Jeke rawajlanıw biologiyası

bolǵan birinshi gonoсitler yamasa rezervlik kletkalar pisip jetilip tuqımlanıwǵa uqıplı bolaman degenshe uzaq ózgerislerge ushıraydı.

Birinshi gonoсitlerdiń migraсiyası. Bárinende burın gonoсitler jınıs bezleri salınaman degenshe sol jınıs bezleri salınatuǵın orınǵa barıp jetiwi kerek. Geypara waqıtları gonoсitler amniot embrionınıń zarodıshtan tıs bólimine jınıs bezinen uzaqqa salınadı yamasa gidroidlıq poliplerde koloniyanıń qálegen bólimine baradı.

Qádimgishe birinshi gonoсitler, sonday-aq rezervlik interstiсiallıq tiptegi kletkalar ózinshe háreketleniwge uqıplı. Biraq interstiсiallıq kletkalar jolınıń ayırım bólimleri háreketsiz gastrallıq quwıslıqta suw aǵımı menen, al tawıq zarodıshınıń gonoсitleri embrionallıq qan tútikleri - qan aǵısı menen háreketlenedi. Solay etip, tawıq zarodıshı gonoсitleri keleshektegi óz ornına jınıs bezleri diywalı arqalı jılısıp kiredi. Bul dáwirde bezler baslanǵıshı bólip shıǵaratuǵın ximiyalıq zat mukopolisaxaridlerdiń ózine tartıwı menen háreketi iske asadı. Bul jerde xemotaksis qubılısı arqalı kletka joqarıǵa ximiyalıq zatqa qarap háreketlenedi. Bunday qubılıs spermatozoidlardıda háreketlendiredi.

Birinshi gonoсitler dáwirinde atalıq hám analıq jınıs kletkaların ayırıp bolmaydı. Bulardıń ayırmashılıǵı jınıs bezlerine kirgennen keyin belgili boladı. Jınıstıń genetikalıq determinaсiyası hámme waqıt turaqlı hám ayırım hawanlarda jınıs gormonlardıń tásirinde aldın anıqlanǵan bolıwı múmkin.

Atalıq jınıs bezleri hám spermatogenezdiń izbe-iz rawajlanıw basqıshları

Haywanlarda jınısıy kletkalar máyeklikte - máyek kletkaları, tuqımlıqta - spermatozoidlar jetilisedi.

Jınıslıq kletkalar (gametalar) dúzilisi, quramı hám ólshemi menen somatikalıq kletkalardan keskin parq qıladı.

Tuqımlıq jup organ bolıp, bul tómen qurılıslı haywanlarda denequwıslıǵında bolıp, al joqarı dúzilistegi haywanlarda belgili organ qaltashada jaylasqan.

Solay etip, jınıs kletkaları arnawlı organ jınıs bezlerinde rawajlanadı. Tuqımlıqlar dene quwıslıǵında bolǵanda viсerallıq qabat qatlamı menen jabılǵan

boladı. Olar tuqımlıqtıń kóp iyilgen mayısqaq jipsheli tutastırıwshı toqımalıq qabıǵı menen tıǵız birigedi. Bul qabıqtan organnıń ishine radial ayırıwshı diywallar kirip, olar tuqımlıqtan iyilip oyılǵan jerine kelip onıń ósimshesi tuqımlıqqa kelip turadı.

11

Ishki basım kúsheygende beloklıq qabıq sozılıp onıń tuqımlıq suyıqlıǵı ósimshege aǵadı. Tuqımlıq iyrek, tuqımlıq tútikshelerinen turıp, olar tuyıq baslanıp hám oy tárepke baratuǵın ulıwma tútikke birigedi, al keyin tuqım alıp júriwshi tútigine birigedi. Hár bir tútikshe tutastırıwshı toqımalıq qabat penen jabılǵan.

Tútiksheler arasında jumsaq tutastırwshı toqımalar jatadı hám onda qan tamırları, nervler boladı.

Tuqımlıq tútiksheleri diywalı bir-biri menen aralasqan jınıs hám somatikalıq kletkalardan turadı. Kletkalardıń keyingi qáliplesiwi nátiyjesinde jınıs kletkalarınan spermatogoniyalıq epiteliya, al somatikalıqtan follikulyarlıq Sertoli kletkaları payda boladı hám iyrek tútikshelerdiń tegisligi diywalında spermatogenez proсesi ótedi. Spermatogoniya kletkaları bir qansha mayda bolıp tútikshelerdiń periferiyasında toplanadı.

