Dene tárbiya gigienası

maqsetinde rezinobitumlı, sonday-aq sintetikalıq hám rezinaasfaltlı dorojkalar ústinen turaqlı túrde baqlap barıw hám óz waqıtnda ońlaw jumısların alıp barıw zárúr.

Oqıw-shınıǵıwların orınlardaǵı dem alıw baǵı alleyalarında yamasa kóklemzarlastırılǵan piyadalar jollarında, topıraqlı jollarda alıp barǵan maqul.

Juwırıp kelip uzınlıqqa sekiriw hám úsh adımlap sekiriw sektorı júırıw dorojkası, tayanıp sekiriw brusı, sekiriw yaması hám qáwipsizlik zonasınan ibarat.

Sekiriw yaması 5 sm qalıńlıqtaǵı aǵash diywal menen qorshalǵan bolıp, ishi qum menen toltırıladı. Sekiriw yaması shetinen 1 m keńlikte qáwipsizlik zonası ornatıladı.

Biyiklikke sekiriw sektorı juwırıw dorojkası, plankalı stoyka, sekirip túsiw ornınan (0,5—0,75 m biyiklikte ornatılǵan porolon yaki jumsaq sintetikalıq materiallar) ibarat. Qáwipsizlik zonası sekirip túsiw ornınan 1,5 m keńlikte bolıwı tiyis.

Tayaq penen sekiriw sektorı juwırıw dorojkası, tayanıw hám sekirip túsiw ornınan ibarat boladı. Qáwipsizlik zonası jol shetinen 1 m keńlikte, sekirip túsiw ornınan 1,5 m, tayanıp sekiriw ornınan 5 m keńlikte bolıwı tiyis. Barlıq túrdegi sekiriw sektorı dorojkalarında jaqtılandırıw dárejesi kemnde 30 lyuks, tayanıp sekiriw ornında 50 lyuks, tayaq penen sekiriw zonasında vertikal jaqtılandırıw biyikligi 6 m-50 lyuks bolıwı tiyis.

Ылықтырыў секторы стадионның бир шетине жайластырылады, себебеи снарядлар траекортиясы оның узынлығына туўра келеди ҳәм қарсы ҳәрекетлердиң алды алынады. Диск ҳәм ядро ылақтырыў секторы орны дөңгелек метал сым менен қоршалады ҳәм снарядларды ылақтырыў орнында жақтылық коэфиценти кеинде 50 lyuks, түсиў орнында 30 lyuks болыўы тийис.

Жабық жеңил атлетика стадионлары ҳәм ареналарында жуўырыў дорожкалары синтетикалық қатламлнан ибарат болып, ондағы температура 14-17°С аралығында, ҳаўаның салыстырмалы ығаллығы 30-60%, ҳаўа ҳарекети тезлиги 0,5 m/s болыўы тийис.

Oқыў-шынығыў процессин шөлкемлестириўге қойылатуғын гигиеналық талаплар. Спринтер ҳәм секириўшилерде көбинше сан, балтыр булшық етлери ҳәм шемиршеклериниң созылыўы, тобықлар ҳәм дизе буўынларының жарақатланыўы, бәлентликке секириўде тобықлар, дизе буўынлары ҳәм мойын омыртқаларының жарақатланыўы көплеп ушырасады. Сонлықтан, спринтерлер, секириўшилер ҳәм ылақтырыўшылар шынығыўлардың таярлық бөлиминде тутастырыўшы буўын аппараты ҳәм булшық етлерди жақсылап қыздырып алыўлары тийис.

Спортшылар саламатлығына оқыў-шынығыўларыда жаратылған шәрт-шараятлар өзиниң унамсыз тәсирин көрсетиўлери мүмкин. Mысалы, қатты жерлерде (asfalt) узақ ўақыт даўамында жуўырыў таяныш-ҳәрекет системасына зыянлы тәсирин тийгизиўи мүмкин. Тобықлар ҳәм аяқ, дизе буўынлары жарақатланыўы мүмкин. Бундай жарақатланыўлардың алдын алыў мақсетинде оқыў-шынығыпроцессинде тийисли шәрт-шараятларды жаратыў ҳәм тийисли reabilitatsiya ис-илажларын алып барыў зәрүр болады.

Marafonшыларда ҳәр қыйлы дәрежедеги түйе табан (плоскостопия) формаларын келтирип шығарыўы мүмкин. Буның алдын алыў ушын табан буўынларын раўажландырыўшы арнаўлы шынығыўларды орынлаў, аяқ кийимлерге таяныш супинаторларынан пайдаланыў мақсетке муўапық болады. Сондай-ақ, созылыўшы шынығыўлар, таянып секириў, тийкарғы шынығыўлардың индивидуал элементлерин орынлаў, әсте жуўырыў (ЖҚЧ 120-140 с/min) элементлерин орынлаў зәрүр.

Жеңил атлетиканың ҳәр бир түри (көп гүрестен тысқары) өзине тән, салыстырмалы функционаллық бағдарларына ийе. Ҳәр бир ҳәрекет сапасын раўажландырыў ушын өз алдына булшық ет топары ушын арнаўлы шынығыўлар алып барылады.

