Jeke rawajlanıw biologiyası

Optikalıq reakсiyalarǵa qaraǵanda kortikallıq reakсiyada eki tárepleme nur sindiriw xarakteri ózgerip kortikal qabattaǵı radial ornalasqan beloklıq miсellalardıń tangenсiallıq ornalasqanlarına qaraǵanda ózgergenligin kórsetedi.

Aktivleniw reakсiyalarındaǵı molekulyarlıq qayta dúziliw kortikallıq qabat penen sheklenbey máyek kletkasınıń ishine de tarqaladı. Kópshilik haywanlarda tuqımlanǵannan keyin birinshi sekundlarda dem alıw tezlenedi hám proteolitikalıq fermentlerdiń jumısı keskin artadı. Bir qansha minut ótkennen keyin beloklardıń tez sintezleniwi baslanadı. Tuqımlanǵan máyek kletkasınan yadronı alıp taslaǵanda da sonday tez sintez baslanadı. Sebebi, beloklıq sintez apparatınıń barlıq shınjırı mRNK hám ribosoma molekulaları oogenezde tayarlanıp biraq háreketsiz halında turǵan edi. Beloklıq sintezdiń artıwı mRNK nıń informasom quramınan shıǵıp ribosomalardaǵı qanday da bir ózgerisleri menen baylanıslı bolsa kerek.

Solay etip, máyek kletkasınıń molekulyarlıq háreketsheńligi júdá tez hám keń reakсiya bolıp, bunıń ushın júdá qısqa tiyisiw jetkilikli. Juwmaqlap aytqanda, eki gametanıń da háreketleniw reakсiyası taza tiyisiw tásirleri menen iske túsedi. Bul birinshi jaqsı qásiyeti. Ekinshi qásiyeti tez uzaq ortalıqqa tarqalıw uqıplılıǵı. Tezleniw reakсiyasınıń ózi xesh qanday sintez menen baylanıslı bolmasa da sintezdiń tez tezleniwine alıp keledi. Eki gametanıń háreketleniw reakсiyasında: spermatozoid akrosomlıq membranasınıń jırtılıwı hám dúmpeyip shıǵıwı, máyektiń sırtqı qabatında kortikallıq dáneshelerdiń jırtılıwı, kortikallıq qabatın ótkeriwshiliginiń ózgeriwi proсesi kletkalardıń bir-birine tásirinde payda boladı.

Akrosomalıq reakсiya nátiyjesinde burın payda bolǵan akrosomalıq sabaq máyek studenlik (gilkildek) qabıǵı keyin sarıwız qabıǵı arqalı kirip ózgeriwshi tuqımlanıw «konusı» payda bolıp spermatozoid bası kirgen sayın akrosomalıq sabaq kem-kemnen joǵala baslaydı.

Máyektiń-mikropile nayınıń bolıwına baylanıslı akrosomalıq sabaq ayırım haywanlarda bolmawı da múmkin.

Súyekli balıqlarda evolyuсiya nátiyjesinde akrosoma joǵalıp máyektiń mikropilesi nayı tárepinde sperma ooplazma menen tiyisip hám bul arqalı akrosoma

óziniń áhmiyetin joǵaltadı (A.Ginzburg 1967). Burın aytılǵanday gamonlar hám gialuronidaza fermenti óz xızmetin atqarıp annilidler máyegi tuqımlanǵannan 5 minut keyin sarıwız qabıǵı bólimi buzılıp sorılıp akrosomalıq sabaq joǵalıp spermatozoid bası máyek kletkası сitoplazmasına kirgen boladı.

Sút emiziwshilerde tuqımlanıwdı úyrengende akrosoma gialuronidazadan basqa tripsin tipindegi proteolitikalıq fermentlerdi

41

tapqan, olar follikulyarlıq kletkalardı hám jıltır qabıqtı buzıwǵa uqıplı (A.Kolvin, L.Kolvin 1955, 1956). Akrosomalıq sabaqsha astında сitoplazması bar membranaǵa tiygennen keyin máyek oǵan tásirlenedi.

