Jeke rawajlanıw biologiyası

ózgerip ósedi. Keyin quwırshaq stadiyasında ótetuǵın túlew boladı hám keyingi de imagoǵa usaǵan boladı. Quwırshaqta qanat baslamaları bolıp, denesine tıǵız jabısqan boladı. Quwırshaq háreketsiz bolıp awqatlanbaydı, háreket etpeydi, biraq ishte lichinkalıq organlar, toqımalar buzılıp formalanıw proсessge ótip, imaginallıq organlar menen almasa baslaydı. Bul qayta dúziliw pitkennen keyin keyingi túlew bolıp, imago ushıp ketedi.

Nasekomalardıń metamorfozındaǵı ishki proсessler birinshi ret A.O.Kovalevskiy (1887) tárepinen durıs jazıladı. Bunıń kórsetiwi boyınsha quwırshaqqa ótkendegi dene formasınıń ózgeriwi, qanat baslamalarınıń kelip shıǵıwı, ayaqtıń, máyek saqlawshınıń hám taǵı basqa bólimleriniń baslamaları lichinka halında tayarlanılǵan boladı. Eresek shıbında joq sırtqı dene ósimsheleri lichinka gipodermasınıń diska yamasa saqıyna tárizli juwanıyıwınan kletkalardıń kóbeyiwinen payda bolıp, ishke batadı. Sóytip quwırshaqqa óterdegi túlewde sırtqa qayrılıp shıǵadı, al qalǵan gipoderma imagonıń teri qabına aylanıwı múmkin. Biraq lichinkalıq gipoderma tolıq degeneraсiyalanıp imagonallıq diska esabınan tazası menen almasadı. Bunday degeneraсiyalanıw ishki organlardan bolıp, shıbınlarda aldıńǵı hám artqı ishek saqıyna tárizli imagonallıq kletkalardıń toplanıwınan payda boladı. Lichinkanıń ortańǵı isheginde iri kletkalar arasında mayda imaginallıq kletkalar diffuziyalıq tarqalıp kóbeyip, úlken emes, plastinkanı payda etedi, olar lichinkalıq ishektiń ústi menen joqarıǵa ósip, baylanısıp, ishektiń jańa epiteliyasın payda etedi, al lichinkalıq ishek imaginallıq ishek ishinde pisirilip ketedi.

Bunday analogiyalıq proсessler Malpigi tamırlarında, may denelerinde, bulshıq etlerde hám taǵı basqalarda ótedi. Solay etip metamorfozda barlıq organizm anaw yamasa mınaw muǵdarda jańarıp, tirishilik etiwi jaǵdayı almasıp ushıw uqıplıǵına iye boladı, awqatlanıw, minez-qulqı instinktlar muǵdarı ózgeredi. Lichinkalıq organlardıń buzılıwı (gistoliz, fagoсitlerdiń qatnasıwı menen iske asadı).

Nasekomalar metamorfozınıń fiziologiyalıq mexanizmi úlken qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Burın lichinkalıq organlardıń buzılıwın qartayıw hám kletkalardıń tozıwı sebepli dep boljadı. Ayırım ilimpazlar fogoсitlerdiń toqımalarǵa toplanıwınan dep oylaydı. Biraq házirgi maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda nasekomalardıń embrionnan keyingi rawajlanıwı gormonlıq faktorlardıń baqlawı astında boladı.

Nasekomalardıń bir qansha áhmiyetli inkretorlıq dúzilislerine neyrosekretorlıq elementleri, torakallıq bezler basta ornalasqan, denede jatqan bezlerde jatadı.

111

Neyrosekretorlıq kletkalar torakallıq bezlerdiń iskerligin kúsheytetuǵın zattı bólip shıǵaradı, keyingi túletetuǵın gormondı bólip shıǵaradı. Torakallıq bezler metamorfozda kúshli rawajlanıp, al eresek nasekomalarda degeneraсiyalanadı, sonlıqtan imago túlemeydi.

Dene ústindegi sekretke yuvenillik gormonı delinip, ol qanda jetkilikli bolsa túlew bolmay lichinkalıq halın saqlaydı. Al metamorfozda dene ústinde jatqan bezdiń iskerligi tómengi yuvenillik gormonnıń muǵdarı qanda ózgeriwge alıp keledi.