Сонлықтан, организмде бәрше булшық ет топарларының ҳәрекет сапасының жоқары функцияналлық дәрежесин сақлап турыў ушын, спорт түрине, қәнигелигине қарап арнаўлы шынығыўларды орынлаўшы компенсациялық шынығыўларды таңлап алыныўы тийис. Мысалы, секириў, жуўырыў, жүриў менен шуғылланыўшыларда қол-аяқ, геўде булшық ет

корсетин раўажландырыўшы шынығыўлар күшейтиледи ҳәм омыртқа бағанасының жарақатланыўының алды алынады.

Аяқларда түйетабанлықтың алдын алыў ушын, шынығыўлар барысында табан-тобық булшық етлери ҳәм буўынларын раўажландырыўшы шынығыўларды өз ишине алыўы зәрүр. Қайта тиклеўши (рeabilitatsiya) ис-илажлар актив дем алыўды тәмийинлеўши арнаўлы шынығыўлардан: қысқа мүддетли массаж ҳәм өзин-өзи массаж қылыўдан ибарат. Тренировкалардан соң массаж алыў ҳәм душ қабыл етиў нәтийжели усыл болып есапланады.

Жеңил атлетикашылардың аўқатланыўы олардың спорт қәнигелигине байланыслы болып, эрегияның ең көп сарыпланыўы узақ аралыққа жуўырыў, спортша жүриў ҳәм марафоншыларға туўра келеди. Бул спорт қәнигеликлеринде аўқат рационы колориясы күнлик 70-76 kkal/kg ды қурайды. Қысқа ҳәм орта аралыққа жуўырыўшылар ҳәм секириўшилерде chilar va sakrashchilar uchun energiya iste'moli past va ularning dietasining kaloriya tarkibi 65-70 kkal / kg ni tashkil qiladi.

Talabalar bilimin bekkemlew ushın sorawlar:

1.Dene tárbiyası hám sport shınıǵıwlarında energiyanıń sarıplanıwı?

2.Energiya sarıplanıwın belgilew usılların aytıp beriń?

3.Awqat racionınıń quramı?

4.Tiykarǵı mikroelementlerdiń fiziologiyalıq hám gigienalıq áhmiyeti?

5.Minerallıq zatlardıń organizmdegi áhmiyeti?

6.Vitaminlerdiń áhmiyeti haqqında túsindirip beriń?

9-MODUL.DENE TÁRBIYASÍ HÁM BALALAR SPORTÍNÍŃ GIGIENALÍQ ÁHMIYETI

9.1. Salamatlıq haqqında túsinik

Dene tárbiyasınıń tiykarǵı wazıypalarınıń biri bul insan salamatlıǵın saqlaw hám bekkemlew bolıp tabıladı. Salamatlıq degende, insan organizmi barlıq funkciyalarınıń sırtqı ortalıq faktorlarına turaqlılıǵı hám qandayda bir kesellikler menen baylanıslı ózgerislerdiń bolmawı túsiniledi.

Salamatlıq dárejesi subyektiv jolı (anamnez) menen hám obyektiv izertlew jolı menen anıqlanadı. Biraq bunda alınǵan nátiyjeler hár dayım bir-birine sáykes kele bermeydi. Sebebi, keselliktiń obyektiv belgileri bolmaǵan bir waqıttıń ózinde kesellik seziniwi múmkin yaki kerisinshe ózin júdá jaqsı sezingende onıń organizminde obyektiv kesellik belgileri bolıwı múmkin. Salamatlıq hám kesellik arasındaǵı shegara kóbinshe qıyın hám shártli ráwishte belgilengen boladı.

Dene tárbiyası hám sport penen shuǵıllanıwshılardıń salamatlıq dárejesi sport shınıǵıwları hám jarıstan aldın ótkeriletuǵın dispanser kórigi procesinde anıqlanadı. Dene tárbiyası hám sport shınıǵıwları menen shuǵıllanıwda tek ǵana den sawlıǵı jaqsı óspirimler emes, al den sawlıǵında bazı bir patologiyalıq ózgerisler bar óspirimlerge de ruxsat etiledi. Bunday jaǵdayda tiyisli medicinalıq kórsetpeler arqalı muwapıqlastırılıp barıladı.

Dene tárbiya gigienasında salamatlıq dárejesi degen túsinik úlken áhmiyetke iye. Organizmniń kesellik faktorlarına salıstırmalı dárejede turaqlılıǵı, sırtqı ortalıqtıń ózgeriwi nátiyjesinde, onıń unamsız tásir etiwinde óz salamatlıǵın hám is qábilietin saqlap qalıwı – salamatlıq dárejesin kórsetiwshi belgiler bolıp esaplanadı. Yaǵnıy salamatlıq dárejesi insannıń adaptaciyalıq (maslasıw) imkaniyatlarına qarap belgilenedi.

9.2. Salamatlıq dárejeleri

Insannıń salamatlıq dárejesi qanshelli joqarı bolsa, hár qıylı juqpalı keselliklerge, tómen hám joqarı temperaturaǵa, fizikalıq miynetke shıdamlılıǵı sonshelli dárejede turaqlı boladı.

