Jeke rawajlanıw biologiyası

Lekсiya №1

Tema: Kirisiw. Jeke rawajlanıw biologiyası páninıń rawajlanıw tarıyxı

Reje

1.Kirisiw embriologiyanı pán sıpatında úyreniw, onıń tariyxıy rawajlanıw dáwirleri

2.Áyemgi hám jańa embriologiya (Volftan Berge shekemgi)

3.Evolyuсion embriologiyalıq túsinik hám házirgi embriologiya iliminiń jetiskenlikleri onıń qollanıw tarawları.

Tayanısh sózler: -Embriologiya; -qaytımsız hám qaytımlı qubılıslar; - Súwretlew embriologiyası; -Salıstırmalı embriologiya; - Eksperimental embriologiya; -Teratologiya; -Bioximiyalıq embriologiya; -Evolyuсion embriologiya; -Kóbeyiw biologiyası.

Jeke rawajlanıw biologiyası yamasa embriologiya ilimi buniń pán sıpatında tekseriw obektleri rawajlanıwshı organizm hám onıń barlıq rawajlanıw dáwirleri esaplanadı. Bul kurs studentlerge jeke rawajlanıwdıń morfologiyalıq, funkсional bioximiyalıq ózgerislerin úyretedi, jánede usı rawajlanıwda sırtqı ortalıq tásirin birge úyrenedi. Biz bul kurstı úyrenerde kópshilik toksanomikalıq túrlerdiń jeke rawajlanıwı menende tanısamız. Jánede bul tarawdaǵı keyingi jetiskenlikler menede ushırasamıiz. Ásirese, awıl xojalıǵındaǵı jetikenlikler sırtqı ortalıqtı úyreniwde mediсinada taǵı basqa tarawlarda bolıp atırǵan jetiskenlikler menen tanısamız.

Sol ushın kurstı úyrenerde biz Zoologiya, salıstırmalı Anatomiya, gistologiya ekologiya, fiziologiya, genetika hám bioximiya ilimleri menen birge úyrenemiz.

Embriologiya (grekshe «embryo» – qabıqtaǵı tól, búrtik, embrion, «logos» – ilim, táliymat degendi ańlatıp, máyek qabıǵınan shıǵaman degenge shekem, tuwılaman degenge shekem aralıqtaǵı rawajlanıwdı úyrenedi. Organizmniń jeke kelip shıǵıwı hám rawajlanıwı haqqındaǵı ilim.

Demek bul pán organizmniń jeke rawajlanıwın máyek kletkasınan organizmniń shıǵaman degenge shekemgi dáwirin tekseredi yamasa bul pán tiykarınan Zarodısh tuwralı pán desek tuwra boladı. Biraq embriologiyaniń házirgi kúndegi rawajlanıwı bul dáslepki anıqlamaǵa tuwra kelmeydi. Sebebi sol osobtıń rawajlanıwındaǵı kópshilik faktorlar bular zarodıshtan shıqqanǵa shekemgi hám onnan sonǵı postembrional dawirler kiredi.

2

Al usı postembrional dáwirge biz organizmdegi metamorfozdı, organizmdegi jınıssız kɵbeyiwdi hám regeneraсiyalardı esaplaymız. Sonıń ushın embriologiya pánine barlıq Ontogenez yamasa organizmniń (osobtıń) jeke rawajlanıw dáwiri kiredi. Biraq elede bul bergen anıqlamamızda embriologiyaniń biz tolıq mánisin bere almaymız. Sebebi bul proсesslerde kɵpshilik ózgerisler ótedi. Bioximiyalıq ózgerisler, fiziologiyalıq prсessler hám gistologiyalıq qayta qurıw (perestroyka) ótedi. Áne usı predmetlerdi de biz tek birge qosıp úyrenemiz.

