Jeke rawajlanıw biologiyası

basladı. Bul jerde genlerdiń amplifikaсiya proсessleri hám xromosom tipindegi lampalıq shyotkalardıń sintezlik háreketleri haqqında sóz ketip atır. Ooсit genleriniń amplifikaсiyası RNK kodlandırıwshı genlerdiń ornalasqan jerindegi bul xromosomalıq DNK bóliminiń kóp sandaǵı kopiyalarınıń payda bolıwı. Tamamlanǵan kopiyalar saqıynaǵa tiyisip hám yadro periferiyalarına tarqaladı. Olardan DNK nıń taza kopiyaları kelip shıǵıp hám proсess artıp baradı. Izertlewlerge qaraǵanda amplifikaсiya sol túrdiń gaploidlıq halına qaraǵanda yadroda DNK sanınıń

100 hám onnanda kóp artıwına alıp keledi. Bólingen kopiyalar keyin morfologiyalıq jaqtan yadroshalar túrinde bóleklenedi. Bunday ooсit yadrosınıń periferiyasında ornalasqan yadroshalar keyin ooplazmaǵa shıǵıp bir neshe mıń bolıwı múmkin. Yadroshalarda ribosomalıq RNK (rRNK) sintezi boladı. Eger tepkishli (shporсiyalıq) baqanıń (Xenopus) ooсitinde rRNK sintezi sonday tezlik penen somatikalıq kletkalardaǵıday ótse oǵan 500 jılǵa jaqın waqıt kerek bolar edi.

Negizinde genlerdiń amplifikaсiyası nátiyjesinde bul proсess 3-6 ay dawamında tamamlanadı.

Lampalıq shyotkalı xromosomalar tipi amfibiyalardıń ooсitinde XIX ásirdiń aqırında anıqlandı. Bul jerde DNK nıń qádimgi spiralı bolmay, bul bólimde RNK sintezi tez boladı.

Sonday-aq, bul bólimde informaсionlıq RNK (iRNK) molekulaları sintezlenip bul keleshekte beloklardıń sintezleniwiniń matriсası bolıp xızmet etedi.

Oogenezdegi bunday rRNK hám iRNK tez sintezleniwi tayarlanǵan matriсa hám ribosomalardıń úshten kóp emesi oogenezde paydalanıladı.

Al qalǵan beloklıq sintez tuqımlanǵannan keyin baslanadı. Usı waqıtlarǵa deyin mRNK molekulası сitoplazmada beloklıq molekulalar menen bóleklengen yamasa qaplanǵan túrinde boladı. Bul bekkem belok ribonukleinlik kompleksler “informosom” degen at aldı. Erte oogenezde sintezlengen beloklardıń kópshilik bólimi ooсittiń sırtqı plazmatikalıq hám endoplazmatikalıq retikulumlardıń membranaların dúziwge ketedi.

Diplotena stadiyasınan keyin ooсittiń kólemi tez úlkeye baslaydı. Ooсit úlken ósiw dáwirine ótip сitoplazmada awqatlıq zatlardı toplap, ol tek tuqımlanǵannan keyin jumsaladı.

Bulardıń baslıları - sarıwız, may hám glikogen. Sarıwız bul belok tábiyatındaǵı kristallanǵan zat bolıp fosfoproteinler túrinde boladı. Kristallar dánesheler yamasa túrli formadaǵı plastinkalar túrinde boladı. Qansha izertlewlerge qaramastan sarıwızdıń toplanıwı ele aqırına deyin sheshilmegen.

21

Házirgi maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda sarıwızdıń toplanıwı endoplazmatikalıq retikulumnıń membranaları menen hám mitoxondriyalar menen baylanıslı.