Organizmniń ulıwma shıdamlılıǵı – salamatlıqtı bekkemlewde fizikalıq háreket sıpatları ishinde kóbirek áhmiyetke iye. Aerobikalıq jaqtan erisilgen nátiyjeler, yaǵnıy uzaq múddet dawamında háreket ete alıw qabilieti organizmniń fiziologiyalıq tiykarlarınıń biri bolıp esaplanadı. Bunday jaǵdayda organizmdegi bulshıq et massasınıń yarımınan kóbiregi óziniń kritikalıq dárejesine (kislorodtı maksimal sarıplaw – KMS dárejesi) qaraǵanda 50% ten artıq intensivlik penen háreket etedi. Aerobikalıq ónimdarlıq eń áhmiyetli vegetativ sistemalar; júrek qan-tamır, dem alıw, qan, neyroendokrin sistemalarınıń funkcionallıq jaǵdayı dárejesi menen belgilenedi.15

Házirgi waqıtta balalar hám jas óspirimler arasında omırtqa baǵanası hám ayaq tabanlarınıń qıysıq ósiwi kóbirek ushıraspaqta. Bunda gipodinamiya tásirinde muskullardıń hálsizligi (muskul karsetiniń jetispewi) birdey pozada uzaq waqıt dawamında otırıp qalıw, stolda otırıp jumıs islew, televizor tamashalaw nátiyjesinde ayaq buwınlarına jeterli dárejede júklemelerdiń berilmewi hám de uzaq waqıt dawamında ayaq kiyimlerin kiyip júriw nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın zorıǵıwlar sebep boladı. Tayanısh-háreket apparatındaǵı bunday ózgerisler destruktiv kesellikler - osteoxondroz hám artroz kesellikleriniń rawajlanıwına alıp keledi. Úlken sportta omırtqa baǵanası hám ayaq buwınlarınıń deformatsiyalanıw jaǵdayları nagruzkalardıń hádden tısqarı kóbeyip ketiwi nátiyjesinde kelip shıǵıwı múmkin. Skelette deformatsiya belgileriniń bolmawı yaki olardıń tikkeley kózge taslanıwı salamatlıq dárejesi kórsetkishi sıpatında qaralıwı múmkin.

9.3. Balalar hám jas óspirimlerde salamatlıq dárejesin anıqlaw

Fizikalıq shınıǵıwlar, shınıqtırıwshı is-ilajlar – salamatlıqtı saqlaw hám bekkemlewde gigienalıq faktorlar sıpatında áhmiyetli orın iyeleydi. Házirgi waqıtta keń tarqalǵan keselliklerdiń (ataroskleroz, gipertoniya kesellikleri, semiriw, diabet, júrek ishemiya kesellikleri, nevrozlar, tayanısh-háreket apparatı deformatsiyasi) aldın alıw maqsetinde sheshiwshi áhmiyetke iye.

Balalar hám jas óspirimler salamatlıǵı olarda tek ǵana kesellik belgileriniń payda bolıwı menen emes, sonday-aq olardıń shınıqqanlıq dárejesi arqalı hár qıylı kesellik faktorları tásirine

15

SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002

This edition published 2008. Mazmunınınan alındı.

shıdamlılıǵı, kesellik chastotası, organizmniń tiykarǵı funkciyalarınıń hám olardıń funkcionallıq rezerv kórsetkishleri (shınıqqanlıǵı) arqalı da belgilenedi.

Balalar hám jas óspirimlerdiń salamatlıq dárejesin anıqlawda olardıń fizikalıq miynetke uqıplılıǵı hám shınıqqanlıq dárejesin belgilep alıw zárúr boladı. Joqarı dárejedegi fizikalıq miynetke uqıplılıǵına úlken sport arqalı erisiledi. Bul óz gezeginde organizmniń barlıq funkcionallıq sistemalarınıń zorıǵıwı, immunitettiń páseyiwi hám keselliklerge shıdamlılıǵınıń páseyip ketiwine alıp keliwi múmkin.

Organizmniń funkcionallıq rezervlerinen artıq dárejedegi zorıǵıwlardı jeńip ótiwde hádden tısqarı sharshaw jaǵdayı kelip shıǵıp, insanda haldan tayıw jaǵdayları júzege keliwi múmkin. Salamatlıq dárejesin anıqlayada den sawlıǵı jaqsı, yaǵnıy kesellik belgileri joq adamlarda sınap kóriw maqsetke muwapıq bolıp esaplanadı. Bul óz gezeginde salamatlastırıw is-ilajları, sonıń menen birge dene tárbiya faktorların jáne de anıq rejelestiriwge imkaniyat jaratadı.

9.4. Balalar hám jas óspirimler organizminiń anatomiyalıq hám fiziologiyalıq ózgeshelikleri

Balalar hám jas óspirimler organizminiń tuwrı ósip rawajlanıwında, fizikalıq júklemeler muǵdarın belgiliwde qıyınshılıqlar júzege keledi. Insan organizminiń hám organlar funkciyasınıń tuwrı rawajlanıwında tómendegishe izbe-izlikte rawajlanıw basqıshlarınan ibarat:

1.Balalıq dáwiri (tuwılǵannan baslap 7 jasqa shekem).