Bir qansha waqıtlardan keyin spermatogoniya kletkaları mitoz bóliniw uqıplılıǵın joǵaltıp birinshi tártiptegi ósiw stadiyasına ótedi. Olar úlken bolıp tútikshe diywalında bir qansha oraylıq jaǵdayda jatadı. Bunnan keyin pisiw stadiyası yamasa meyoz bóliniw boladı. Iyrek tútikshelerdiń ishki diywalında spermatidalar bir neshe qabat bolıp turadı. Bular spermatoсitlerden kishi bolıp yadrosınıń bir qansha ashıq bolıwı menen ayırıladı.

Spermatidalar spermatozoidlarǵa aylanıw proсesinde follikulyarlıq kletkalardıń

сitoplazmasın ózine tartıp tútik quwıslıǵına qarap dúmpeksheler payda bola baslaydı hám ishindegi spermatozoidları menen ol masakka usaǵan tulǵanı payda etedi.

Spermatogenez qubılısı gipofizdiń follikula stimullawshı gormonı menen iske asadı. Jınıs bezlerin gipofizdiń lyutenizaсiyalawshı gormonları stimullaydı. Eger gipofizi alınǵan haywanlarǵa follikulanı stimullawshı gormondı jibersek spermatogenez qayta tiklenedi. Tuqımlıqtıń ósimshesine tuqımlıq suyıqlıǵı toplanıp sekreсiyalıq bóliniw hám sorılıw proсessleri boladı. Ósimshe shıǵarıwshı jińishke tútikshelerden dúzilgen. Bunıń diywalında epiteliya hám tutastırıwshı toqıma qabatları boladı. Biraq epiteliya kletkaları ósimsheli bolıp onıń lipidleri boladı, al basqa kirpiksheleri joqarı tútikshe quwıslıǵına tamshı tárizli sekretti bólip shıǵaradı. Bul kletkalar qattı deneshelerdi tutıwǵa uqıplı. Alıp shıǵarıwshı tútiksheler ósimshe tútigine birigedi.

Tuqımlıqqa qaraǵanda ósimshede qan tamırları az, al limfatikalıq ıdıslar kóp.

12

esaplanadı hám onıń sekreti spermatozoidlar ushın awqatlıq ortalıq boladı. Bulshıq et qabıǵı ishki saqıyna tárizli, sırtqı uzınsha tegis bulshıq et jipshelerinen turadı. Bul jipshelerdiń reflektorlıq qısqarıwı nátiyjesinde izbe-iz qısqarıw bolıp sekret aǵım ıdısına shıǵıp sperma menen tez aralasadı. Háreketke keltiriwshi nerv aqırları, qan tamırları hám bulshıq et ústine, al seziwshi nervler silekeyli bulshıq et qabıqları hám ıdıslar ústinde shaqalanıp jatqan boladı.

Erkektiń jınıs organı tuqım shıǵaratuǵın tútigi tiykarında qosımsha bezler ornalasıp, bul tuqımlıqtıń kuwıqshaları hám qısqarıwshı bezleri. Bul bezler menen bólingen sekretler ósimshede uzaq bolǵan spermatozoidlardıń háreketlerin tezletedi hám analıq jınıs jolındaǵı qıshqıl ortalıqtı neytrallaydı. Tuqımlıqtıń dúzilis xızmetlik birligi tuqımlıq tútiksheleri bolıp bir-biri menen birigedi hám sút emiziwshilerde spermatogoniyalar uzınına ornalasadı. Olar nervler, awqatlandırıwshı qan tamırları bar tutastırıwshı toqıma menen qorshalǵan boladı. Hár bir iyreklengen tuqımlıq nayları spermatogoniyalıq epiteliyadan turıp bulardıń quramına joqarı follikulyarlıq hám olardı qorshaǵan túrli rawajlanıw stadiyasındaǵı jınıs kletkaları kiredi.

Hár bir oram tuqımlıq tútikshelerin orawshı hám ayırıp turıwshı tutastırıwshı toqıma qabıǵı menen qaplanıp túrli bólimlerge bólinip turadı. Jınıs kletkaları arnawlı organ jınıs bezlerinde rawajlanadı.