Ayırım avtorlar sarıwızdıń kristallanıwı mitoxondriya ishinde ótip mitoxondriyalar sarıwız dáneshelerine aylanadı dep oylaydı. Basqalar sarıwız dánesheleri máyek kletkası periooсitlik keńislikten tutqan pinoсitozlıq quwıqshalardan yamasa Goldji apparatınıń membranalarınan kelip shıǵadı deydi. Sarıwızdıń payda bolıwı joqarıdaǵı komponentlerdiń degidrataсiyası (dissoсiaсiya) yamasa tarqalıwınan boladı.

Tuqımlanǵannan keyin keri proсess baslanıp sarıwız dánesheleriniń utilizaсiyası hám qabıq penen oralıwı bolıp diywaldan membranalıq komponentler payda bolıp qaytadan sarıwız payda bolıwdıń keri proсesi ótedi.

Túrli haywanlar toparları máyeklerine salınǵan sarıwızdıń muǵdarı hár qıylı boladı. Kópshilik buwın ayaklılardıń, balıqlardıń, quslardıń máyekleri polileсitallıq yamasa kóp sarıwızlı boladı. Amfibiyalardıń, osyotr tárizli balıqlardıń máyekleri mezoleсitallıq yamasa sarıwızı ortasha muǵdarda, al kópshilik qurtlarda, mollyuskalarda, iyneterililerde máyekleri-oligoleсitallıq yamasa az sarıwızlı boladı. Planсetarlıq sútemiziwshiler, sonday-aq ayırım omırtqasızlardan birinshi traxeyalılardıń máyekleri aleсitallıq yamasa sarıwızsız boladı.

Sarıwızdıń toplanıw proсesinde ooсitlerde polyarlılıq kelip shıǵadı. Qurtlarda, mollyuskalarda, iyneterililerde hám taǵı basqa tiplerde ooсit ósiw dáwirinde bir tárepi menen analıq bezine jabısıp, jabısqan tárepte sarıwızsız toplanıp, ooсittiń qaramaqarsı tárepi sarıwızdan bos bolǵan tárepke yadro ısırıladı. Máyektiń sarıwızǵa bay tárepi vegetativlik, al yadro ornalasqan joqarı tárepi animallıq. máyektiń animal hám vegetativlik polyarizaсiyası kelesi zarodıshtıń keńislikte rawajlanıwı ushın birinshi hám áhmiyetli qádem bolıp esaplanadı. Keleshekte bul animallıq vegetativlik kósherdiń payda bolıwı zarodıshtıń tiykarǵı morfologiya proсessleriniń ótiwine baǵdarlaydı.

Ayırım waqıtlarda oogenezde máyek kletkası polyarlıq bolıp qoymastan hám bilaterallıq simmetriyaǵa iye bolıp bunda bir belgili simmetriya tegisligi boladı.

Bunday jaǵdaylar yadro orayda ornalaspaǵanda hám сitoplazma qosımtaları (kesirtke máyekleri) yamasa mayları (sút emiziwshiler máyegi) assimmetriyalıq ornalasqanda boladı. Oogenezde dúzilip atırǵan bilateriallıq qubılıs túraqlı bolmay tuqımlanıw dáwirinde qayta dúziliwi múmkin. Egerde oogenezde máyek kletkasınıń assimetriyası bekkemlesip qalsa, bul eresek haywanlardıń morfologiyalıq assimetriyasına tiykar boladı.

22

Máyek kletkaları qabıqları. Máyek kletkalarınıń dúzilisi hám ólshemi túrli organizmlerde túrlishe, yadrosı bir qansha úlken bolıp orayında yadroshası boladı. Citoplazmasında sarıwız zatlarınıń kóp yamasa azlıǵına qarap máyek kletkalarınıń ólshemi hár qıylı boladı.