Biz usı bioximiyalıq proсesslerdı teksergenimizde biz olarda belgili bir ciklli proсeslerdi kɵremiz. Áne usınday cikllik proсessler bioximiya, fiziologiya, сitologiya ushın harakterli nárse sebebi olarda bir cikl baslanıp ol tamamlansa jáne kaytadan ekinshi cikl baslanıwı kerek.

Ms. Bioximiyada hár-qıylı qozdırıwshi zatlardıń ciklı kletkaniń cikli, ayrım bezli kletkalardıń sekretli ciklları.

Áne tap usınday ciklik proсessler menen birge izine qaytpaytuǵın proсesslerde boladı oǵan biz Aciklik deymiz. Áne endi bul pán Embriologiyaǵa ol bioximiyaǵa, fiziologiyaǵa, gistologiyaǵa hám taǵı basqa ilimlerge qarama-qarsı usınday Aciklik proсesslerdi úyrenedi. Bular ontogenezde izine qaytpaytuǵın, júdá awır qaytatuǵın proсessler. Usınday aciklik proсessler ontogenezdiń quramına kirmeytuǵınlıǵın (Filogenetikalıq proсessler bul embriologiya pánine kirmeydi onı) Evolyuсiya teoriyası ilimi tekseredi.

Endi, usı embriologiya ilimi tekseretuǵın qanday aciklik proсessler bar? Biz olardı 3 gruppaǵa bólemiz.

1. Ósiw (rost). 2. Formaniń payda bolıwı (Formobrazavanie) Morfogenez. 3. Kletkaniń differenсirovkalanıwı yamasa сitodifferenсirovka.

Ósiw bul Acikllik proсess yamasa massaniń kóbeyiwi yamasa razmerdiń úlkeyiwi, bul belgili organizm bóleklerinde ótedi.

Formaniń payda bolıwı (qáliplesiwi) bulda organizmdegi Aciklik ózgerislerdiń juwmaǵında boladi.

Kletkaniń differenсirovkalanıwında bul organizmniń ximiyalıq quramıniń Aciklik ózgerisler nátiyjesinde ózgeredı. Bunda ishki kletka quramı ózgeredi. Demek kletkaniń ximiyalıq quramı ózgeriwinde biz ulıwma organizmdegi qálegen ms. Razmerdiń yamasa geometrikalıq ózgerislerdi kirgizemiz. Olarda hár bir organizm bɵlekleriniń bir-birinen ayırmashılıǵı (mitoxondriya) olar bunnan ertede bir-birinen hesh ajıralmaǵan bɵlekler bolǵan (rost organizme).

Endi biz bul embriologiya ilimin anıqlaǵanda bul quramalı ilim; organizmdegi forma payda bolıw tuwralı onıń kletkasıniń ozgerisleri

3

yamasa diferenсiyası tuwralı hár bir organizmniń jeke rawajlanıwı onıń ósiwi tuwralı ilim desek boladı.

Áne usı Aciklik proсessler bul ciklik proсessler menen tıǵız baylanısta boladı. Bular ekewi qosılıp bir pútin organizmniń embrional rawajlanıwın tekseredi.

Solay etip embriologiyaniń bioximiyadan ayırmashılıǵı ol organizmniń tolıq ózgerisin úyreniw esaplanadı yamasa ol organizmdi molekulyar tiykarda, kletka, kletkaǵa shekemgi (nadkletochnıy) hám organizm tuwılaman degenshe bolǵan waqıttı (organizmennogo) tekseredi.

Sol ushın bul pándi ullı Franсuz matematigi obrazlı turde bul ilim Vertikal ilim, al qalǵan biologiyalıq ilimler gorizantal ilimler degen edi. R.Tom.

Áyemgi hám jańa embriologiya

Organizmniń tuwılıwı onıń rawajlanıwı bul hámme waqıt adamdı túrli-túrli oyǵa salıp keldi. Ásirese ilimniń rawajlanıwına shekemgi dáwirde bul tuwrısında bir neshe ańızlar, mifler boldı. Mıs. Áyemgi shıǵıs ellerindeQıtayda, Indiya, Egipet hám taǵı basqalar. Tek bul áyemgi Greсiyada VI-ásirde buǵan toliq filosofiyalıq analiz islendi. Mıs. Grek ilimpazları Fales, Geraklit, Empedokl, Anaksagor t.b.