2.Ótiw dáwiri (7 jastan 14 jasqa shekem).

3.Óspirimlik dáwiri (14 jastan 20 jasqa shekem).16

Tálim-tárbiya hám bilimlendiriw tarawlarında tómendegishe izbe-izlikte rawajlanıw basqıshlarınan ibarat:

1.Mektepke shekemgi jastan aldıńgı topar (1 jastan 3 jasqa shekem).

2.Mektepke shekemgi topar (4 jastan 6 jasqa shekem).

3.Kishi mektep jasındaǵı topar (7 jastan 11 jasqa shekem).

4.Otra mektep jasındaǵı topar (12 jastan 15 jasqa shekem).

5.Úlken mektep jasındaǵı topar (16 jastan 18-19 jasqa shekemgi).

Adam organizminiń keskin rawajlanıwı hám ósiwi óspirimlik dáwiriniń tamamlanıwına (20 jasqa) deyin dawam etedi. Sońınan organizmniń ósiwi hám rawajlanıwı páseyedi (25 jasqa deyin). Bul waqıtta ádette gewdeniń dúzilisi hám uzınına ósiwi (tik turǵan jaǵdayda boy uzınlıǵı) toqtaydı, gewdeniń barlıq funkciyaları eresek adamlar kibi qáliplesedi. Balalar hám jas óspirimler organizmi úlken jastaǵı adamlardan tikkeley ayırmashılıqqa iye boladı. Bunda organlar hám fiziologiyalıq sistemalar dúzilisinde ózine tán ózgeshelikler tikkeley kózge taslanıp turadı.

Balalar hám jas óspirimler organizmi toqtawsız ósip hám rawajlanıp baradı. Balalar organizminiń ósiwi hám gewde massasınıń artıp barıwı bir jasqa shekem hám jınısıy jetilisiw dáwirinde (13-14 jas aralıǵında) bolıp ótedi. Hár bir jasta boydıń ósiwi, gewde massasınıń artıp barıwı, kókirek qápesiniń keńeyiwi sıyaqlı anıq ózgerisler júz beredi. Mektep jasındaǵı balalarda antropometriyalıq ólshemler járdeminde olardıń fizikalıq rawajlanıw izbe-izligin analiz qılıw múmkin boladı.

Uzaq múddet dawamında gewdeni nadurıs halında saqlaw nátiyjesinde balalarda skeletler buralıp, iyilip qalıw jaǵdayları ushırasadı. Jambas súyekleri 7 jasta birigip, keskin tutasıw nátiyjesinde olar bir-biriniń ústine mingesip ketiwi de múmkin. Súyeklerdiń birigip qáliplesiwi hám bekkem jaǵdayǵa keliwi 17-18 jaslarǵa tuwrı keledi. Moyın hám kókirek omırtqaları 7 jasta, al bel omırtqaları 12 jasta qáliplesedi. Omırtqa baǵanası súyekleriniń tolıq qáliplesiwi 18-25 jasta juwmaqlanadı.

Balalarda bulshıq et sistemasınıń rawajlanıwı úlken áhmiyetke iye. Jas mingen sayın balalarda bulshıq etler kólemi, strukturasi, ximiyalıq quramı ózgerip baradı. Balalarda 6 jastan 14 jasqa shekem muskullar quramı hám háreketi funkciyaları rawajlanıp, tezlik hám háreketler turaqlılıǵı. Ruwxıy fiziologiyalıq funkciyalar koordinaciyası jaqsılanadı. Muskullar kólemi tez pát penen ósip, buwınlar funkciyası bekkemlenedi. Balalarda eresek adamlarǵa qaraǵanda júrek qan-tamır sisteması

16 SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002

This edition published 2008. Mazmunınınan alındı.

jaqsı rawajlanbaǵan boladı. Birdey kólemdegi fizikalıq jumıslardı islegende tez sharshaw, júrektamır sistemasında zorıǵıwlar anıq kózge taslanadı. Balalar hám jas óspirimlerde júrek tolıq jetilispegen bolıp, shártli refleksler de tolıq qáliplespegen boladı. Júrektiń shıdamlılıǵı tómen dárejede boladı. Uzaq waqıt dawam etetiwshi fizikalıq miynet yaki shınıǵıwlar júrek funkciyasına unamısız tásir etedi.