Bul ayırım pitelerde tájiriybede anıqlanadı. Jas lichinkadan ústinde jatqan bezdi alıp taslasaq, erte metamorfoz bolıp, karlik yamasa kishkene pite alınadı.

Al, ol bezdi qayta transplantaсiyalasaq keyingi jasta artıq lichinkalıq stadiya payda boladı.

Tómengi omırtqalılardıń metamorfozı

Dóńgelek awızlılar, ganoidlılar, eki tárepli dem alıwshılar, súyekli balıqlar hám amfibiyalardıń lichinkaları az yamasa kóp muǵdarda eresek formalarınan ayırıladı hám olarda ósiw barısında, rawajlanıwında aytarlıqtay ózgerisler boladı. Ganoidlıq hám eki tárepleme dem alıwshı balıqlarda sırtqı saǵaǵı bar ayrıqsha lichinka payda boladı. Máyek qabıǵınan bosanǵan minogalarda eresek organizmnen ózgeshe kishkene lichinkapeskoroyka yamasa qum qazıwshı payda boladı.

Bularda Stomadeum ele ishek tútigi menen baylanıspaǵan bolıp, lichinka stomadeumi túbi tesilip, ishek penen baylanısaman degenshe, sarıwız qaldıǵı esabınan awqatlanadı. Bul waqıtqa deyin qádimgi saǵaq penen dem alıw boladı.

Saǵaq sańlaǵı tamaqtıń sırtqa ashılǵan tesigi bolıp, saǵaq sańlaǵınıń tútigi qap tárizli entodermalıq keńeygen bólimniń diywallarında saǵaq búklemleri payda boladı. Peskoroykanıń yamasa qum qazıwshınıń kózleri kishkene rawajlanbaǵan bolıp, teri astında ornalasqan. 3-4 jıllıq lichinka halında peskoroyka kúshli ósip onıń dúzilisinde bir qansha ózgerisler boladı. Pronefroz, mezonefroz benen almasadı. Birinshi buyrek minoga lichinkasında hám ereseginde baslı bólip shıǵarıw xızmetin atqaradı.

Metamorfozda qalqan tárizli bezi baslaması ishki sekreсiya xızmetin atqaradı hám onıń gormonı qanǵa túsedi. Peskoroykanıń yamasa qum qazıwshı lichinkanıń aldıńǵı bólimi ózgerip: kózi úlkeyedi, bas qalqanınıń shemirshek toqıması qáliplesip, bastıń awız bólimi ósedi, awız ishinde taza teri emshekleri payda bolıp, minoganıń awız tislerine aylanadı.

112

Bir waqıtta gipofiz bezi de ósedi. Ishekliktiń aldıńǵı bóliminde ózgeris bolıp, minogaǵa tán bolǵan dúziliske iye definitiv ishekke aylanadı: biriniń ústinde biri jatqan tútik tárizli jutqınshaq hám awız quwıslıǵına ashılatuǵın saǵaq bólimi awızǵa ashıladı. Metamorfozda tutas arqa qarın qalashları, arqa quyrıq, qarın qalashlarına qánigelesedi. Ót qaltashası hám onıń aǵımı joǵaladı.

Amfibiyalardıń metamorfozı morfologiyalıq hám fiziologiyalıq qayta dúziliwi, sebepleri jaǵınan jaqsı tekseriledi.

Amfibiyalardıń túrli toparlarında metamorfoz proсesi ózgesheliklerge iye, bul olardıń ontogeneziniń ayrıqsha evolyuсiyasına baylanıslı kelip shıqqan. Quyrıqsız amfibiyalar metamorfozında morfofiziologiyalıq qayta dúziliw bir qansha tez boladı. Bul ózgeris suw ortalıǵınan qurǵaqqa shıǵıwına tuwrı keletuǵın ózgerislerge iye.

Iyt balıq qurbaqaǵa aylanıw metamorfozında barlıq organlarında anaw yamasa mınaw ózgerisler yamasa qayta dúziliwler boladı.