Máyektiń plazmatikalıq membranası ústi jaǵınan bir qansha qabatlar menen jabılǵan bolıwı múmkin. Birinshi qabıqlar barlıq haywanlardıń máyek kletkalarında bolıp, bular omırtqalı haywanlarda jaqsı rawajlanıp máyek kletkaların hám follikulyarlıq kletkalar ósimsheleri batqan boladı. Mikroskoptıń kishi úlkeytiwinde bunday qabıqlar radial sızılǵan hám Zona pelluci delinedi. Sút emiziwshilerdiń máyegi birinshi qabıǵı jıltır qabıqqa usap hám buǵan zona pelluci delinedi. Múmkin bul qabıqtıń sırtqı tárepi follikulyarlıq kletkalardıń bólip shıǵarǵan zatlarınan payda bolsa kerek.

Ekinshi qabıq (xorion) máyeklikte tek follikulyarlıq kletkalardıń bólip shıǵarǵan zatlarınan payda boladı. Bular nasekomalardıń máyeklerinde jaqsı kórinedi, bekkem hám qalıń boladı. Xorionda bir yamasa bir qansha tar tesikler bolıp bularǵa mikropile delinip, bular arqalı spermatozoid máyekke kiredi.

Úshinshi qabıq máyek jolı bezleri islep shıǵarǵan sekretlerden payda boladı. Ayırım omırtqalılardan; ximerlik balıqlarda, amfibiyalarda, reptiliyalarda, quslarda

úshinshi qabıq jaqsı rawajlanǵan.

Akulanıń hám ximerlik balıqlarda bul qabıqlar júdá quramalı boladı. Kópshilik waqıtlarda bul qabıqlar uzınsha bolıp hám erte rawajlanıw dáwirinde máyek eń ishki múyizlengen úshinshi qabıq quwıslıǵınıń bir bólimin iyelep turadı. Keyingi qundaqqa usap zarodıshtıń úlkenligi hám formasına tolıq tuwrı islegendey boladı.

Quslarda úshinshi qabıq belok, eki skorlupa astı pergamentlik qabıqlar hám skorlupa túrinde boladı. Bul qabıqlar máyek alıp júriwshi tútikte izbe-iz ornalasqan bezlerdiń iskerligi nátiyjesinde máyek tómenge qarap háreketlengende payda boladı.

Máyek alıp júriwshi tútik diywalı tegis bulshıq etleriniń qısqarıwı nátiyjesinde máyek aylanıp háreketlenedi hám belok suyıqlıǵı máyek uslap turatuǵın xalazaǵa aylanadı.

Zarodıshtıń aldı artı oq kósheri máyek alıp júriwshi tútik boyınsha basınan quyrıǵına deyin máyektiń aylanıp háreket baǵdarına perpendikulyarlıq tuwrı keledi. Bul zańlıq birinshi ret Karl Ber tárepinen anıqlanadı hám bul Ber qaǵıydası dep ataladı. Biraq usı waqıtlarǵa deyin Ber qaǵıydası tolıq túsindirilmedi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

23

1.Birinshi jınıs kletkalarınıń qashan payda boladı?

2.Atalıq jınıs bezleri hám spermatogenezdiń izbe-iz rawajlanıw basqıshların keltiriń?

3.Analıq jınıs bezleri, ovogenezdiń uqsaslıǵı hám ózgesheliklerin aytıń?

4.Gametalardıń morfologiyası, ósiwi hám rawajlanıw ózgeshelikleri qanday?

5.Ooсittiń pisiwdegi sarıwızdıń toplanıwı meyoz bóliniwi hám qabıqları

qanday?

6.Ósimliklerde hám haywanlarda jınıs gametalarınıń ózgesheliklerin aytıń?