Balalar hám jas óspirimlerde dem alıw organları sisteması rawajlanıwdıń dáslepki basqıshında bolıp, olardıń ósip rawajlanıwı menen birge ókpeniń tirishilik sıyımlıǵı da artıp baradı. Ókpeniń tirishilik sıyımlıǵı ortasha 7 jasta 1400 ml, 12-14 jasta 2200 ml, 17 jasta 4 000 ml ge jetedi. Júrek qan-tamır hám dem alıw organlarıńıń rawajlanbaǵanlıǵı sebepli uzaq dawam etiwshi intensiv jumıslarǵa bolǵan imkaniyatların sheklep qoyadı. Balalar organizminiń ósip rawajlanıwı sırtqı ortalıq penen tikkeley baylanıslı bolıp, oraylıq nerv sisteması arqalı basqarıladı. Balalarda 8-10 jasta nerv sisteması processinde kúshli rawajlanıw júz beredi. Bunda tormozlanıw processi kemeyip, qozǵalıs processi kúsheye baslaydı. 9-12 jasta tormozlanıw processi kúsheyedi, birinshi hám ekinshi signal sisteması funkcionallıq imkaniyatları keńeyedi. Nerv sisteması tipi payda boladı, dıqqat itibarı tınıqlasadı. Usı jaslarda bas miyiniń úlken yarım sharları qabıǵında háreket zonası tez pát penen rawajlanadı, sonlıqtan koordinaciyası jaqsılanadı. 13-15 jaslarda yarım sharlar qabıǵı intensiv túrde rawajlanıwın dawam etedi hám funkcionallıq imkaniyatları keńeyedi. Joqarıda kórsetilgenlerdiń barlıǵı háreket iskerliginiń rawajlanıwına jaqsı imkaniyat jaratadı. Bárshe ósiw hám rawajlanıw processinde, sonıń menen birge zat almasıw processiniń intensivliligi, endokrin apparatlarında ózgerislerdiń júz beriwine alıp keledi. Óspirimlik dáwirinde endokrin apparatlarında qayta ózgerisler bolıp, ol jınıslıq bezleri funkciyası menen baylanıslı boladı hám balalar organizmnie óziniń tikkeley tásirin tiygizedi. Balalardıń jınıslıq jetilisiw dáwirinde joqarı nerv sistemasınıń tiykarǵı funkciyasında kúshli ózgerisler bolıp ótedi. Sonıń nátiyjesinde kúshli tásirsheńlik, analizlewde qarama-qarsılıqlarǵa berilip, tez sharshap qalıw baqlanadı. Bulardıń barlıǵı tárbiyashılardan kúshli tájiriybe talap etedi. Balalar hám óspirimlerde ósiw hám rawajlanıw dawam etiwi sebepli sırtqı ortalıqtıń tásirlerine, sonıń menen bir qatarda fizikalıq júklemelerge qarsı tura alıw jaǵdayı tómen dárejede boladı. Sol sebepten mektep oqıwshılarında oqıw-tárbiyalıq jumıslarda hám dene tárbiyası shınıǵıwlarında gigiena ayrıqsha áhmiyetke iye.

Kishi mektep jasındaǵı balalar kún tártibi, normada hám sıpatlı awqatlanıw, shınıǵıw, jeke gigiena qaǵıydaların saqlawı tiyis. Balalardıń háreketli oyınlar, turaqlı túrde dene tárbiyası menen shuǵıllanıwları, ásirese taza hawada seyilge shıǵıwlarına ayrıqsha itibar beriw tiyis.

Orta mektep hám óspirimlik dáwirinde oqıw-tárbiyalıq processler hám ulıwma gigienalıq qaǵıydalarına boysınıwı tiyis. Bunda oqıw hám dem alıw processin tuwrı shólkemlestiriw, qáddiqáwmettiń durıs qáliplesiwine itibar beriw lazım. Sonday-aq, gigienalıq tárbiya beriw menen birge anatomiya hám fiziologiya pánlerinen qosımsha bilim berip barıw maqsetke muwapıq boladı.

Fizikalıq júklemelerdi mólsherlew. Mektep jasındaǵı balalar organizminiń ósiwi hám rawajlanıwında fizikalıq júklemelerdi mólsherlew úlken áhmiyetke iye. Bunda balalardıń jas ayırmashılıǵın esapqa alǵan halda hár qıylı fizikalıq juklemeler beriledi.

Mektep jasındaǵı balalarǵa jas ayırmashılıǵına qarap sporttıń barlıq túri menen shuǵıllanıwlarına ruxsat etiledi. Kishi mektep jasındaǵı balalarǵa 7 jastan konkide figuralı ushıw, 8 jastan tennis penen shuǵıllanıw, 9 jastan trampolinnen suwǵa sekiriw, 10 jastan baslap akrobatika, kórkem gimnastika, lıjada júriw (1-3 km), júziw hám basketbol oynaw, 11 jastan sport gimnastikası, voleybol, jeńil atletika (sprint juwırıw), xokkey, qılıshpazlıq sportı menen shuǵıllanıwlarına ruxsat etiledi. Joqarıda kórsetilgen sport túrleri xareket koordinaciyaların qánigelestiriwge arnalǵan bolıp, fizikalıq júklemler júdá az muǵdarda belgilenedi. Kópshilik shınıǵıwlar háreket sıpatına, qısqa aralıqqa juwırıw tezligi hám oyınlardı jaqsı ózlestiriwlerine qarap bahalanadı.