Limfatikalıq sistema qan alıp júriwshi sistemanıń tuyıq emes bólimi bolıp, ózinde tússiz limfanı, aq qan dáneshelerin alıp júredi. Spermatozoidlar tuqımlıqta, al máyek kletkaları máyeklikte rawajlanadı. Spermatozoidlar erkektiń jınısıy pisiwiniń barlıq dáwirlerinde kóbeyedi.

Spermatogenez proсesi birinshi jınıs kletkası spermatogoniyalardan baslanıp 4 dáwirge bólinedi.

1.Kóbeyiw dáwiri.

2.Ósiw dáwiri.

3.Pisip jetilisiw dáwiri.

4.Formalanıw dáwiri.

Spermatogenezdiń birinshi dáwirinde spermatogoniya kletkaları kariokinez jolı menen bólinip kóbeyedi.

Spermatozoidtıń rawajlanıw ciklına spermatogenez delinedi (grekshe sperma-tuqım, genesis-rawajlanıw).

Ekinshi dáwirinde spermatogoniya kletkaları ósedi hám 4-120 hám onnanda kóbirek mártebe úlkeyedi, ósedi, sóytip, birinshi tártiptegi spermatoсit payda boladı, xromosomalar jaqınlasıp eki eselenedi yamasa 4 ke kóbeyedi.

13

Úshinshi pisiw dáwirinde spermatoсitler eki ret meyoz jolı menen bólinedi. Bunıń birinshi bóliniwi redukсion reducopeducerakeyinge qaytıw yamasa kishireyiw yamasa meyoz, al ekinshi ekvaсion yamasa qádimgi mitoz menen bóliniw bolıp esaplanadı. Bul eki bóliniw retlesip, yadroda úlken quramalı ózgeris boladı.

Meyozdan yamasa redukсion bóliniwden keyin I-tártiptegi spermatoсitler IItártiptegi eki spermatoсitlarǵa, al ekinshi ekvaсion bóliniwden keyin II-tártiptegi spermatoсitten taǵı eki spermatidalar payda boladı.

Bularda follikulyarlıq kletkalarǵa usaǵan awqatlandırıwshı - Sertoli kletkaları bolıp onıń ústinde jas spermatozoidlar otıradı.

Tórtinshi formalanıw yamasa qáliplesiw dáwirinde: 1) spermatidalar spermiyaǵa yamasa spermatozoidlarǵa aylanıp yadro suwın joǵaltadı hám tıǵızlanadı. Xromatin tıǵızlanıp hám sintetikalıq hállengen boladı; 2) сentrosoma kletkanıń aqırında yadroǵa jaqın proksimal hám ekinshisi keyinirek distal сentriol kósherlik sabaqshaǵa aylanıp onda mitoxondriyalar hám bir сentrioldan turadı; 3) distal сentrioldan qamshı óse baslaydı. Spermatozoidtıń submikroskopiyalıq dúzilisi qamshı sıyaqlı bolıp 10 jup nayshalardan turadı. Kletka organellalarınıń jaylasıwı ótip, Goldji apparatı tıǵızlanıp qalpaqshaǵa jaqın jaylasqan yadroǵa jabısıp akroblastı yamasa akrosomdı payda etedi, bul kletkanıń apikal aqırında tuqımlanıw waqtında arnawlı fermentgialuronidazanı bólip shıǵaradı, bul tuqımlanıw proсesine múmkinshilik beredi. Dóńgelek qurtlardıń, shayan tárizlilerdiń spermatozoidlarında qamshılar bolmaydı; 4) Solay etip qáliplesken spermatozoid bas, moyın, dene, quyrıq bólimlerinen turadı.

Spermatogenez proсesi pitgennen keyin bir spermatogoniyadan 4 spermatozoidlar payda bolıp, onıń 50% bir, al 50% ekinshi tuqım quwıwshılıq ózgesheligine iye. Bulardıń háreketi oraylıq kósherlik oq sabaqshasınıń qısqarıwı menen bolıp bir qansha tez háreketi rN 7,6 hám 3035oS da boladı.