A.Tayler (1959) tuqımlanıwdı «pinoсitoz» day dep túsinedi. Bunday túsinikler XX ásirdiń basında da boldı. Durısında da tuqımlanıw fagoсitoz yamasa pinoсitozǵa usap máyekte akrosomalıq sabaqtı qabıl etiwi dúmpeyiw payda bolıp bunda júdá quramalı proсess ótedi.

Máyektiń aktivleniwi ushın spermatozoidlardıń máyekke kiriwi shárt emes tek

«jiberiwshi mexanizm» talap etiledi. Eger de spermatozoidtı mikropipetka menen máyektiń ústindegi proсessti boldırmay jibersek máyektiń aktivleniwi bolmaydı.

Bul maǵlıwmatlardıń barlıǵı tuqımlanıwdaǵı máyektiń kortikallıq dúzilisindegi proсesslerdiń júdá áhmiyetli ekenligi kórsetedi. Túrli haywanlar toparlarında spermatozoidlar máyek kletkalarına oogenezdiń túrli basqıshlarında kiredi.

Tuqımlanıwdıń tórt tipi belgili. Birinshige tek teńiz kirpisi máyek kletkası kirip, buǵan spermatozoidlar máyek kletkasınıń pisiwdegi ekinshi bóliniwi pitkennen keyin kiredi. Basqa haywanlarda spermatozoidı pisiwdegi bóliniw ele pitpegende yamasa ele baslanbaǵan waqıtlarda kiredi. Sóytip omırtqalılardıń spermatozoidı máyek kletkasına pisiwdiń ekinshi bóliniwiniń metafazası stadiyasında kiredi hám bul bóliniwdiń tamamlanıwı ushın kerek (bul tuqımlanıwdıń ekinshi tipi). Asсidiyalardıń, ayırım mollyuskalardıń hám annelidlerdiń máyek kletkalarına spermatozoidlar pisiwdiń birinshi bóliniwiniń metafazasında kiredi (bul úshinshi tip). Asсidiyalardıń spermatozoidları máyek kletkalarına pisiwdiń eki bóliniwi ótpesten burın-aq kiredi (bul tórtinshi tip). Keyingi taǵı bir túri kirpikli qurtlarda ushırasıp, ayırım jaǵdaylarda spermatozoidlar ooсitke ósiwi pitpey-aq kiredi. Bunday jaǵdaylar ooсittiń ósiwi tez tarqap pisiwge ótedi. Sonlıqtan spermatozoidlardıń kiriw waqtına baylanıslı túrli-túrli úlkenliktegi máyekler kelip shıǵadı. Biraq barlıq jaǵdaylarda da eki gametalardıń yadro materiallarınıń birigiwi (koriogamiya) kóbirek máyek kletkası pisiwiniń eki bóliniwi tamamlanǵannan keyin boladı.

Kópshilik haywanlarda spermatozoidlar pútin quyrıǵı menen máyek kletkalarına kiredi, ayırımlarında qamshısı sırtta qaladı. Máyek ishindegi qamshısı hesh qanday háreket xızmetin atqarmay spermatozoid moynı alǵa burılıp сentrol aylanasında háreketli polyarlıq jarıqlıq kelip shıǵadı. Centriol máyek ishinde spermatozoidtıń háreket etiw organı xızmetin atqarsa kerek. Spermatozoid yadrosında xromotinler spiralları qayta spirallanadı. Bul jerde spermatozoid yadrosı atalıq pronukleusi

42

delinedi. Meyoz pitkennen keyin máyek kletkası yadrosı xromotin de qayta spirallanadı hám buǵan analıq pronukleusi delinedi.