Orta mektep jasındaǵı balalrǵa 13 jastan baslap suw polosı, jeńil atletika (400 m. juwırıw), lıjada sekiriw, gandbol, futbol, konkide juwırıw, at sportı, parus-jelqom sportı, kanoe hám baydarkada eskek esiwge ruxsat beriledi. 14 jastan baslap kurash, akademiyalıq eskek esiw, velosport, oq atıw, boks hám awır atletika sportına ruxsat etiledi.

bekkemlewge, aqıl hám fizikalıq jaqtan rawajlanıwına hám júklemelerdiń durıs bólistiriliwine qaratılǵan boladı. Oqıwshılar ushın háptelik sabaq kestesin dúziwde dene tárbiyası sabaǵı siyshembi hám sárshembi kúnlerine alıp barılıwı tiyis. Sebebi olardıń is qábilietiniń eń joqarı dárejesi usı kúnlerge tuwrı keledi. Shembi kúni olardıń is qábilieti eń tómen dárejede boladı. Kúnlik sabaqlardı bólistiriwde de olardıń is qábilietin esapqa alıw zárúr. Oqıwshılardıń is qábilieti 2-3-sabaqlardı joqarı bolatuǵınlıǵı dáliyllengen, al eń tómen dárejesi 5-6-sabaqlarǵa tuwrı keledi. Balalarda sharshawdıń aldın alıw maqsetinde sabaqtan aldın ótkeriletuǵın gimnastika shınıǵıwları, fizkultminutlar, dene tárbiya shınıǵıwları hám tánepis waqıtları ótkeriletuǵın háreketli oyınlarǵa ayrıqsha itibar qaratılıwı lazım.

Oqıw xanaları hám inventarlarına qoyılatuǵın gigienalıq talaplar

Oqıw xanaları proektin dúziwde hár bir oqıwshıǵa 1,25 m2 maydan, xananıń ulıwma maydanı 60 m2 tan kem bolmawı tiyis. Olar tuwrı tórtmúyeshlik formasında bolıp, uzınlıǵı 8,2 m, keńligi 6,1 m boladı. Bunday ólshemdegi xanalarda eń artqı partalarda otırǵan oqıwshılardıń jaqsı kóriwi hám oqıtıwshınıń sózin anıq esitiwlerine, sonıń menen birge klass aynalarınan uzaqta jaylasqan partalarǵa jaqtılıqtıń tolıq túsiwi támiyinlenedi. Oqıw xanaları 1,8 m. biyiklikte maylı boyawlar menen, al onnan joqarı bólegi jelimli boyawlar (aq túsli immulciya) menen qaplanıwı tiyis. Xanalardıń mikroklimat jaǵday ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp, máwsimlerge qarap temperaturası 1724oS, salıstırmalı ıǵallıq 25-60%, hawa háreketi tezligi 0,15-0,25 m/s bolıwı tiyis.

Oqıw xanaların hawalandırıw kóbinshe oraylasqan bolıp, bunda ısıtılǵan hawa hár bir oqıwshıǵa bir saatta 16 m3 muǵdarında belgilenedi. Egerde kórsetilgen mikroklimat jaǵdayı támiyinlenetuǵın bolsa, oraylastırılmaǵan hawa almasıwına da ruxsat etiledi. Hár bir oqıw xanasında tábiyiy hawalandırıw saatına bir márte hawa almastırıwı rejelestiriledi. Oqıwshılardıń partada durıs otırıwları barqulla qadaǵalap barılıwı tiyis. Stulda otırǵanda gewdeni tik uslaw, baslar azǵana aldıǵa iyilgen, gewde hám de parta arasında erkin qıymıldaw ushın 3-4 sm ashıqlıq bolıwı tiyis. Ayaqlar taz-san buwını hám dize buwınınan tuwrı múyesh halında búgilgen bolıp, ayaqlardıń astı polǵa yaki partanıń ayaq qoyıw ornına tiyip turıwları kerek hám de bilekler stolǵa erkin qoyılıwı tiyis.

Mekteplerde dene tárbiya sabaqları ótkeriletuǵın orınlarǵa qoyılatuǵın gigienalıq talaplar.

Mektepte sport zonası aynaları kemnde 10 qashıqlıqta bolıwı tiyis. Aynalardıń ólshemleri hám úskeneleniwi mekteptiń túrlerine baylanıchlı boladı. Orta bilim beriw mekteplerinde sport zonası maydanı 5 800-7 900 m2 boladı. Mekteplerde balalar sanına qarap, 4 900 m2 tan 10 700 m2 bolıwı da múmkin. Barlıq mekteplerde sport zonalarında jeńil atletika ushın 4 900 m2 hám gimnastikaǵa aranalǵan 600 m2 maydanshalar boladı. Orta bilim beriw mekteplerinde oqıwshılar sanı 1176-1960 qa shekem bolsa, futbol maydanı, gandbol, jeńil atletika, ılaqtırıw maydanları 2 950 m2 hám de aralas maydan 480 m2 basketbol ushın rejelestiriledi. Oqıwshılar sanı 320 dan artıq yaki 392-784 ke shekem bolsa kishi maydan 1 950 m2 gandbol, basketbol, voleybol, jeńil atletika, ılaqtırıw maydanları rejelestiriledi.