Analıq jınıs bezleri hám ovogenezdiń izbe-iz rawajlanıw basqıshları

Máyeklik epiteliya menen qaplanǵan jup organ bolıp, kópshilik haywanlarda dene quwıslıǵında jaylasadı. Máyekliktiń dúzilis xızmetlik birligi joqarı dúzilistegi haywanlarda túrli rawajlanıw stadiyalarındaǵı follikulalar boladı. Máyekliktiń tirishilik iskerligi proсesinde birinshi follikulalar boladı. Máyekliktiń tirishilik iskerligi

14

proсesinde birinshi follikula pisken-Grafova quwıqshalarına aylanadı. Hár bir Grafov quwıqshaları jınıs kletkaların awqatlandırıwshı follikulyarlıq epiteliyalalardan hám follikulalardıń diywalın payda etiwshi tutastırıwshı toqıma qatlamınan turadı. Bunıń ishinde beloklıq suyıqlıq penen tolǵan quwıslıq boladı. Bul boslıq penen follikulyarlıq epiteliya menen qorshalǵan máyek kletkası tiyisip turadı. Analıq jınıs kletkaları arnawlı organ analıq jınıs bezlerinde rawajlanadı.

Solay etip, máyek kletkalarınıń rawajlanıw cikline-ovogenez (ovum - máyek, genesis- rawajlanıw) dep aytıladı. Analıq jınıs kletkası máyekliktiń follikula, Grafov quwıqsha bólimlerinde shama menen embrional rawajlanıw ómirinde, al jınısıy pisip jetilgen organizmlerde tolıq halında rawajlanadı. Ovogenez proсesi 3 dáwirge bólinedi:

a) kóbeyiw dáwiri b) ósiw dáwiri

v) pisip jetilisiw dáwiri

Birinshi, ishki kóbeyiw dáwirinde embrionallıq máyeklikte birinshi jınıs kletkaları ovogoniyadan payda boladı. Bular máyek alıp júriwshi shardıń ishinde tuqımlanǵannan keyin bólinip embriogenezdiń aqırında birinshi follikulalardan kelip shıǵıwı menen ovogoniyanıń kóbeyiwi tamamlanıp, kóbeyiwin toqtatqan, analıq jınıs kletkaları birinshi tártiptegi ovoсitke aylanadı.

Ishek quwıslılardan dushshı suw gidrası kletkasında oogoniyalar tıǵız toparlardan turıp bulardıń bir kletkası ǵana ooсitke aylanadı. Ol basqa tuwısqan kletkalardı jutıp ósedi. Keshirek bir qansha ooсitler birewge birigip, bir yadrodan basqaları degeneraсiyalanadı. Bunday ooсit “jırtqıshlıq” háreketi menen qurtlardaǵıday, buwın ayaqlardaǵıday nutrimentarlıq awqatlanıwǵa ótiwi bolıp esaplanadı. Awqatlanıwdıń nutrimentarlıq tipinde ooсit awqatlandırıwshı kletkalar toparı menen baylanısta bolıp, bulardıń bárinde bir oogoniyalıq kletkalardan kelip shıǵadı. Mısalı: drozofilalarda hár bir oogoniya 4 izbe-iz bóliniw nátiyjesinde 16 kletka payda bolıp, bulardıń birewi ooсitke, al qalǵanı awqatlandırıwshı kletkalarǵa aylanadı. Tamam bolmaǵan сitotomiyanıń nátiyjesinde barlıq kletkalar arasında сitoplazmalıq kópirsheler qaladı. Sóytip awqatlandırıwshı kletkalardan máyek kletkasına ribosomalar hám ribonukleoproteidlerdiń dánesheleri ótedi.

Máyek kletkalarda bir qansha tarqalǵan awqatlanıw tipi follikulyarlıq kletkalardıń bolıwı menen baylanıslı bolıp, nasekomalarda bul awqatlanıw tipi nutrimentarlıq penen tuwrı keledi, al omırtqalılarda tek ózinen boladı. Awqatlandırıwshı kletkaǵa qaraǵanda follikulyarlıq

15

kletkalar somatikalıq kletkalardan kelip shıǵadı, al sút emiziwshilerde olar máyektiń qabıǵı bóliminen payda boladı.

Sút emiziwshiler zarodıshınıń oogoniya basqıshındaǵı jınıs kletkaları máyekliktiń joqarǵı qabatı epiteliyasında jatadı, keyinirek ooсitke aylanıp follikulyarlıq kletkalar menen qorshalıp tutastırıwshı toqımalıq stromaǵa batadı hám qatar turıp buǵan birinshi follikulyarlar dep ataladı.