24

Lekсiya №3

Tema: Organizmlardıń jınıssız kóbeyiwi. Partenogenez

Reje

1.Tiri organizmlerdiń kóbeyiw túrleri

2.Jınıssız kóbeyiwdiń ózgeshelikleri

3.Haywanlardıń jınıssız kóbeyiwleri

4.Haywanlardaǵı jasalma hám tábiyiy partenogenez

Tayanısh sózler: -Tiri organizmlerdegi kóbeyiw túrleri: -Jınıssız kóbeyiwdiń ózgeshelikleri; -Kletkalardıń bóliniw tipleri; -Haywanlardıń jınıssız kóbeyiwleri; - Jınıssız rawajlanıwdıń morfofiziologiyalıq ózgeshelikleri; -Regeneraсiya hám somatikalıq embriogenez haqqında túsinik;

-Ósimlik hám haywanlarda kóbeyiwdiń uqsaslıǵı; -Haywanlardaǵı jasalma hám tábiyǵıy partenogenez.

Tiri organizmlerdiń kóbeyiw túrleri

Tábiyatta tiri organizmler evolyuсiyalıq rawajlanıw dáwirlerinde hár qıylı jollar menen kóbeyip usı dáwirlerge deyin jasaw ortalıǵına iykemlesken áwladlardı qaldırıp kelgen.

Tiri organizmlerdiń anaw yamasa mınaw rawajlanıw dáwirlerinde tiri túrlerdiń san muǵdarın asırawshı qubılıslarǵa kóbeyiw delinedi.

Hár qanday tiri mikroorganizmniń massası málim muǵdarǵa jetkennen soń onıń denesi bóline baslaydı. Kóbeyiwdiń eki túri bar: jınıssız hám jınıslı kóbeyiw. Kóp kletkalılarda somatikalıq kletkalar esabınan kóbeyiwge jınıssız kóbeyiw delinedi. Sonday-aq mikroorganizmler hám ápiwayı dúziliske iye organizmlerde jınıssız kóbeyiwdiń bir qansha túri ushırasadı (mitoz, amitoz hám taǵı basqalar).

Bir kletkalılardıń jınıssız kóbeyiwin monoсitogen kóbeyiw dep ataladı hám onıń tómendegi usılları bar.

1.Kletkanıń ekige bólinip kóbeyiwinde ana kletka ósip kólemi eki barabar úlkeyedi hám eki qız kletkaǵa bólinedi. Bunday bóliniw elastikalıq kletka qabıǵına iye organizmlerge tán (ápiwayı haywanlar). Kletka qabıǵı qattı bolǵan organizmlerde (suw otlar, bakteriyalar) kletka ózgermesten ekvatorial tosıq payda etip bólinedi. Ayırım organizmler ekige bólingennen soń ajıralıp ketpesten koloniya payda etedi (Volvoks, ashıtqı zamarıqlar).

2.Bir kletkadan kóp muǵdarda jańa kletkalar payda etip kóbeyiwi, kóbeyiwdiń bul túrinde kletka ósedi hám irilenedi. Soń kletka ishinde 4 ten 32 ge shekem qız kletkalar payda bolıp hám ana kletkanı jarıp shıǵadı. Bul

25

usıl menen kóbeyiw suw otlarında xlamidomanada 4-8, ulotrikste 16-32 hám kóp kletka ushırasadı. Adam qanında parazitlik etiwshi bezgek malyariyası 2432 qız kletkalardı payda etedi.

3.Kletka bólinbesten yadrolar sanı artıp kóbeyedi. Bunday kóbeyiw zamarıqlarǵa tán bolıp, olarda tek yadro bólinedi hám usı jol menen kletkanıń kólemi artıp baradı.

4.Kesesine tosıq payda etip kóbeyiw. Bul kóbeyiw suw otlarına, zamarıqlarǵa tán bolıp bólingennen soń olar kesesine tosıq payda qıladı, biraq ajıralıp ketpeydi. Ishki kletkalardıń bóliniwi nátiyjesinde jip tárizli hám de shaqalanǵan ósimlik denesi payda boladı. Egerde ósimlik denesi bólimlerge bólinse hár bir bólekten bólinip jip tárizli dene payda boladı.