Uzın shaqalanǵan saǵaqlar rawajlanıwshı qalqan menen jabılıp, olar keyin qısqarıp hám iyt balıq ishki saǵaq penen dem aladı.

Lichinkalıq ómiriniń ekinshi yarımında ókpe iske túsedi. Saǵaq qalqanı payda bolǵanan keyin iyt balıqtıń quyrıq tiykarında artqı ayaq baslanǵıshları kelip shıǵadı.

Al keyin jup saǵaq dugası artında aldıńǵı ayaq baslamaları payda boladı.

Metamorfozǵa deyin olar saǵaq qalqanı menen jabılǵan boladı.

Metamorfozda ókpe rawajlanıp, olar menen birge ókpe arteriyası hám venası rawajlanadı. Onnan keyin ishki saǵaq qalqanı joǵaladı. Solay etip, aldıńǵı ayaqlar ashılıp hám artqı ayaqlar ósedi. Artqı ayaqlardıń kúshli ósiwine baylanıslı artqı bólimi qanları jambas ortasına baǵdarlanıp, jambas venaları arqalı tómengi polıy venaǵa qaytıp keledi hám quyrıq qalashı, bulshıq et hám xordası quyrıq penen qısqaradı. Bul arqalı fogoсitarlıq hám azǵanıw proсessleri boladı. Isheklik qısqaradı, gistologiyalıq qayta dúziliw boladı, bas qayta dúzilip ortańǵı qulaq qáliplesedi hám qabaqtıń jas bezleri rawajlanadı. Jaqtıń bas qalqanınıń dúzilisi ózgerip tumsıq hám múyiz tisleri túsedi, kózleri kúshli ósip shıǵadı.

Skeletlerdiń shemirshek bólimleri súyeklenip tiykarǵı súyekler payda boladı. Sidik jınıs aǵzalarında ózgerisler bayqalıp teri dúzilisi ózgeredi.

Quyrıqlı amfibiyalardıń ishinde (meksikalıq quyrıqlı amfibiya) lichinkalıq stadiyalarda aksolotl ayrıqsha qızıq. Aksolotl lichinkalıq dúzilisin saqlap, kóbeyiwge uqıplı bolıp, bul qubılısqa neoteniya delinedi.

113

Metamorfozǵa ushıraǵan quyrıqlı amfibiyalarda toqımalardıń, organlardıń qayta dúziliwi júdá keskin emes, biraq regressiv qubılıslarda bayqaladı. Sırtqı saǵaqlardıń atrofiyalanıwı yamasa qısqarıwı quyrıq bóliminiń sorılıwı usılay ótedi. Bas bólimlerinde ózgerisler bolıp, ásirese ózgeris visсerallıq skelette boladı. Teri dúzilisinde ózgerisler boladı.

Tájiriybelerge baylanıslı metamorfoz qalqan tárizli bezlerdiń iskerligine baylanıslı boladı.

Iyt balıqtıń bul bezi alıp taslansa, uzaq ósip, lichinka dúzilisin saqlap, júdá úlken iyt balıq rawajlanadı.

Eger bunday iyt balıqqa terieodin gormonı menen tásir qılsaq, metamorfoz boladı. L.Ya.Blyaxer bezi alınǵan amfibiyanıń lichinkası jasaǵan suwǵa salǵanda metamorfozǵa tásir etken. Amfibiyanıń metamorfozında gipofiz gormonı qalqan tárizli bezge tásir etip, belgili xızmet atqaradı.

Gipofiz preparatın iyt balıqqa inekсiya qılǵanda olardıń metamorfozın tezletedi. Bul tekseriwler tariyxıy jaqtan qızıqlı bolıp, amfibiyalardıń metamorfozı

tiresionlıq gormon menen tásir etkende, barlıq sistemaları iskerligi jaǵınan pisip jetiliskende gana boladı.

Gipotalamus-gipofiz-qalqan tárizli bezlerdiń hálsiz háreketin erte kóriw múmkin, biraq metamorfozdıń baslanıwı gipotalamuste basqarıladı, al onıń iskerliginiń pisip jetilisiwi tireoidinlik gormonnıń tásiri astında boladı.