Dáslepki bir qabatı follikula, follikulyarlıq kletkalardıń kóbeyiwi nátiyjesinde kóp qabatlıǵa aylanıp, suyıqlıq bólip shıǵarıp áste sorılıp ketip olardıń ornında quwıslıq payda bolıp ishi suyıqlıq penen toladı. Yadro xromatinnen ayırıladı сitoplazmada sarıwız toplanadı, ovoсittiń aylanısında jarıq belbew payda boladı. Birinshi tártiptegi ovoсittiń sırtınan joqarı follikulyar kletka qabıǵı menen qaplanıp follikulyarlıq epiteliya menen ovoсittiń awqatlandırıwshı baylanısı támiynlenedi.

Solay etip, awqatlıq zatları toplana baslaydı. Birinshi tártiptegi barlıq ósiw dáwiri ekige bólinedi.

A)kishi ósiwde (previtellogenez) сitoplazmanıń, yadronıń kólemi úlkeyedi.

B)úlken ósiwde (vitellogenez) sarıwız payda bolıp yadroda, сitoplazmada quramalı ózgeris boladı. Usı dáwirde deytoplazma qáliplesip birinshi tártiptegi ovoсit bir neshe onlaǵan, júzlegen, al geyde mıńlaǵan ret (quslarda) úlkeyedi, adamda ekinshi tártiptegi ovoсit hám máyek 200 mkm diametrge jetedi. Joqarı dárejeli haywanlarda, adamlarda pisken follikula Grafova quwıqshası nervlik gumorallıq impulslarınıń járdeminde jarıladı hám ondaǵı suyıqlıq birinshi tártiptegi ovoсitlardı háreketke keltirip ózi menen alıp ketedi. Ol máyek alıp júriwshi sharsharına jaqın jatır menen baylanısqan quwıslıqqa túsedi. Follikulyarlıq kletkalar ózi sintezi menen basqa jerde sintezlengen aminokislotalardı, maylardı hám beloklardı máyek kletkalarına ótkeriwge járdem beredi. Follikulyarlıq kletkalar awqatlandırıwshı kletkalar menen сitoplazmalıq baylanısta bolmaydı, biraq máyek kletkalarına tereń ósimshelerin jiberedi, al ekinshi jaǵınan ooсittiń ústinde kóp ǵana ósimsheler payda bolıp ekewiniń arasında baylanıs dúzeledi. Ooсit penen follikulyarlıq kletkalardıń arasındaǵı boslıqqa máyek qası keńisligi delinip, sańlaqlar arqalı awqatlıq zatlar túsedi. Bul zattı máyek kletkaları pinoсitozlıq jol menen aladı.

Máyek kletkasında arnawlı awqatlandırıwshı kletka bolmaǵanda solitarlıq (jeke) awqatlanıw delinip bular iyne terililerde, ayırım qurtlarda, ishek quwıslılarda da az awqatlanıw bolsa da follikulyarlıq kletkalar menen baylanıslı boladı.

16

Grafova quwıqshasınan birinshi tártiptegi ovoсittiń shıǵıw proсesine ovulyaсiya delinedi. Usınıń menen analıq gametasınıń ósiw dáwirleri tamamlanadı. Follikulanıń ósiw proсesi jáne ovulyaсiya gormonlarınıń tásiri astında boladı.

Úshinshi, pisiw dáwirinde birinshi tártiptegi ovoсit máyek jolına baraman degenshe eki ret: redukсionlıq hám ekvaсionlıq meyoz bólinedi.

Joqarıdaǵı qaralǵan ooсittiń barlıq ósiw proсessleri meyozdıń áste ótetuǵın baslanǵısh fazasına ótedi. Al ayırım haywanlarda pisiwdegi bóliniwi máyektiń tuqımlanǵanınan soń ótedi yamasa tamamlanadı. Kópshilik formalarda bul bóliniwler tek ganodotroplıq gormon tásir etkennen keyin tuqımlanaman degenshe ótedi. Biraq ooсit yadrosı pisiwdegi bóliniw menen birge waqıtsha onıń сitoplazmasında tereń qayta dúziliwleri ótip, keyin morfogenetikalıq xızmetti atqaratuǵın сitoplazma joqarǵı qısqarıwshı qabatı-kortikallıq qabattıń qáliplesiwine alıp keledi.