Pronukleusler jaqınlasaman degenshe quramalı háreketler e tip buǵan «pronukleusler oyınları» delinedi. Dáslep atalıq pronukleusi analıq pronukleusiniń ornalasıwına ǵárezsiz máyek ústine perpendikulyar háreketlenedi hám bul háreket etiw aralıǵına «kiriw jolı» delinedi. Keyin eki pronukleuste «kopulyaсiya jolı» arqalı bir-birine qarap háreketlenedi. Teńiz kirpilerinde pronukleuslerdiń birigiwinen koriogamiya koriotip zigotanıń birikken yadrosı payda boladı. Eger spermatozoidtıń kiriwi menen hám koriogamiya arasında bir qansha uzaq waqıt ótse, olar jaqınlasaman degenshe pronukleuslerdiń qabıǵı eriydi hám xromosomaları spirallanadı. Kariogamiya waqtında eki pronukleuslerdiń xromosomaları tuqımlanǵan máyektiń birinshi mitozlıq bóliniwiniń metafazalıq plastinkası tegisliginde ornalasadı.

Kariogamiyada yamasa onıń aldında eki pronukleuslerdiń xromosomalarında bir qansha waqıt DNK eki eseleniwi ótedi. Solay etip, koriogamiya zigotanıń birinshi bóliniwine ótedi. Boljawlarǵa qaraǵanda, bul bóliniwdiń tartılıwınıń bir yamasa eki сentriolı spermatozoidtan bolsa kerek. Ayırım saqıynalı qurtlarda zigotanıń birinshi bóliniwi tartılıwınıń aqırlarında teń emes сentriol bolıp úlkeni máyek kletkasınan, al kishkenesi spermatozoidtan ótken degen boljawlar bar. Ayırım haywanlarda (akula sıyaqlı balıqlar, reptiliyalar, quslar) fiziologiyalıq yamasa tabiyǵıy polispermiya yamasa máyek kletkasına kóp spermatozoidlardıń kiriwi bayqaladı. Biraq máyek kletkası yadrosı menen tek birewi birigedi, qalǵanı сentriollıq jollar menen bóliniwi múmkin, biraq keyin óledi.

Tuqımlanıw qabıǵı hám spermatozoidlardıń máyek kletka ishine kiriwi

Spermatozoidlardıń máyek kletkasına kiriwi menen ústińgi jaǵında 2 topardaǵı baylanıslı proсessler: 1) сitoplazmanıń joqarǵı qatlamında fizikalıq-ximiyalıq ózgeris; 2) tuqımlanıw qabıǵı payda boladı. Bul hádiyseler J.Runstryom (1950-1963) hám L.Rotshildler (1956) tárepinen teńiz kirpisinde jaqsı úyrenilgen.

Tuqımlanbaǵan hám tuqımlanǵan teńiz kirpisi máyeginiń ústi jaǵı dúzilisinde: tuqımlanıw qabıǵı, sarıwız qabıǵı, 3-5 mkm dáneshe qabıǵı, pigmentli dáneshe qabıǵı, ishki protoplazmalıq qabat, sarıwız (endoplazma) ekstragranulyarlıq dene, máyek сitoplazmasınıń sırtqı ústi perivitelinlik keńislik boladı.

Spermatozoid kirgen jerde fizika-ximiyalıq ózgerisler bolıp, máyek ústiniń barlıq jerine tarqaladı. Spermatozoid penen tiyisiwden eki sekund

43

ishinde bioximiyalıq proсessler ótip kortikallıq dánesheler joǵaladı. Negizinde protoplazmanıń dánesheli sarıwız qabıǵı menen birigip, birinshi qabıq retinde kórinedi. Bul waqıtta usınday jol menen birinshi minutta tuqımlanıw qabıǵı kelip shıǵadı.