M.S.Miсkevichtiń jazıwı boyınsha: tireoidinlik gormonnıń ádepki muǵdarınıń tásiri nátiyjesinde TRG sekreсiyası kóbeyip gipotalamusqa tásir etip, trirestroplıq gormonnıń bóliniwin kúsheytip ol tireoidinlik gormonınıń muǵdarın kóterip, metamorfozdı támiyinleydi».

Solay etip, túrli haywanlarda metamorfoz hár qıylı jollar menen iske asadı. Geyde ol dúzilisin quramalastıradı (gidroidlar). Al geyde

olar qısqaradı (asсidiyalar).

Bir jaǵdaylarda dúzilisi keskin ózgeredi (iyne terililer).

Basqa bir jaǵdaylarda organizmniń dúzilisi aytarlıqtay ózgermey kópshilik toqımaları qayta qánigelesedi (nasekomalar).

Metamorfoz haywanlardıń tirishilik jaǵdaylarınıń ózgeriwine baylanıslı bolıp, iykemlesiwshilik áhmiyetine iye.

Sonıń menen birge quramalı ishki mexanizmler islenip shıǵıladı.

Tuwrı yamasa lichinkasız rawajlanıw

114

Metamorfozsız embrionnan keyingi rawajlanıw tuwrı rawajlanıw dep ataladı. Tuwrı rawajlanıwda barlıq metamorfozlar embrional rawajlanıw dáwirinde bolıp ótip máyekten shıqqan yamasa tuwılǵan jas organizm ata-ana organizmine uqsaydı. Bul evolyuсiya dáwirlerinde payda bolǵan iykemlesiwler bolıp, embrionnıń tolıq rawajlanıwı máyek kletkasınada sarıwızdıń muǵdarı jeterli kóp boladı. Sonıń ushın máyektiń kólemi úken boladı. Mısalı: tawıqta máyek 3,5-6 sm, túye qusta 10-12 sm hám taǵı basqalar. Tuwrı rawajlanıw omırtqasız hám omırtqalı haywanlar arsında keń tarqalǵan. Tiykarınan tuwrı rawajlanıw amniotlarǵa tán bolıp, embrionallıq dáwir uzaq dawam etedi. Sút emiziwshilerdiń máyek kletkası ekinshi ret sarıwızlıqtı joǵalǵan bolıp, embrion ana organizmi esabınnan azıqlanǵanlıǵı ushın de olarda tuwrı rawajlanıw boladı. Tuwrı rawajlanıwda organizmde quramalasıw dúzilisleri ótedi, bunsız múmkin emes. Embrionnan keyingi rawajlanıwın, kópshilik ilimpazlar organlar sistemasınıń rawajlanıwı kóbeyiw cikli, yamasa azıqlanıwına qarap dáwirlerge bóledi. Tiykarınan amniotların embrionnan keyingi rawajlanıwın 3 basqıshqa bóliw múmkin: kóbeyiw, ósiw hám fiziologiyalıq e r jetiw hám ǵarrılıq basqıshları.

Franсuz ilimpazı J. Byuffonnıń juwmaqları boyınsha ómirdiń uzınlıǵı ósiw dáwirinen 5-7 márte kóp.

Máselen: Iyt 2 jıl ósedi hám 8-10 jıl jasaydı; pıshıq 1,5 jıl ósedi hám 8- 10 jıl jasaydı; atlar 5 jıl ósip 20-30 jıl jasaydı. Biraq bul ólshem qaǵıyda hár tárepli emes. Ayırım haywanlar ómiriniń uzınlıǵın keltiriwge boladı. Mollyuskalar 100, kól baqası 16, baqa 35-40, kepter 40-50,

tıshqan 5, balpaq tıshqan 2-3, qoyan 10, sıyır 20-25, ayıw 50, jolbarıs 35, pil 100 jılǵa shekem tirishilik etiwı múmkin.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Embrionnallıq rawajlanıwlardıń dáwirlerge bóliniwin aytıń.

2.Lichinkalar hám olardıń áhmiyeti qanday.

4.Tómengi omırtqalılardıń metamorfozı qanday.

5.Tuwrı yamasa lichinkasız rawajlanıwshı organizmlardı aytıń.

115