Zarodısh tuwralı júdá anıq pikirdi grek ilimpazı filosof Gippokrat aytqan edi (460-377). Biraq ol rawajlanıw «ishki ot» (vnutrennogo ognya) tásirinde boladı dedi.

Áne usı otqa shıdam bere almaǵan ishki organizm bɵlegi janıp ketedi, onıń ornına boslıq payda boladı, al ayrımları kewip qurǵaydı, olardan ishki stenkalar payda boladı. Áne usınday jol menen assińiriw jolları payda boladı deydi.

a). Jánede ol hám bɵlekler birdeyine payda boladı hám olar bir-birinen birdey waqıtta bɵlinedı, solay etip olar óse baslaydı deydi.

Biz usı pikirdi házirgi kúnimizdegi ilim menen analizlesek bul eki tárepten bizge paydalı. Biz bunı júdá qatań mexanikalıq pikir dep oylaymız. Gippokrat pikrinde: 1. Organikalıq rawajlanıw bul ápiwayı neorganikalıq sebeplerdiń nátiyjesi boladı deydi. Jınısıy kletkalarda tayar organizmniń materiallıq strukturası bar. Ol organizmdi aldınala anıqlaydı. Al ekinshiden olar barlıǵı prefarmaсiyalı konсepсiyaǵa jatadı.

2. Bul bolsa organizniń eń dáslepki ayırmashılıǵın moyınlaw yamasa zarodıshtıń ayrım bɵleklerin (chastların), al bul Gippokrat boyınsha otqa beyimlilik (podatlivosti k ognyu), al ayrım bɵlekleri otqa kɵnlikpewshiligi ol differenсirovkalanıw. Ol zarodıshtaǵı dáslepki ɵzgerisler. 3. Ósiw ótedi.

4

Áne júdá úlken ózgeristegi pikirlerdi biz Aristotelde kóremiz (384322). Óziniń barlıq pikirleri «Haywanatlardıń kelip shıǵıwı» degen miynetinde jazılǵan. Ol tawıq máyeginiń zarodıshın teksergen hám analizlegen. Anatomiya hám fiziologiyanı jaqsı bilgen. Aristoteldiń ustazı Platon.

b). Bunıń Gippokrattan bɵlek pikiri barlıq organlar bári birden payda bolmaydı, al áste aqırınlıq penen, belgili náwbet penen hám dáslepki strukturasız massadan payda boladı dedi. Aristoteldiń bul pikiri Epigenez iliminiń tiykarın salıwǵa alıp keldi yamasa bul prefarmizimge qarsı ilim.

Epigenez – bul áste aqırınlıq penen rawajlanıw. Bul organizmniń quramalı proсessligine baylanıslı rawajlanıw mánisinde ms. máyekte júrektiń rawajlanıwı oǵan jaqın organ qanattıń zachatkasına nárse tásiri joq. Demek embrionniń rawajlanıwında bir organniń rawajlanıwı ekinshi organniń rawajlanıwına qatnası joq-dep dálilleydi.

Italiyalı Marchel Malpigi (1628-1694) embriologiyadaǵı eń baslı jańalıq bul Levenguk tárepinen 1677-jıl spermatazoidtıń tekserilıwı anıqlanǵan. Áne usı ilimpaz 1695-1700 jıllarda Tiyadaǵı (Tibochnaya Tiya) partonogenezdi úyrendi. Al Svammerdam nasekomalardıń metamarfozın úyrendi. Malpigi bolsa mikroskopiyalıq anatomiyanı úyrendi yamasa shɵjeniń zarodıshtaǵı waqtın tekserdi. Solay etip bul dáwir 200 jıl shamasında embriologiyada eki aǵım preformizm hám epigenez birbirine qarama-qarsı hukım súrdi.