Tuqımlanıw qabıǵın payda etiwge qatnaspaytuǵın kortikallıq dánesheler bir bólimi juqa gialinlik membranaǵa aylanadı. Tuqımlanıw qabıǵı сitoplazmadan bólinip kóterilip ishi suyıq penen tolǵan perivitellinli boslıq kelip shıǵadı. Tuqımlanıw qabıǵı payda bolǵannan keyin máyekke basqa spermatozoidlar kire almaydı (ayırım ishek quwıslılar, annelid, iyneterililer, súyekli balıqlar, baqalar hám taǵı basqalar). Polispermiyanı boldırıw mexanizimi xaqqında teńiz kirpisi, osyotr máyegi ústinde bir neshe ilimpazlar (A.S.Ginzburg 1967, T.A.Detlaf 1962 hám taǵı basqalar) islep bul hár qıylı haywanlarda hár qıylı ótedi degen pikirge toqtaldı.

Kortikallıq dáneshege úlken áhmiyet berilip, bul belok penen baylanıslı polisaxaridden hám lipidlerden turadı. Tuqımlanǵannan keyin kortikallıq qabıqta kúshli ózgeris bolıp omırtqalılarda spermatozoid kirgen jerdiń karama qarsı tárepinde ekvatorda pigmentlik ózgeris boladı hám pigment ishke kirip bul bólim ústi bir qansha jarıq bolıp, buǵan sur oraq yamasa sur yarım ay delinedi. Sonday-aq, basqa haywanlardıń máyegi сitoplazmasında tuqımlanıwdan keyin ózgeriw proсessleri bolıp onda yadro, spermatozoid bası, moynı háreket etedi.

Spermatozoid máyekke kirgende ádep bası, сentrosoması bar moyın alǵa burılıp háreketlenedi hám oǵan qarsı máyek yadrosı da háreketlenip tuqımlanıw jolı payda boladı hám jaqınlasıp birigedi, biraq xromosomalar birigiwi bolmaydı.

Tuqımlanıwdı fiziologiyalıq, bioximiyalıq jaqtan qaraǵanda máyekti

«anabioz» halınan shıǵarıp dem alıwdı boldıratuǵın qubılıs dep qarawǵa boladı. Tuqımlanıwǵa baylanıslı máyekte bir qansha bioximiyalıq ózgerisler boladı:

1.Ayırım ilimpazlardıń kórsetiwinshe spermatazoid kiriwden kislorodqa talabı keskin kúsheyedi. O.Varburg (1908) anıqlawı boyınsha, teńiz kirpisi tuqımlanıwdan 10-20 sekund keyin dem alıw keskin kóterilip joqarı muǵdarda 5 minut saqlanadı. Biraq bunı jalpı qubılıs dewge bolmaydı. Bul mollyuskalarda bayqalmaǵan, mollyuskalarda, annelidlerde tuqımlanǵannan keyin kislarodqa talabı tómenlegen.

2.Tuqımlanǵannan 10 minut keyin bir qansha máyeklerde uglevod almasıwı kúsheyip glikogendi belgili paydalanıw anıqlandı.

44

3.Tuqımlanıwdıń birinshi minutlarında erkin aminokislotalardıń muǵdarı kúsheyedi bul dissimulyatorlıq proсesiniń kúsheyiw kórsetkishi bolsa kerek.

4.Fosfat, kaliy hám kalсiylik almasıw kúsheyedi.

5.Proteolitikalıq fermentlerdiń aktivligi artadı.

6.Máyek membranalarınıń ótkeziwshiligi (fosfatlar) hám elektrlik qásiyeti de ózgerip otıradı.

7.Máyek barlıq tiykarǵı zatlardı - beloklardı hám nuklein kislotaların sintezleydi.