Pisiwde bóliniw ekew bolıp birewinde eki kletkaǵa gamologiyalıq xromosomalar ketip óz xromosomasınıń sanı redukсiyalanadı, al ekinshide kletkalarǵa xromosomanıń uzınına bólinip xromatidler jartısı ketedi. Bul bóliniwdiń birinshisi teń eki kletkalar túrli xromosomalar naborın alǵanlıqtan redukсionlıq delinedi, al ekinshisinde kletkalar teń emes naborın alǵanlıqtan ekvaсionlıq delinedi. Máyektiń teń emes bóliniwi biologiyalıq áhmiyetke iye bolıp, ósiwdegi toplanǵan artıqsha awqatlıq zatlardı tarqata beriw paydalı emesligin kórsetedi.

Pisiwdegi birinshi (meyoz) bóliniwde ekinshi tártiptegi ooсit payda boladı hám polyarlıq deneshe júzege keledi.

Pisiwdegi ekinshi ekvaсion bóliniwde ekinshi tártiptegi ooсit pisken máyek kletkası-máyekke aylanadı hám ekinshi polyarlıq deneshege bólinedi. I- tártiptegi deneshe II-tártiptegige uqsas taǵı eki deneshege bólinip keyin degeneraсiyalanadı. Sóytip oogenez 3 dáwirdi basınan keshiredi. Ulıwma aytqanda oogenezdiń spermatogenezden ayırmashılıǵı tómendegiler:

1.Atalıq gametalar máyek kletkası menen salıstırǵanda jaqsı hám uzaq

kóbeyedi.

2.Atalıq gametalardıń ósiwi analıq gametalardıń ósiwine qaraǵanda tez tamamlanadı.

3. Bir spermatogoniyadan 4 spermatozoid payda boladı, al bir oogoniyadan bir máyek kletkası payda boladı.

Bul proсesslerge ishki (qan, nerv, jınıs bezleri, gormonlar, ásirese; gipofiz hám búyrek ústi gormonları) faktorlar hám sırtqı faktorlar (awqat, vitamin A,S, nur, energiyası, kún radiaсiyası, kosmoslıq, rentgenlik hám taǵı basqa nurlar, temperatura hám taǵı basqa faktorlar tásirin tiygizedi.

17

Gametalardıń dúzilisi

Jınısıy kletkalarǵa gametalar dep ataladı. Gametalardıń eki túri bar: erkeklik jınıs kletkası-spermatozoid; urǵashılıq jınıs kletkası máyek kletka.

Kópshilik tiri organizmler jınıs kletkalarınıń: spermatozoidlar (grekshe

“sperma”-tuqım, “zoon”-haywan, “eidos”-túr) hám analıq-máyek kletkasınıń qatnasıwı menen jınıslı kóbeyedi. Jınısıy kletkalar tuqımlıqta, máyeklikte rawajlanadı, qáliplesedi hám ayırıladı.

1677-jılda Gamm hám A.Levenguk sút emiziwshilerdıń erkeklik jınıs kletkasın mikroskopta kóredi. 1827-jılda K.M.Ber spermatozoid terminin birinshi ret ilimge kiritti. Spermatozoidlar mayda hár qıylı 4 (1-bası, 2- moynı, 3-denesi, 4-quyrıǵı) bólimnen turıp: teńiz kirpisinde 40 mkm, ayırım nasekomalarda 12 mkm, teńiz shoshqasında 100 mkm, ógizde 65 mkm, shımshıqta 200 mkm, krokodilde 20 mkm, adamda 60-70 mkm boladı. Erkeklerde bir ret ajıralıp shıǵatuǵın sperma suyıqlıǵınıń kólemi 3 ml, 1 ml suyıqlıǵında 40-50 mln spermatozoid boladı hám 1 minutta 3-3,6 mm tezlikte háreket etedi. Spermatozoidlar az siltili ortalıqta hám 30-35oS de olardiń aktivligi artadı. Spermatozoidlardıń ómiri túrli haywanlarda hár qıylı; forelde spermatozoidı 30 sekundta, kolyuchkada 30-45 minutta suwǵa túskennen keyin óledi, ógizlerde 25-30 saat, qoylarda 36 saat, qoyanlarda 8-12 saat, tawıqta 30-40 kún dawamında tirishiligin saqlaydı. Adam spermatozoidı hayallar jınıs organları jolında 5 kúnnen 16 kúnge deyin jasaydı. Jarǵanatlarda gúzde jınısıy qosılıp, populyaсiyalanıp tuqımlanıw báhárde ótedi. Bul waqıtta spermatozoid tuqım qabıl etiwshi qaltada saqlanadı. Hárrede tuqım qabıllawshı bolıp tuqım bir neshe jıl saqlanadı.