5.Sporalar payda etip kóbeyiw. Bul usıl menen sporalılar klasına kiriwshi bir kletkalı haywanlar, zamarrıqlar, kóp kletkalı suw otları kóbeyedi. Bunda kletka qalıń zat (qabıq) penen oraladı hám spora payda e tedi. Bularda bir hám bir neshe mártebe mitoz jolı menen bólinedi. Solay etip, spora yamasa zoospora payda boladı.

Kóp kletkalılardıń jınıssız kóbeyiwi poliсitogen kóbeyiw dep ataladı hám tómendegi usılları bar.

1.Vegetativ kóbeyiw. Joqarı dúziliske iye bolǵan ósimlikler dúnyasında jınıssız kóbeyiwdiń ózine tán túri bolıp, bul vegetativ usılda kóbeyiw dep ataladı. Ósimliklerdiń vegetativ organları járdeminde de kóbeyiw vegetativ kóbeyiw dep ataladı. Ósimliklerdiń ayırım alınǵan kópshilik kletkaları avtonom jaǵdayda jańa organizmdi payda etiw qásiyetine iye.

2.Búrtiklenip kóbeyiw (ishek quwıslılar hám taǵı basqalar). Bunda ana organizminen búrtik payda boladı hám ósedi, jańa organizm payda boladı. Egerde payda bolǵan jańa organizm anasınan ajıralmasa koloniyalı (marjan polipleri) organizmler payda boladı.

3.Regeneraсiya jolı menen jańa organizm payda boladı (gidra, jawın qurtı) egerde denesi tosattan bóleklerge bólinip qalsa jetispegen dene bólimi sol organizmnen qayta tiklenedi.

4.Tábiyiy partenogenez. Atalanbaǵan máyek kletkası arqalı kóbeyiw (hárre, qumırısqa, shireler)

5.Jasalma partenogenez arqalı kóbeyiw. Bul waqıtta atalanǵan máyek kletkası arqalı kóbeyetuǵın máyek kletkasınan tuqımlandırmastan, olarǵa hár qıylı tásirler arqalı jańa organizmdi alıwǵa boladı.

Jınıssız kóbeyiwdiń ózgeshelikleri

26

Jınıssız kóbeyiwde arnawlı jınıs kletkaları qáliplespey, somatikalıq dene kletkaları jańa organizmge baslama beredi.

Bir kletkalılarda jınıssız kóbeyiw olardıń denesiniń ekige yamasa kóp kletkalarǵa bóliniwi arqalı ótedi, al ayırım kóp kletkalılarda ayrıqsha kletka spora (mox, paportnik hám taǵı basqalar) payda bolıp, geypara kóp kletkalılarda búrtikleniw menen iske asadı (gidra hám taǵı basqalar).

Vegetativlik kóbeyiwde ádepki organizmniń bir bólimi jańa tólge baslama beredi, bul joqarı ósimliklerge tán. Adam qoldan jasalma jol menen ósimliklerdi vegetativ-tayaqshadan, ótkerme, sabıw jolı menen kóbeytedi. Sonday-aq ápiwayılarda jınıslı kóbeyiw eki kletkanıń birigiwi yamasa kopulyaсiya jolı menen iske asıwı múmkin, al basqa jaǵdaylarda eki organizmniń waqıtınsha qosılıwınan konyugaсiya nátiyjesinde yadro hám kletka bólimleri almasadı.

Endomiksiste ayırım organizmlerde yadronıń reorganizaсiyası yamasa qayta shólkemlesiwi boladı.

Haywanlardıń jınıssız kóbeyiwleri

Ósimliklerdegi túrli kóbeyiwlerdey aq haywanatlarda da jınıssız kóbeyiw bir qansha tarqalǵan.

Jınıssız yamasa vegetativlik kóbeyiwde máyek kletkaları hám spermatozoidlar qatnaspay jańa organizm somatikalıq kletkalardan rawajlanadı.