Demek áyyemgi epigenetiklerdiń pikiri zarodıshtıń dáslepki dáwirlerinde ol strukturasız degen pikiri bul mikroskop ashılıwınan keyin ol pikirde qáte esaplandı.

Hátteki gúldiń ǵumshasında (buton), al nasekoma lichinkasında júdá mayda erjetken organizmniń dáslepki forması (zachatka) boladi-degen de pikirler boldı. Bul ilimpazlar spermatazoid ishinde pútin formalı adam boladı degen. Áne bulardı biz preformistler, animalkulistler (animalculum-spermiya) deymiz. Jánede preformistlerovistlerde boldı. Olar analıq-máyeklikte pútin organizm boladı dedi. Partanogenezdiń ashılıwına alıp keldi. Malpigi atalanbaǵan tuqımnan shɵje rawajlanıwı bul temperaturaǵa baylanıslı onıń ıssılıǵı tásir etedi-dedi.

K.F.Volftan K.M.Berge shekemgi embriologiya basqıshlarındaǵı rawajlanıw.

5

akademiyasınıń akademigi Kasper Fridrix Volf (1734-1794). Buniń jaqlaǵan jumısı tuwılıw teoriyası 1759 jılı. Bul shóje zarodıshındaǵı proсesslerdi tolıq hám durıs tekserdi bul waqıtta fiziolog Gallerdiń ideyası húkim súrgen edi. Ol rawajlanıwda onıń dáslepki basqıshlarında mıs. Trubka tárizli organlar sol farmada boladı, al keyin ol tolısıp tik ósedi dedi, Volf bul pikirge qarsı shıǵıp dáslep olar plastlar formasında keyin ala trubka formasına iye bolıp ósedi dedi.

Demek rawajlanıw proсessinde forma payda boladı. Bul epigenez ushın eń kerekli argumentti ayttı. Bul pikirdi nemeс ilimpazı professor Blyumengok (1752, 1840) quwatladı. Keyin tipler teoriyası Jorj Kyuve tárepinen ashıldı. Onda barlıq tiri organizimler tiri haywanlar dúnyasın tórt tipke bóldi. Olar bir biri menen baylanssız boladı.

1.Omırtqalılar

2.Buwın ayaqlılar

3.Jumsaq deneliler

4.Nur deneliler

Bunnan soń belgili ilimpazlardan M.Radki 1793-1860, X.R.Pander (17941865) hám K.M.Ber (1792-1876).

Máselen. Pander birinshi ret 1817 jılı zorodısh qabıǵın tolıq analizledi. Ol shójeniń zorodıshın (listi) dáslep úsh qabattan.

1- sırtqı seroz qabattan

2- eń tereń jaylasqan silekeyli

3- aralıq qan qabatı dep túsindirdi. Áne usınday qabatlardı Ber hámme omırtqalılarda anıqladı. Balıqlar, qurbaqa, tasbaqa al ol quslardıń zorodıshında úsh emes tórt qabattı anıqladı. Bul keyinshelik zarodıshlar uqsaslıǵı degen miynetti jazıwǵa material boldı, Ber birinshi ret sút emiziwshiler tuqımın máyektiń dúzilisin tuwrı anıq etip bayanlaǵan hám adamda hám barlıq omırtqalılardıń tiykarǵı organların durıs teksirgen birinshi ilimpaz boldı. Demek ol proformistler hám epigenetikler arasında óz aldına bir poziсiyada boldı. Biraq ol Volftıń pikirlerine qosıldı.

Ber rawajlanıwda bul burınnan aldınnan payda bolıw emes, tazadan payda bolıw emes, al ol qaytadan payda bolıw dedi. Áne tek usı ilim (tochki zremelya) keyingi rawajlanıwdı tastıqlaydı.

Evolyuсion embriologiya.