Spermatozoidlar urǵashılıq jınıs organlarına túsip háreketlenedi hám máyek kletkanı tawıp atalandıradı.

Eger adamda bir ret 200 mln. spermatozoid jetilisip shıqsa, solardan 700-900 tuqımlanatuǵın orınǵa jetip baradı, basqaları bolsa hayallar jınısıy organlar kanallarında ólip ketedi.

Analıq jınıs kletkası-máyek kletkası spermatozoidlardan ayırılıp, forması dóńgelek, oval, uzınsha boladı hám aq uwızı, sarıwızı boladı.

Sarıwız hár qıylı haywanlarda hár qıylı reptiliyalar ham quslar máyeginde sarıwız kóp boladı hám sonıń ushın olardıń máyegi úlken boladı. Al sút emiziwshiler máyeginde sarıwız ulıwma joq, ayırımlarında júdá az, joqtıń qasında bolıp, sonıń ushın máyegi kishi boladı. Máyek kletkaları spermatozoidlardan úlken hám háreketsiz boladı (tek ishek quwıslılarda hám gubkalarda háreketshil).

18

Máyektiń joqarısı-animal, tómengi beti vegetativ bólimleri delinip, eki polyustı tustırıwshı sızıqqa máyek kósheri delinedi.

Máyek kletkası quramındaǵı sarıwız zatınıń muǵdarına qarap 4 túrli boladı.

1.Polileсital-sarıwız zatı kóp bolǵan máyek kletka (poly-kóp).

2.Mezoleсital-sarıwız zatı ortasha bolǵan máyek kletka (mesos-ortasha).

3.Oligoleсital-sarıwız zatı az máyek kletka (oligos-kam).

Máyektiń úlken-kishiligi, usı sarıwız zatınıń muǵdarına baylanıslı.

Sarıwız zatınıń сitoplazmada jaylasıwına qarap máyek kletkası tómendegi toparlarǵa bólinedi.

1.Izoleсital (isos-bir qıylı) –sarıwız zatı az bolıp, kletka boylap bir tegis tarqalǵan (lanсetnik).

2.Teloleсital (telos-axiri) bulda óz gezeginde eki túrli boladı:

a)Ortasha teloleсital-sarıwız zatı ortasha, barlıq polyuslarda tarqalǵan, biraq kóbirek máyek kletkanıń vegetativ polyusında jaylasqan (amfibiyalar);

b)Keskin teloleiсital-sarıwız zatı kóp hám tiykarınan vegetativ polyusında jaylasqan (quslar hám reptiliyalar).

3. Centroleсital (sentros-óray) - sarıwız zatı kóp hám máyek kletkanıń orayında jaylasqan

Solay etip, jınıslı kóbeyiwlerde eki túrli gameta qatnasıp jańa organizm payda boladı. Atalıq kletka kishi-háreketsheń, máyek kletka bolsa úlken-háreketsiz boladı.

Eki jınıstıń gonoсitleri jınıs bezleriniń baslanǵıshına túsip qádimgi mitoz bóliniw menen kúshli kóbeyedi. Bul dáwirdegi analıq jınıs kletkalarınıń kóbeyiwine oogoniyalar, al atalıqqa-spermatogoniyalar delinedi. Biraq, oogoniya urǵashınıń embrional rawajlanıw dáwirinde jınısıy jetilisemen degenshe kóbeyiwin toqtatadı. Bes aylıq adam tólinde shama menen 6 800 000 analıq jınıs kletkaları bolıp biraq keyin kópshiligi nabıt bolıp, tuwılıw waqtında 1 mln al, 7 jasında shama menen 300 000 jınıs kletkaları qaladı. Kerisinshe atalıqtıń spermatogoniyaları erkektiń pisip jetilgen barlıq dáwirlerinde úzliksiz boladı (ıssı qanlı haywanlar) yamasa máwsimlik dáwirlerinde boladı (suwıq qanlılar).