Blastogenez-termini sút emiziwshilerdiń hám adamnıń erte rawajlanıw stadiyaların belgileydi, al blastozoid jınıssız rawajlanıwshı organizmlerdi belgileydi.

Botanikler vegetativ kóbeyiw qubılısınan sporadan rawajlanǵan organizmlerdi bólip jınıssız dep esaplaydı hám bul ósimlikler dúnyasında keń tarqalǵan.

Haywanlarda jınıssız rawajlanıw keń tarqalıp, sonıń ishinde tómengi kóp kletkalılar (bulıtlar, ishek quwıslılar, tómengi qurtlar) lichinkalarında, foronidlarda, ayırım iyneterililerde, qabıqlılarda ushırasadı.

Óziniń biologiyalıq mexanizmi jaǵınan jınıssız kóbeyiwge ishek quwıslılarda, buwın ayaqlılarda, omırtqalılarda ushırasatuǵın poliembrioniya jaqın turadı.

Poliemrioniya. Bul jınıssız kóbeyiw embrional rawajlanıw dáwirinde hám taǵı basqa dáwirlerde ushırasıp, somatikalıq kletkalardan jańa organizm rawajlanadı. Poliembrioniyanı I.I.Mechnikov (1886) meduza blastulasınıń tarqalıwında baqlaǵan. Bul meduzanıń hár bir agregat kletkalarınan pútin organizm rawajlanǵan. Ayırım ishek quwıslılarda

27

búrtiklenip, bólinip planulalar payda boladı. Qurtlarda blastula stadiyasında poliembrioniya bolıwı múmkin.

Ayırım nasekomalarda, ásirese shabarmanlarda (naezdnik-yaydoqchi) hám taǵı basqa rawajlanıw dáwirlerinde zańlı túrde poliembrioniya bayqaladı.

Nasekomalardıń máyegine tuqımlanǵan máyegin salıwshı parazit shabarmannıń zarodıshın mısal retinde qaraymız. Bunda morula tárizli kletkalar toparı rawajlanıp, hár bir tobında 12-15, geyde 60-80 kletkalar boladı. Óz gezeginde morula eki toparǵa bólinip, hár birinen jeke organizm rawajlanıwı múmkin.

Lichinkalardaǵı poliembrioniyada morula tárizli zarodısh durıs emes dúmpeygen bolıp, búrtiklenip, kóp ekinshi organizmlerdiń baslamasın beredi.

Sonday-aq, kópshilik haywanlarda blastomerlerdi bir-birinen bóleklep (amfibiya, quslar hám taǵı basqalar) poliembrioniyanı boldırıw múmkin. Bul adamlarda da belgili jaǵdayda bir máyekten bir jınıslı jaqın tóller jáne erte embrion dáwirinde rawajlanıwı múmkin.

Múyiz qalqanlı bronenoseslerde, sút emiziwshilerde blastoсista bólinip, bir neshe jańa zarodıshlar alınıwı múmkin. Jańa embrionlardan 8 hám kóp zarodısh alınadı. Jańa embrionlarda óz aldına amnion bolıp, biraq ulıwma plaсenta arqalı rawajlanadı.

Haywanlardaǵı jasalma hám tábiyiy partenogenez

Kópshilik haywanlardıń analıq jınıs kletkaları spermatozoidtıń qatnasıwısız tábiyiy yamasa jasalma jol menen rawajlanıwǵa baslama beriwi múmkin. Máyek kletkalarınıń spermatozoid qatnaspay-aq (atalanbastan) rawajlanıwına qız halında kóbeyiw yamasa partenogenez delinedi. Grekshe partenos-urǵashılıq (qız halında) hám genesis-rawajlanıw (tuwıw, tuwılıw) degendi ańlatadı. Bul hádiyseni birinshi ret 1762-jılda Shveсariyalı tábiyat izertlewshisi Sh.Bonne shırınjalarda (ósimlik bitlerinde) gúzetken.

Ulıwma alǵanda partenogenez ekige bólinedi.