Mektep sport zallarında 2 razdevalka, 2 dush xanası, 2 hájetxana hám 2 arnawlı xanalar ajıratılıwı rejelestiriledi, sonday-aq oqıtıwshılar xanası, sport inventarların saqlawǵa ajıratılǵan xana bolıwı tiyis. Sport zallarınıń ólshemleri mekteptegi oqıwshılar sanına baylanıslı boladı. Egerde oqıwshılar sanı 192-624 bolsa, 9x18x5,4 metr, oqıwshılar sanı 784-1176 bolsa, 12x24x6 metrli, al oqıwshılar sanı 1586 bolsa mektepke eki sport zal rejelestirilip, birinshisi 12x12x3 m. bolsa, al ekinshisi 12x24x6 metr boladı. Egerde mektepte oqıwshılar sanı 1960 qa jetse, onda da eki sport zal rejelestirilip, birinshisi 12x12x3 m., al ekinshisi 15x30x6 m. boladı. Sport zalları birinshi qabatta, binanıń oqıw bóliminen tikkeley ajıratılǵan halda boladı.

Mektep oqıwshıları ushın dene tárbiyasınıń gigienalıq áhmiyeti

Mektepte dene tárbiyası – oqıw baǵdarlamasınıń bir bólimi esaplanadı. Dene tárbiyası nátiyjesinde oqıwshılardıń salamatlıǵı jaqsılanadı, fizikalıq qábilieti rawajlanadı, organizmniń funkcionallıq imkaniyatları artadı, háreket kónlikpeleri qáliplesedi, ruwxıy sıpatları joqarı dárejede boladı: mártlik, turaqlılıq, maqsetke umtılıw sıpatları rawajlanadı.

Mektep oqıwshılarınıń dene tárbiyasın shólkemlestiriw tómendegishe bir-biri menen baylanıslı bolǵan sitemadan ibarat: mektepte dene tárbiyası sabaqların shólkemlestiriw, salamatlastırıwshı dene tárbiya is-ilajları, mektepte hám mektepten tısqarı ótkeriletuǵın klasstan tıs ǵalaba sport ilajları. Mektepte ótkeiletuǵın dene tárbiyası sabaqları – tiykarǵı iykarǵı is-ilajlar bolıp tabıladı. Onıń mazmunı barlıq mektepler ushın birdey etip mámleketlik dástúrde kórsetilgen. Dene tárbiyası sabaǵı processinde ulıwma bilim beriw menen bir qatarda salamatlastırıw wazıypaları óz sheshimin tabadı. Imkaniyat dárejesinde dene tarbiya sabaqları ashıq hawada ótkeriliwi lazım, sebebi bunday shınıǵıwlar salamatlastırıw nátiyjesin asıradı, salamatlıqtı bekkemleydi, oqıwshılardıń shınıqqanlıq dárejesin asıradı. Ashıq hawada shınıǵıwlar alıp barıwda oqıtıwshı hawa-rayına muwapıq oqıwshılardı tayarlawı tiyis, yaǵnıy balalar hawa-rayına mas kiyiniwleri kerek. Bunnan tısqarı dene tárbiyası hám sport túrlerinen fakultativ shınıǵıwlar alıp barıw kózde tutıladı. Mektep oqıwshılarınıń kún tártibine dene tárbiyası hám salamtlastırıwshı is-ilajlar kiritiliwi tiyis. Tiykarǵı salamatlastırıwshı is-ilajlarǵa azanǵı gigienalıq dene shınıqtırıw, sabaqtan aldın ótkeriletuǵın gimnastikalıq shınıǵıwlar, sabaq processinde ótkeriletuǵın fizkultura minutları, fizkulturalıq pauzalar, tánepis waqtındaǵı háreketli oyınlar hám dene tárbiya shınıǵıwları, seyil etiw, sayaxatqa shıǵıw, shınıqtırıw is-ilajlarınan ibarat boladı. Mektep oqıwshıları azanǵı dene shınıktırıwdı hár dayım islep barıwı tiyis, sebebi ol salamatlastırıwshı hám oganizmniń uyqı jaǵdayınan oyanıw jaǵdayına ótiwin tezlestiredi. Dene shınıqtırıw kompleksi olardıń jas ayırmashılıqları hám fizikalıq rawajlanıwın esapqa alǵan halda dúziliwi kerek.

Mektepte sabaq aldınan ótkeriletuǵın dene tárbiya shınıǵıwları birinshi hám ekinshi smenalar ushın hár kúni ótkeriliwi tiyis. Sebebi ol oqıw processiniń jaqsı baslanıwı, tártip-intizamnıń kúsheyiwi, oqıwshılardıń oqıw processine tez maslasıwına alıp keledi, sonıń menen birge oqıwshılardıń is qábilietin asıradı. Shınıǵıwlar kompleksi dene tárbiyası sabaǵında islep shıǵıladı. Imkaniyat dárejesinde shınıǵıwlardı ashıq hawada alıp barıw zárúr. Egerde shınıǵıwlar bina ishinde ótkeriletuǵın bolsa sport zalları, koridor hám oqıw xanaların aldın ala samallatıw zárúr. Imkanı barınsha shınıǵıwlar aynalardı ashıp, muzıka astında alıp barılıwı kerek.