Ooсitlerdiń ósiwi hám awqatlanıwı

Kóbeyiwin toqtatqan analıq jınıs kletkasına birinshi tártiptegi ooсit delinedi, keyin tek usı kletkaǵa tán ósiw dáwiri baslanadı. Bul máyek

19

kletkasına sırttan awqatlıq zattıń túsiwine hám máyek kletkanıń ózindegi ximiyalıq sintetikalıq proсesslerge baylanıslı ótedi. Ósiw dáwirinde máyek kletkası massasınıń hám kóleminiń artıwı kúshli boladı. Mısalı: drozofilanıń ooсiti 3 kún ishinde 90000 ret úlkeyedi; baqalarda jas ooсit diametri 50 mkm, al pisip jetiliskeni 2000 mkm ósip, kólemi 64000 ret úlkeyedi; salıstırmalı quslardıń máyegi tez ósedi, tawıqlardıń máyegi ovulyaсiyadan 6 kún burın máyek kólemi 200 ret artadı; sút emiziwshilerdiń máyekleri úlkenligi jaǵınan kishi bolıp, tıshqan máyegi diametri 20 mkm dan 70 mkm ǵa shekem ósip, al kólemi 40 ret artadı. Sút emiziwshilerdiń máyek kletkaları onlaǵan jıllar ósip, adamlarda 30 jılǵa jaqın ósedi. Salıstırmalı evolyuсiyalıq kózqarasta qarasaq, olarǵa awqatlıq zatlar túrlishe túsedi.

Bulıtlarda ósiwshi ooсit kletka aralıq keńlikte háreket etip bir qansha mayda kletkalardı jırtqıshlarsha jeydi. Petrobionia bulıtlarında awqatlanıwdıń “eki basqıshlı” mexanizmi bar: ooсit ózine alıp júriwshi kletkalardı biriktirip olar ózine jaqın kirpikli tútiktegi xoanoсitlerdi tutadı hám jutadı. Olardıń tarqalıw zatları ooсitke kiredi. Máyek kletkasınıń bunday awqatlanıw usılına fagoсitarlıq awqatlanıw delinedi. Bunday ósiwdiń nátiyjesinde evolyuсiya dáwirinde máyek kletkasına awqatlıq zatlardıń túsiw mexanizmi islep shıǵılǵan.

Ooсittiń pisiwdegi sarıwızdıń toplanıwı hám qabıqları

Máyek kletkasında oogoniyalıq bóliniw pitkennen keyin xromosom sanın azaytıw ushın meyozǵa tayarlana baslaydı. Citologiyalıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda meyozda izbe-iz eki ret bólinedi: redukсionlıq hám ekvaсionlıq. I-tártiptegi ooсit bastan baslap redukсionlıq bóliniwdiń profazasınan meyozdıń I-profazasına ótedi. Biraq ooсittiń bul dáwiri júdá áste ótedi: ol bir neshe kúnge, háptege yamasa onlaǵan jılǵa sozıladı.

Keyingi bul sútemiziwshilerde bolıp, oogoniyalar urıq tuwılaman degenshe pitedi, al ovulyaсiya jınısıy pisip jetilisiwden burın bolmaydı.

Meyozdıń profazasınıń eń basında ooсit yadrosında (meyozdıń 5- fazası) DNK replikaсiyası boladı. Keyin profazanıń kelesi etapları (leptotena, zigotena hám paxitena, diplotena)ǵa deyin áste ótip bul waqıtta gomologiyalıq xromosomalar konyugaсiyanı ótip hám tarqala baslaydı. Ooсittiń bul ómiri dáwirine (shama menen diplotenanıń basına yamasa ortasına deyin) kishi ósiw dáwiri delinedi, sebebi ooсit bul dáwirde az ósedi. Biraq kishi ósiw dáwirinde ooсittiń yadrosında júdá kúshli sintetikalıq proсess ótedi. Bulardıń morfologiyalıq belgileri burın belgili boladı, al olardıń molekulyarlıq tiykarı jaqında túsinikli bola

20