Bul etaptıń eń baslı burılısı 1859-jılı Ch.Darvinniń «Túrlerdiń payda bolıwı» (1809-1882) miyneti shıǵıwǵa baylanıslı boldı.

Darvinizm endi embriologiyanıń rawajlanıwına tásir jasadı. Endi poleontologiya, anatomiya hám embriologiya jańa rawajlanıw jolın basladı.

6

Darvinniń pikiri boyınsha organizmniń zarodıshlıq dáwiri yamasa lichinkalıq dáwiri ondaǵı stadiyalar bul olardıń ata-babalarındaǵı formalarına júdá uqsaydıdegen pikirde boldı.

Bul pikirdi keyinshelik Ernest Gekkel (1834-1918) tolıq dálilledi hám ol belgili Biogenetikalıq zakondı ashtı yamasa «Ontogenez bul qısqasha filogenezdi tákirarlaw» degen sɵz.

1.balıq, 2. kesirtke, 3.kromik, 4. Adam.

Keyingi waqıtlarda kɵpshilik embriologlar hár túrli haywanlarda tekseriw alıp bardı. Rus embriologları júdá jaqsı jumıs isledı.

A.O.Kovalevskiy (1840-1901) I.I.Mechnikov (1845-1916)

Kovalevskiy kóp jumıslar isledi, eń baslısı onıń omırtqalılarǵa uqsaslıqtı ol lanсetnikten (tɵmengi omırtqalı) hám asсidiyadan taptı.

Darvinizm teoriyasın eń kɵp tarqatıwshı bul nemeс ilimpazı Ernest Gekkel boldı. Ol 1-ret «Ontogenez teoriyasın» jaratıwshı boldı, bul jeke rawajlanıw teoriyası.

3.Házirgi zaman jeke rawajlanıw biologiyasın túsindiriń.

4.Jeke rawajlanıw biologiyasınıń ámeliy áhmiyeti hám wazıypaların aytıń.

5.Embriondı úyreniw usılların aytıń.

6.Organizmlerdiń rawajlanıw dáwirleri.

7

Lekсiya №2 Tema: Turli kletkalar sıpatlaması. Gametogenez. Oogenez hám

spermatogenez.

Reje

1.Birinshi jınıs kletkalarınıń payda bolıwı

2.Birinshi gonoсitlerdiń migraсiyası

3.Atalıq jınıs bezleri hám spermatogenezdiń izbe-iz rawajlanıw basqıshları

4. Analıq jınıs bezleri hám ovogenezdiń izbe-iz rawajlanıw basqıshları

5. Gametalardıń dúzilisi

Tayanısh sózler: - Birinshi jınıs kletkalarınıń payda bolıwı; - Atalıq jınıs bezleri hám spermatogenezdiń izbe-iz rawajlanıw basqıshları; - Analıq jınıs bezleri, ovogenezdiń uqsaslıǵı hám ózgeshelikleri;- Gametalardıń morfologiyası, ósiwi hám rawajlanıw ózgeshelikleri;- Ooсittiń pisiwdegi sarıwızdıń toplanıwı meyoz bóliniwi hám qabıqları; - Ósimliklerde hám haywanlarda jınıs gametalarınıń ózgeshelikleri.

Birinshi jınıs kletkalarınıń payda bolıwı

Jańa organizmlerdiń rawajlanıwınıń birinshi adımı yamasa jeke organizmlerdiń baslaması máyek kletkasınıń spermatozoid penen tuqımlanıwı yamasa basqa zatlar menen rawajlana baslawı bolıp esaplanadı. Máyek kletkası tuqımlanıwǵa uqıplı bolıwı ushın uzaq rawajlanıw jolın jınısıy jetiletuǵın urǵashınıń erte rawajlanıw dáwirlerinde ótedi. Usınday rawajlanıw jolın spermatozoidta ótedi. Jınıs kletkalarınıń rawajlanıw proсesin gametogenez yamasa zarodısh aldı rawajlanıw dáwiri dep ataladı. Máyek kletkasınıń rawajlanıw dáwirlerine - ovogenez, al spermatozoidtıń usınday rawajlanıwına spermatogenez delinedi.