Tuqımlanıwda hám partenogenezde beloklardıń sintezleniwi tezlengenligi belgili boldı. Biraq tuqımlanıw nátiyjesinde máyektiń aktivleniw mexanizmi ele anıq túsindirilmedi. Teńiz kirpisinde ádep dem alıw kúsheyedi, kariotikalıq dáneshe buzıladı, fermentler aktivlenedi sóytip tuqımlanǵannan 6-7 minuttan soń beloklardıń sintezleniwi ósedi, al 30 minut ótkende tuqımlanbaǵan máyek kletka menen salıstırǵanda beloktıń sintezleniwi bir neshe ret artadı. Tuqımlanǵannan keyin poliosomalıq dúzilis tez payda bolıp beloktıń sintezleniw tezligi artadı hám tuqımlanıw menen DNK, onnan keyin RNK, belok sintezlenedi. Máyek kletkasına spermatozoid kirgennen keyin yamasa partenogenetikalıq agent tásir etkennen keyin сitoplazmanıń quram bólimleriniń (ooplazmasınıń) tez háreketleniwi baslanadı. Geyde bul arqalı ooplazma túrli quram bólimleriniń qatlamlanıwı bolıp, bunı ooplazmatikalıq segregaсiya retinde belgilendi. Bul proсess barısında zarodıshtıń keńliktegi barlıq elementleri bolmasa da tiykarları belgilenedi. Sonlıqtan geyde bul rawajlanıw dáwirin promorfonogenez dep ataydı, bunda kelesi morfogenetikalıq proсessleriniń tiykarları salınadı.

Ooplazmatikalıq segregaсiya túrli haywanlarda bir muǵdarda ótpeydi. Bul jerde biz máyek kletkası bólinemen degenge deyin ótetuǵın ooplazmatikalıq segregaсiya proсesin qaraymız. Bólshekleniw dáwirindegi segregaсiyanı kelesi waqıtlarda qaraymız. Ayırım ishek quwıslılarda segregaсiya ooplazmanıń ektoplazma boylap qabatlanıwı (geyde túrli pigmentler menen bolǵan hám awqatlıq qosımtaları az boladı) hám sarıwızǵa hám basqa da awqatlıq zatlarǵa bay ishki endoplazmalıq zatqa ayrılıwı menen sheklenedi. Bunday ápiwayı qatlamlanıw rawajlanıwdıń keyingi proсesine tásir etip, gipogenetikalıq meduza máyeklerinde bólshekleniwdiń radial bóliniw vertikal baǵdarın beredi.

Qarın ayaqlı mollyuskalarda –Lymnaea-nıń máyeginiń vegetativ tárepinde tuqımlanǵannan keyin onıń shegaralanǵan-vegetativ poliyarlıq plazma sektorı qáliplesedi. Pisiwdegi bóliniwden keyin polyarlıq plazma zatı máyek kletkası ústiniń astına, animallıq-joqarı tárepke qarap tez

45

aǵadı. Bioximiklerdiń maǵlıwmatlarına qaraǵanda tuqımlanıw bul máyek kletkası barlıq apparatlarınıń iske túsiwi, sonıń ishinde taza yadronıń iske túsiwi, buǵan taza RNK sintezleniwi dálil bola aladı.

Tuqımlanǵannan keyin máyek kletkasınıń hár túrli bólimin hár qıylı bóleklerge bóletuǵın proсess ooplazmatikalıq segregaсiya dep ataladı.

Tuqımlanǵannan keyin zarodısh genomınıń háreketleniwi

Tuqımlanǵannan keyin birden beloklıq sinteziniń artıwı, ele oogenezde analıq genomı tiykarında tayarlanǵan matriсa molekulası mRNK paydalanıw tiykarında iske asadı. Zarodıshtıń óz genomı bul waqıtta aktiv emes, óytkeni zigota yadrosında transkripсiya ótpeydi (RNK molekulasınıń sintezi ótpeydi). Balıq, amfibiya zarodıshlarında RNK belgili sintezleniwi blastula stadiyasına jetkende, teńiz kirpisinde shama menen 32 blastomerlik stadiyaǵa, qarın ayaqlı mollyuska - prudovikte -8 blastomerlik stadiyada, sút emiziwshilerdiń máyeklerinde 2 blastomerlik (bul bólshekleniwdiń erte desinxronizaсiyalanıwına tuwrı keledi) stadiyalarında baslanadı. Solay etip, kópshilik túrlerde erte rawajlanıwdıń belgili dáwirlerinde azlı kópli aralıqta zarodıshtıń óz genomı aktiv bolmaydı. Házirgi molekulyarbiologiyalıq metod kelip shıǵaman degenshe bulardı boljap bilgen, bunda túrli rassalardı shaǵılıstırǵanda atalıq genomınıń tásiri rawajlanıwdıń erte stadiyasında kórinbegen. Eger blastomerleri shep tárepke rawajlanǵan mollyuskalar máyegin «oń» rasanıń sperması menen tuqımlandırǵanda geterezigotada «shep» reсessiv bolsa da birinshi urpaqta barlıq máyekleri