1. Tábiyiy partenogenez. Kóp kletkalı haywanlarda kóbeyiwdiń bir túri tábiyiy partenogenez bolıp, bul tuqımlanbaǵan máyek kletka arqalı kóbeyiw bolıp esaplanadı. Ayırım shayan tárizlilerdiń hám kolovratkalardıń jazǵı urpaqlarında bolıp, bul pal hárrelerde, eshek hárrelerde, bir qatar qabırshaq qanatlılarda, al omırtqalılardan ayırım kesirtkelerde hám jılanlarda anıqlanǵan. Ayırım haywanlardıń máyekleriniń aktivleniwi spermatozoid qatnaspay-aq zańlı ótip buǵan tábiyiy partenogenez delinedi.

28

2. Jasalma partenogenez arqalı kóbeyiwde atalanbaǵan máyek kletkasına hár qıylı tásirler arqalı jańa organizmdi payda etiw kiredi.

Máyek kletkalarına kislotalar hám olardıń duzları, lipoid eritiwshileri, duzlar hám aralas mineral kislorodlar júdá tásir etedi. Kól baqasına iyne shanshıp partonogenetikalıq rawajlandırıw múmkin.

Partenogenez nasekomalarda, shırınja, tómen jazǵı shayan tárizlilerde, kolovratkalarda, hárrelerde, bir qatar gúbeleklerde, mollyuskalarda, kesirtkelerde, jılanlarda ushırasadı. Kolovratkalardıń jazda salınǵan máyeklerinen tek analıq hám keyingi partonogenetikalıq urpaqtan erkegi hám urǵashısı payda bolıp qısqa qarap tuqımlanǵan máyekler qoyadı.

Fakultativ partenogenez ayrıqsha qubılıs bolıp hárrelerde hám qumırısqalarda ushırasadı. Shaǵılısıwdan ananıń máyek qabıllawshısında kóp spermatozoidlar bolıp tuqımlanbaǵan yamasa tuqımlanbaǵan máyek salıwı múmkin. Tuqımlanǵan máyek hárre urǵashısın, al tuqımlanǵan máyek trutenlerdi yamasa erkeklerin beredi. Tábiyiy partenogenez sorıwshılarda rawajlanıwdın lichinka stadiyasında bolıp kóbeyedi hám buǵan pedogenez delinedi.

Partenogenez rawajlanıwshı haywanlardıń (hárreler) xromosomalar naborı gaploidlıq, al basqa shırınja, kolovratka, shayan tárizliler hám taǵı basqa haywanlarda somatikalıq kletkalar diploidlıq xromosomalar naborına iye. Bul hár qıylı ótip partenogenetikalıq rawajlanıwshı máyeklerde birinshi redukсionlıq denesheni ózine tartılıp máyek yadrosı menen baylanısqannan keyin rawajlanıw baslanadı. Bunday rawajlanıw ayırım shayan, artemiyalarda ótedi, basqa jaǵdaylarda shırınjalarda redukсionlıq bóliniwi irkiledi.

Androgenez, qubılısı partenogenezge keri bolıp, bunda máyek kletkasınıń rawajlanıwı tek atalıq yadrosınıń qatnasıwı menen boladı. Tábiyiy androgenez yamasa androgenetikalıq qubılıs temekide hám makkede hám taǵı basqalarda, geyde tut nawqan qurtında ushırasadı.

