama-qarsı pikirlerdi bildiredi. Bul máseleni durıs túsiniw ushın «milliy til», «ádebiy til hám onıń túri» degen túsiniklerdi anıqlap alıwımız zárúr.

Milliy til xalıqtıń millet bolıp qáliplesiw dáwirlerine sáykes keledi. Milliy til bolıwı ushın millettiń qáliplesiwi, milliy jazıwına iye bolıwı kerek. Qaraqalpaq milliy

1Кононов А.Н. «Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-Газиб хана Хивинского» –М. –Ленинград, 1948.

2Иванов С.Н. «Родословная древо тюрок: Абул-Гази хана. Грамматический очерк» -Ташкент,

1969.

109

ádebiy tiliniń qáliplesiwi qaraqalpaq milletiniń qáliplesiwi menen tıǵız baylanıslı.

XIX ásir qaraqalpaq xalqınıń siyasiy jámiyetlik hám mádeniy ómirinde úlken iz qaldırǵan dáwir boldı.

Qaraqalpaq xalqı XIX ásirdiń basında Xorezm oypatına, ózleriniń atababalarınıń

mákanına qaytadan kóship kelip tolıq mákan bastı. Burın kóshpeli, yarım kóshpeli turmıs

keshirgen bolsa, endi otırıqshı xalıqqa aylandı.

18ı3-jılı Ámiwdár yanıń oń jaǵalıǵın patsha Rossiyası jawlap alıp Túrkistan generalgubernatorlıǵınıń Ámiwdár ya bólimin dúzdi. Qaraqalpaq xalqınıń jámiyetlik turmısında júz bergen bul ózgerisler ruwxıy-mádeniy tarawǵa da kúshli tásirin tiygizedi. Ásirdiń

basında dáslepki meshit medreseler ashılǵan bolsa, XIX ásirdiń aqırına kelip Qaraqalpaqstan aymaǵında segiz júzge shamalas meshit hám medreseler boldı1.

Xalıqtıń otırıqshı turmıs qálpine biyimlesiwi, 2500-jıllıq tariyxqa iye bay Xorezm mádeniyatınıń tásiri,18ı3-jıldan soń Shabbaz, Nókis, Shımbay, Tórtkúl qalalarında

emlewxanalardıń payda bolıwı, Tórtkúl, Shoraxan, Shımbay qalalarında jergilikli mekteplerdiń ashılıwı, 1880-jılı jergilikli xalıqtıń balaları ushın Tórtkúlde mektep internatınıń ashılıwı h.t.b jańalıqlar xalıqtıń sanasına hám turmısına tásirin tiygizbey qoymadı.

Bul dáwirde qaraqalpaqlar arasına, qol jazba túrindegi ««árip-ashıq», «Sayatxan-

Hamra», «Yusup-Zulayxa», «Góruǵlı», «Yusup-Axmet» taǵı basqa shıǵarmalar keńnen taralıp, toy merekelerde qıssaxanlar tárepinen xalıqqa jetkerildi. Meshit-medreselerde arab-parsı, túrkiy tilinde jazılǵan shıǵıs klassikleri Xoja Axmed Yassawiy, Alisher

Nawayı, Fizuliy, Maqtımqulı shıǵarmaları, diniyfilosofiyalıq, etikalıq baǵdardaǵı

Rabǵuziydiń «Qıssasul-anbiya», «Suwpı Allayar», «Nehjul-Feradis» hám t.b. kóplegen shıǵarmalar oqıtılǵan.

Qaraqalpaq xalqınıń siyasiy-jámiyetlik ómirinde bolıp atırǵan bul ózgerisler xalıqtıń sana-seziminiń rawajlanıwı, milliy jazba ádebiy tildiń, jazba ádebiyattıńpayda bolıwına tásir jasadı.

Qaraqalpaq ádebiy tili óziniń negizgi dereklerin qıpshaq qáwimleri birlespesinde

Altın Orda, Noǵaylı Ordası dáwirinde payda bolǵan Asan qayǵı, Soppaslı sıpıra jıraw,

Dospambet, Shalkiyiz, Múyten jırawdıń tolǵaw-termeleri, Jiyrensheniń sheshenlik sózleri menen bay awızeki ádebiyat úlgilerinen aldı.

1 Камалов С., 3ошанов Ə. 3аракалпа3 тарийхы. - Н5кис: 1993-б. 1ı0

qollanıwdıń ólshemleri qáliplese basladı. Xalıqtıń awızeki sóylew tili qayta islenip belgili bir ádebiy til norması jaratıla basladı. Ádebiy tildiń awızeki túrinde payda bolǵan fol klorlıq dóretpeler menen qaraqalpaq jırawshayırlarınıń tolǵaw termeleri tilinde xalıq tiliniń

leksika-frazeologiyalıq baylıqları sheber paydalanıldı. Turaqlasqan sintaksislik

konstrukciyalar qáliplesti. Xalıqtıńawızeki tilindegi sózlerdi kórkemlep qollanıw ólshemleri qáliplese basladı. Bul ádebiy tildiń normalasıwınıń dáslepki kórinisleri edi. Ádebiy tildiń

awız eki túrinde ádebiy shıǵarmalar dóretiw dástúri qaraqalpaq xalqında XIX ásirge shekem dawam etti.

XIX ásirde Orta Aziyada jasawshı barlıq túrkiy xalıqları ushın ortaq bolǵan ádebiy tilOrta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili qollanıwda boldı. Orta Aziyada jergilikli tiller ushın

baspa sóz, mektep hám medreselerde oqıw, oqıtıw, jazıw isleri arab, parsı tilleri menen bir qatarda usı túrkiy ádebiy tilinde alıp barıldı.

Shıǵıs klassikleri Alisher Nawayı, Fizumiy, Maqtımqulı shıǵarmaları menen birge,

Xoja Ahmed Yassawiy, Sulayman Baqırǵaniy hikmetleri, Suwfı Allayar, «Qıssasul-anbiya» hám t.b kóp sanlı xalıq dástanları usı túrkiy tilde jazılıp, meshit-medreselerde oqıw qollanba sıpatında paydalanılǵan.

Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwi túrkiy jazba ádebiyat penen tıǵız

sóz mádeniyatı jámlendi. Hár bir túrkiy xalqında bul tildińjergilikli variantları qáliplesip, onda sol tilde sóylewshi xalıqtıń sóylew tilibirlikleri aylanısqa qosıldı.

XIX ásirdiń ekinshi yarımında Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiliniń qaraqalpaqsha variantları qáliplesti. Bunı qaraqalpaqlarǵa tiyisli kóp sanlı yuridikalıq hújjetler menen qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri-Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Qazı Máwlik, A. Muwsaev hám t.b. shayırlardıń qol jazba nusqaları, Edige, Alpamıs, «Ǵárip-ashıq, Er

Shora, Qoblan hám taǵı basqa xalıq dástanlarınıń qol jazba kóshirmeleri dálilleydi. Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń rásmiy is-qaǵazları stili XVIII-XIX ásirlerde

qáliplese basladı. XVIII-XIX ásirlerde jazılǵan rásmiy is-qaǵazları jazılǵan dáwiri jaǵınan úsh toparǵa bólinedi.