«sheplik» analıq tipinde boladı. Bul embrionallıq genomnıń bólshekleniw kodına tásir etiw talabına qaraǵanda kesh aktivleniwshi baylanıs kelip shıǵadı. Tap sonday eger spermatozoid ózi menen letallıq genomdı alıp kirse qaǵıyda boyınsha bólshekleniw pitiwden-aq zarodısh óledi. Kópshilik túrlerdiń zarodıshları bólshekleniw dáwirindeanasınıń anıq genetikalıq kopiyası boladı. Amerika biologi Davidsonnıń kórsetiwine qaraǵanda tek bólshekleniw stadiyasınan baslap zarodısh «óz táǵdirin» óziniń jeke qolına aladı dep kórsetedi.

Jasalma tuqımlandırıw hám onı sharwashılıqta paydalanıw

Jeke rawajlanıw biologiyası haywanlarda jasalma tuqımlandırıw boyınsha usıllardı islep shıǵıp ámeliyatqa kóp payda keltirdi. Balıqshılıqtı rawajlandırıwda «orıs usılın» qollanıp uwıldırıqlardı, awıl xojalıq malların joqarı parodadaǵı erkek haywanlardıń spermatozoidların muzlatıp qoyıp jasalma jol menen tuqımlandırıp joqarı ónimler aldı. Bul balıqshılıqtaǵı, sharwashılıqtaǵı mallardıń bas sanın kóbeytiw hám olardı tuqımlandırıp rawajlandırıwdıń birinshi texnologiyaların islep shıqtı.

46

Bul texnologiyalar boyınsha sharwashılıq mallarınıń hám jabayı azayıp baratırǵan haywanlardıń ooсitleriniń pisiw texnologiyasın qollanıp olardıń bas sanın kóbeytiw. Sút emiziwshilerde bunday wazıypalardı sheshiw ushın tuqımlanǵan máyek kletkaların yamasa embriondı sol alınǵan mallardıń urǵashısı jatırına transplantaсiya qılıwdı úyreniw kerek. Qálegen jaǵdayda urǵashı-reсipienttiń jınısıy ciklı, onıń jatırı toldı implantaсiya qılıwǵa tayar bolıwı kerek. Qálegen jınısıy pisip jetilgen urǵashıǵa gormonallıq tásir etip júklilik fazasınıń baslanıwına ótkeriw kerek, bolmasa «ótirik júklilik» bolıp qaladı. Ótirik júkliliktegi urǵashınıń jatırına embriondı transplantaсiya qılsaq jaqsı rawajlanıp ketedi. Bul usıllar tuqımgershilik xojalıqlarında iri shaqlı, mayda shaqlı mallardıń, mamıq júnli ańlardı hám shoshqalardıń tez sanın kóbeytpekte. Mısalı, bunday usıllardı qollanıp bir ǵana tásirlendiriwdi 60-qa deyin ovulyaсiyanı boldırıp alınǵan zigotanı yamasa embriondı morula stadiyasında qálegen parodanıń urǵashı-reсipientine transplantaсiya islewge boladı. Bunday jaǵdaylarda bir ana sıyırdıń jatırınıń hár shaqına bir embrionnan eki embriondı transplantaсiya jasawǵa boladı. Házirgi waqıtta bunday usıldı qımbat bolsa da qollanıwdıń nátiyjesinde onlaǵan, júzlegen, mıńlaǵan awıl xojalıq malların alıp payda keltirmekte.