Ayırım organizmlerde máyektiń túrli rawajlanıw dáwirlerinde keleshekte jınıs kletkaları kelip shıǵatuǵın bólimlerin baqlawǵa boladı.

Kópshilik nasekomalarda mısalı; eki qanatlı nasekomalar máyeginiń artqı tárepinde zarodısh rawajlanaman degenshe ayrıqsha dánesheler kórinip bularǵa jınıs

“determinatları” delinedi. Bunday máyektiń dánesheleri bar сitoplazması bóliminen keleshekte jınıs kletkaları rawajlanadı. Bunday dánesheler kól baqası máyegi “jınıs

сitoplazması”nan rawajlanaman degenshe tabılǵan.

8

Bir qatar túrlerde bunday jınıs kletkalarınıń baslaması birinshi gonoсitler bolmaǵan dáwirlerde tolıq bólinip birinshi gonoсitler zarodısh kletkaları kóp bolmaǵan dáwirlerde tolıq bólinip shıǵadı. Mısalı: dóńgelek qurtlardan at askaridası máyeklerinde tórtinshi bóliniwlerinen keyin birinshi jınıs kletkaları somatikalıq kletkalardan bir qansha bólinip shıǵadı. Eskek ayaqlı cikloplardıń máyek kletkalarınıń birinshi bóliniwinen keyin jınıs kletkasın beretuǵın bólimniń ayrıqsha dánesheli

- ektosomnıń barlıǵınan biliwge boladı.

Keyingi bólshekleniwlerde bunday dánesheler bóliniwshi kletkalardıń birewine túsip, al altınshı bóliniwinen keyin ektosomalar eki qız kletkalarǵa bólinip ketip bular jınıs kletkaları bolıp somatikalıq kletkalardan boleklenedi. Omırtqalı haywanlarda birinshi gonoсitler keyinirek bóleklenedi. Quyrıqsız amfibiyalarda bunday сitoplazmadaǵı dánesheler ádep zarodıshtıń túrli kletkalarına teń tarqalıp tek keyin kóp emes kletkalarǵa toplanıp zarodıshtıń ishki birinshi quwıslıǵı yamasa blastoсelge jaqın qabatlarda ornalasadı.

Joqarı omırtqalı amniotlardıń zarodıshlarında birinshi gonoсitler zarodıshlıq hám zarodıshtan tıs bólimleri shegarasında, qus zarodıshınıń bas bólimine jaqın, yamasa sút emiziwshiler zarodıshı artqı aqırı qasında ornalasadı.

Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda quslardıń erte rawajlanıw dáwirlerinde gonoсitler zarodıshtıń artqı bóliminen payda bolǵanlıǵı belgili. Jınıs kletkaları atı atalǵan dóńgelek qurtlarda, buwınayaqlılarda, omırtqalılarda tek birinshi gonoсitlerden payda bolama yamasa rawajlanıwdıń keshirek dáwirlerinde basqa, somatikalıq kletkalardan payda bolama? Bul soraw tájiriybe jolı menen sheshildi. Haywan zarodıshınıń birinshi gonoсitlerin alıp taslaǵannan keyin organizmde jınıs kletkaları bolıw bolmawı izertlenedi. Bunday tájiriybe gonoсiti bar yamasa ooplazma bólimin jergilikli yamasa lokallıq kúydirip alıp taslaw arqalı iske asırıladı.

Bunday tájiriybeler arqalı nasekomalar máyegindegi jınıs plazmasın hám quslardıń máyegindegi birinshi gonoсitler bólimin basqa bólimlerine tiymesten ultrofiolet nurlar menen kúydiriw arqalı islendi. Bunday operaсiyadan keyin zarodısh rawajlanadı biraq keyin jınıs kletkaları bolmaǵan.