Androgenezdi jasalma jol menen boldırıw múmkin. XX ásirdiń basında óz yadrosı joǵalǵan teńiz kirpisiniń máyegi fragmentin tuqımlandırıw bolǵan merogoniya dep atalǵan. Merogoniya úlken genetikalıq áhmiyetke iye bolıp bul teńiz kirpisiniń erkegin hám urǵashısın alıp urıqlandırǵanda alınǵan androgenetikalıq skeleti taza atalıq tipinde, al gibridlerde skelet aralıq formada bolǵan. Ayırım orexotvorkalarda xromosomalar sanı redukсiyalanbawıda múmkin. Ekinshi másele tábiyiy partenogenezdiń mexanizmi qanday, bunı tuqımlandırıw qubılısları menen salıstırıuǵa bolama, biraq embriologiyada buǵan tolıq juwap ele joq. Tábiyiy partenogenezde máyekliktiń-kortikallıq qabatında morfologiyalıq hám bioximiyalıq qubılıslar boladı. Fakultativlik partenogenezdegidey

29

(hárre) qanday da bir endogenezlik faktorlar spermatozoid xızmetin atqarıp máyektiń aktivleniw mexanizmin támiynleydi. Bul boyınsha A.A.Tixomirov (1886) tuqımlanbaǵan tut nawqan qurtınıń máyegin konсentraсiyalanǵan kúkirt kislotası menen islengennen keyin temperaturanı ózgertkenin yamasa shyotka menen mexanikalıq buzǵannan keyin rawajlanǵanlıǵın kórsetedi hám jasalma patenogenezge tiykar saladı.

B.L.Astaurov (1940-1960) ayrıqsha usıldı qollanıp tut nawqan qurtınıń máyegin rawajlandırıwdıń belgili basqıshında joqarı temperatura menen islep kóp sanda partenogenetikalıq erkek gúbeleklerdiń sanın arttırıw usılın islep shıqtı.

Partenogenez boyınsha kóp ilimpazlar eksperimentallıq jumıslar isledi. J.Leb teńiz kirpisi máyegin giper hám gipetonikalıq teńiz suwı, kislotalar, mochevina, saxarozadada hám taǵı basqa zatlarda bir neshe minut uslap onnan keyin qádimgi suwǵa ótkergende tuqımlanıw qabıǵı payda bolǵanın kórsetedi.

Solay etip, bunday partenogenezde máyektiń kortikallıq qabıǵında сitoliz ótedi, jáne keyin joqarǵı qatlam buzılıp okislanıw qubılısı kúsheyedi.

E.Bataion (1910) baqalardıń máyegin iyne menen shanshıp partenogenezdi boldırǵan jáne eresek baqanıń bir tamshı qanın iyne menen jibergende partenogenez kóbirek boladı.

Botaion boyınsha máyekten qandayda bir toksikalıq zatlar shıǵadı hám ol tuqımlanıw qubılısın «tazartıw reakсiyası» dep qaraydı, biraq bul ele az dalillengen.

Partenogenezdiń bir túri ginogenez bolıp bunda jaqın túrdiń spermatozoidı menen basqa túrdiń máyegin aktivlendiredi, biraq genetikalıq material zarodısh genomına berilmeydi. Mısalı, gúmis karastıń máyegi, sazan, torta, qádimgi taban balıq spermiyaları menen háreketlenedi. Ginogenetikalıq haywanlarda tek urǵashılar ushırasadı. Har túrli haywanlardı shaǵılıstırıp olardıń máyeklerin basqa haywanlardıń spermatozoidları menen aktivlendirilgen maǵlıwmatlar bar. Bular túrli teńiz kirpileri máyegin hám teńiz liliyası spermiyası menen, saqıynalı qurtlardı hám mollyuskalar menen, triton máyegin hám salamandralar sperması menen zubr, bizon hám shaqlı qaramal hám taǵı basqa haywanlarda islengen.

Ayırım ilimpazlar quslarda tábiyiy partenogenez bolıw múmkinshiligin kórsetti. Mısalı, túyetawıqtıń tuqımlanbaǵan máyeginen hámme waqıt erkekleri rawajlanǵan.

Sút emiziwshilerde partenogenezdi boldırıw ústinde tıshqanda, qoyanlarda, sasıq gúzenlerde kóp jumıslar islendi, bul partenogenez tómen hám joqarı temperaturada giper hám

30