Parodalıq maldıń spermatozoidların kóp aylar konservantlarda saqlaǵanda 4070% embrionlar keleshekte jaqsı rawajlanıp ketedi.

Sonday-aq, embrionallıq usıldıń manipulyaсiyası nátiyjesinde haywanlardıń genetikalıq kopiyasın (klonın) alıwǵa boladı. Ósimliklerde kóp tarqalǵan jınısıy vegetativlik kóbeytiw menen bir qatarda, bir organizmniń genotipin kóbeytiwge boladı. Sonday-aq, ósimliktiń bir somatikalıq kletkasınan jınısıy jetilisken ósimlikti alıwǵa boladı. Házirgi waqıtları haywanlardıń bir somatikalıq kletkasınan kóp kletkalı organizmdi alıwǵa bolmay atır, sebebi, úlken ilimiy hám texnikalıq qıyınshılıqlar bar.

Házirgi waqıtları mediсinada túrli jollar menen balasız hayallardı birinshi ret Angliyada, keyin basqa ellerde hayaldıń máyekliginen ooсitlerdi alıp probirkada tuqımlandırıp hám ana jatırına transplantaсiya jasap qádimgidey bala tuwdırǵan.

Transplantaсiya usılınıń tiykarında 1978-jılı Angliyada birinshi Lesli Broun degen qız, barlıq dúnyada 150 dey saw ballar tuwıldı. 1983jıldıń aqırına deyin ana jatırınan tısta 200 balanı dúnyaǵa keltiriwdi jobalastırǵan edi. Házirgi waqıtları adamlar genofondında 2000 defektli genler esapqa alınǵan, sonıń ushın embriologiyalıq injeneriya arqalı genler terapiyasın sheshiw múmkin.

47

Solay etip, házirgi jeke rawajlanıw biologiyası aldında ámeliy máselelerdi sheshiw wazıypası túr, bunı sheshiw fundametallıq izertlewlerge baylanıslı iske asırıladı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Sırtqı hám ishki tuqımlanıw, haywanlarda órshiw qubılısları túrlerin

aytıń?

2.Máyek hám spermatozoidlardıń bir-birine tásiri qanday?

3.Gametalardıń tiyisiw tásirleri, spermatozoidtıń máyekke kiriwi hám akrosomalıq reakсiya.

48

Lekсiya 5. Tema: Bólshekleniw sebepleri hám tipleri, blastulalardıń júzege

keliwi hám túrleri. Reje

1.Bólshekleniw hám onıń biologiyalıq áhmiyeti

2.Bólshekleniw barısında blastomerlerdiń qáliplesiwi

4.Blastulyaсiya hám bólshekleniw túrleri

5.Blastula tipleri hám bólshekleniwge ortalıqtıń tásiri

Tayanısh sózler: -Bólshekleniw hám onıń biologiyalıq áhmiyeti; - Bólshekleniwdiń keńisliktegi ornalasıwı; -Bólshekleniw barısında blastomerlerdiń qáliplesiwi; -Bólshekleniwdegi kletkalıq cikldıń ózgeshelikleri; -Qayta qánigelesiw ushın blastomerler arasındaǵı tiyisiw tásirleriniń áhmiyeti; -Blastulyaсiya hám bólshekleniw túrleri; - Bólshekleniw qarıqshaları hám onıń tipleri; -Blastula tipleri hám bólshekleniwge ortalıqtıń tásiri.

Bólshekleniw hám onıń biologiyalıq áhmiyeti

Biz burın aytqanday eki pronukleus xromosomalar tobınıń birigiwinen keyin zigota yadrosınıń mitoz bóliniwi baslanadı.