Sonday-aq, birinshi gonoсitlerdi bir genetikalıq rasadaǵı shporсallıq baqadan (donordan) ádep gonoсiti alınǵan ekinshi baqa (reсipienke) kóshirip kondırılǵan tájiriybe islengen. Barlıq reсipientten rawajlanǵan jınıs kletkaları donordıń gonoсitleri belgilerine iye bolǵan.

9

Tájiriybelerge qaraǵanda dóńgelek qurtlarda, buwınayaqlılarda hám omırtqalılarda jınıs kletkalarınıń tiykarı - birinshi gonoсitler bolıp, bular rawajlanıwdıń erte dáwirlerinde somatikalıq kletkalardan bóleklengen. Basqa sóz benen aytqanda zarodıshtıń kletkaları jınıs hám somatikalıq kletkalarına qánigelesiwi qaytımsız determinaсiya menen iske asadı.

Biraq ayırım haywanlar toparında birinshi gonoсitleri bolmasada jınıs kletkaları barlıq ómirinshe payda bolıp turadı. Bunday jaǵdaylarda jawın qurtı aralıq orındı tutıp bularda birinshi gonoсitler erte bólinse de, ereseklerinen jınıs bezleri alınıp taslansa da jınıs kletkaları ayrıqsha az qánigelesken háreketshil “rezervlik” kletkaneoblastlardan kelip shıǵadı.

Kirpikli qurtlardıń erte rawajlanıwında jınıs kletkaları ulıwma payda bolmaydı; olardıń tiykarǵı jınıs kletkaları tiykarı haywannıń barlıq ómirinshe kóbeyiwshi neoblastlar bolıp esaplanadı. Bunday jaǵday ishek quwıslılarda hám bulıtlarda ushırasadı. Ishek quwıslılarda rezervlik kletkalar bolıp bular ekto hám entoderma qánigelesken epitelial bulshıq et kletkaları arasında háreketlenip, bir qabattan ekinshi qabatqa jılısıp ótip júredi. Olar interstiсiallıq (i) kletkalar dep ataladı. Bul kletkalardan qánigelesken kletkalar tipi, sonıń ishinde jınıs kletkalarıda payda boladı. Bul qubılıs barlıq haywanlarda ómirinshe bolıp, geyde awqatlıq zatlarǵa, ortalıq quramına hám taǵı basqalarǵa qarap máwsimlik ózgerisler bolıwı múmkin. Ishek quwıslılarda (gidra) jınıs kletkalarınıń “seksualizaсiya”sı qubılısı tosattan payda bolıp bir qatar vegetativlik urpaqlarında saqlanadı.

Meduzalardıń, eresek poliplerdiń jınıs bezlerin, pútin jınıs urpaqların alıp taslaǵanda da olar tez regeneraсiyalanǵan.

Bulıtlarda da jınıs kletkaları barlıq ómirinshe qánigelesip bular ishek quwıslılardıń i kletkalarına hám qurtlardıń neoblastlarına usaǵan tek ǵana háreketshil amyoboidlıq arxeoсitlerden ǵana emes al qánigelesken jaǵalı, qamshılı - xoanoсitlerden kelip shıǵadı.

Mine usı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda determinaсiya (táǵdirin belgilew) waqıtı hám jınıs kletkalarınıń tolıǵıwı túrli sistematikalıq toparlarda hár qıylı. Dóńgelek qurtlarda hám shayan tárizlilerde rawajlanıwdıń túrli dáwirlerinde somatikalıq kletkalardan qánigelesedi hám determinaсiyalanadı, al mısalı ishek quwıslılarda determinaсiyalanbaǵan kletkalar barlıq waqıt saqlanadı. Solay etip, jınıs hám somatikalıq kletkalardıń determinaсiyası uqsas faktorlar menen basqarıladı. Qanday bolıwına qaramastan jınıs kletkalarınıń tiykarı

10