Tuqımlanǵan máyek zarodıshınıń yamasa zigotalıq organizmniń qaytaqayta bólinip kóbeyiwine bólshekleniw delinedi. Kletkalıq mitoz bóliniw hám basqa proсessler nátiyjesinde tuqımlanǵan bir kletkalı organizm kólemi onsha ózgermegen kóp kletkalı zarodıshtıń payda bolıwın alıp keledi. Payda bolǵan kletkalar eresek adam organizmi toqıması kletkalarınan ózgeshe mayda bolıp, al bóliniw proсesi bólshekleniw yamasa segmentaсiyalanıw delinedi. Protoplazmanıń mayısıp oyıla baslaǵan jerlerine bólshekleniw qarıǵı delinedi. Ayırım haywanlarda bólshekleniw sızıǵı animal polyusta payda bolıp, vegetativ polyuske tarqalıp máyektiń orta bólimine deyin tereńlesiwi múmkin. Bólshekleniw qarıǵınıń birewi pitpey ekinshisi baslanıwı yamasa qalǵanı birdey baslanıp blastomerler ishki jaǵınan bir qansha waqıt bólinbey turıwı múmkin.

Bólshekleniw dáwiri organizmniń rawajlanıw stadiyası mitoz benen iske asıp blastula menen tamamlanadı.

1) Bólshekleniw dáwiriniń bir ózgesheligi, bólsheklenip blastomerdiń kóbeyiwine qaramastan rawajlanıwshı organizmde сitoplazma kólemi artpaydı hám ósiw bolmaydı, kerisinshe blastomerlerdiń kólemi

49

kishireyedi. Eresek organizmlerde kletkalardıń bóliniwi ósiw menen baylanıslı boladı.

сitoplazma kólemleri normal qatnası qálpine keledi. 6-bóliniwden keyin hár bir blastomerde protoplazmanıń kólemi 2664 ret, 27-128 ret kishireyedi. Mısalı: tuqımlanar aldında teńiz kirpisi máyeginde yadro kóleminiń plazma kólemine qatnası 1/550, al bólshekleniw aqırı blastomerlerde bul qatnas 1/6 teń.

Kletkalardıń qádimgi jeterli tirishilik iskerligi ushın yadro hám сitoplazmatikalıq zatlardıń belgili qatnası saqlanıwı kerek hám bul qatnas yadro plazmalıq qatnas delinip Ya/PL belgisi menen belgilenedi. Mısalı: eger eskek ayaqlı shayanlarda ósiw baslanaman degenshe Ya/PL qatnası 1/15, al úlken dáwirinde 1/260 teń boladı. Bólshekleniwdiń tiykarǵı biologiyalıq xızmeti úlken ósiw dáwiri baslanaman degenshe Ya/PL qatnastı qálpine keltiriwden ibarat.

Bólshekleniwdiń keńisliktegi ornalasıwı. Kópshilik waqıtları bólshekleniwshi máyeklerdiń blastomerleri bir birine hám máyektiń polyarlıq kósheri muǵdarında qatań tártipte ornalasadı. Bunnan basqa úlkenligi jaǵınan zańlı ózgesheliklerge iye yarus boyınsha ornalasadı. Bul keńsizliktegi blastomerlerdiń ornalasıp shólkemlesiw

háreketleri menen kórinedi.

Sarıwızdıń bolıwına hám tarqalıwına baylanıslı zańlıqlar. Birinshi eki kategoriyadaǵı proсessler máyek kletkalarına sarıwızdıń ornalasıwı kúshli tásir etedi. Nemeс embriologi O.Gertvig XIX ásirdiń aqırında burın ósimliklerdiń meristeması ushın botanik Yu.Saks usınǵan qaǵıyda tiykarında sarıwızdıń ornalasıwı hám yadronıń ornalasıwı hám tarqalıwı ortasındaǵı ǵárezsizliktiń ápiwayı qaǵıydasın qáliplestirdi. Saks ósimliklerdiń joqarǵı meristema aldında yadro kletkalardıń geometriyalıq orayında ornalasıp, al tartılıw olardıń e ń uzın kesesine

50