Fizkultura minutları sabaq dawamında alıp barıladı, nátiyjede oqıwshılarda sharshawdıń aldı alınadı hám is qábilietti asıradı. Fizkultura minutları 3-5 shınıǵıwdan ibarat bolıp, hám biri 4-6 márte tákirarlanadı. Fizkultura minutların birinshi smenada 3-4-sabaqlardı, ekinshi smenada 2-3- sabaqlarda alıp barıladı. Júdá sharshaǵan waqıtları hár bir sabaq juwmaqlanbastan aldın 15-20 minut aldın ótkriw unamlı nátiyjeni beredi.

Tánepis waqıtlarında háreketli oyınlar hám fizikalıq shınıǵıwlar menen shuǵıllanıw balalardıń jaqsı dem alıwına hám is qábiletiniń artıwına alıp keledi. Imkaniyat dárejesinde ashıq hawada alıp barıw jaqsı nátiyje beredi. Suwıq hawa-rayı sharayatında oqıwshılar máwsimge say kiyiniwleri tiyis. Hawanıń temperaturası -10oS tan tómen bolsa shınıǵıwlardı bina ishinde sport zalında ótkeriw tiyis. Oqıwshılar kóbirek ashıq hawada sport oyınları yaki háreketli oyınlardı oynawları, hár qıylı fizikalıq shınıǵıwlardı orınlawı, shanǵıda ushıw, kokide ushıw, suwda júziwleri tiyis. Fizikalıq miynet penen shuǵıllanıwdıń túrli formaları salamatlastırıwshı tásir kórsetedi.

Sayaxat hám seyilge shıǵıw shınıqtırıwshı hám salamatlastırıwshı áhmiyetke iye bolıp, oqıwshılar organizmin shınıqtıradı, fizikalıq jaqtan rawajlandıradı, háreket sıpatların hám shıdamlılıǵın asıradı.

Shınıqtırıw – oqıwshılar kún tártibindegi eń áhmiyetli faktor bolıp esaplanadı. Shınıqtırıwda onıń tártip qaǵıydalarına boysınıw lazım, sonıń menen birge balalar organizminiń ózine tán ózgesheliklerin esapqa alıw tiyis, sebebi olarda ıssılıq basqarıw apparatları tolıq rawajlanbaǵan boladı. Oqıwshı qanshelli jas bolsa, ıssılıq apparatı sonshelli dárejede rawajlanbaǵan boladı. Oqıwshılar da eresek adamlar kibi shınıqtırıw faktorların qollana aladı, biraq shınıqtırıw muǵdarı olar organizminiń imakniyatlarına say dárejede bolıwları kerek. Hawada shınıqtırıwlardı hawa temperaturası 18-20oS bolǵanda alıp barıw tiyis. Birinshi hawa vannasınıń dawamıylıǵı 5-10 minut (keyinshelli 30 minutqa uzayttırıladı). Sońınan temperatura áste aqırın +12oS qa shekem páseytip barıladı, shınıqtırıw dawamıylıǵı 10 minut. Hawa vannasın qabıl etiwde hár qıylı fizikalıq shınıǵıwlardı orınlaw múmkin. Oqıwshılardı shınıqtırıwdıń eń jaqsı usılı ashıq suw basseynlerinde shomılıw bolıp tabıladı. Bunda suwdıń temperaturası 22oS, hawanıń temperaturası 24oS bolǵanda shomılıwǵa ruxsat etiledi. Úlken jastaǵı mektep oqıwshıları ushın shomılıw waqtı áste-aqırın

uzaytıp barıladı, 5 minuttan 20-25 minutqa shekem. Suwdıń temperaturası 16oC, hawa temperaturası 17oS bolǵanda shomılıw toqtatıladı. Quyash vannasında shınıqtırıw kúshli salamatlastırıwshı áhmiyetke iye bolıp, balalar hám óspirimler organizminiń tuwrı ósip, rawajlanıwları ushın ayrıqsha áhmiyetke iye, biraq quyash nurlarınıń kóp bolıwı balalar organizmine unamsız tásir etiwi múmkin. Sonlıqtan balalar hám óspirimlerde quyash nurlarınan belgili muǵdarda, normada qollanılıw lazım. Birinshi quyash, hawa vannaları dawamıylıǵı 4-5 minut, al sońınan ate-aqırın 50-60 minutqa shekem uzayttırıladı. 30 minut quyash vannasın qabıl etkennen soń kóleńkede 10-15 minut dem alınadı. Quyash vannasın qabıl etiw waqtında jeńil bas kiyim kiyiw talap etiledi.

Oqıwshılardıń kún tártibi. Oqıwshılar salamatlıǵın saqlaw, bekkemlew hám jumıs iskerligin asırıwda hár bir oqıwshınıń ózine tán kún tártibi bolıwı tiyis hám onı kúndelikli turmısına engiziwi tiyis. Qún tártibinde hár kúni orınlanatuǵın barlıq háreket túrleri belgilengen tártipke salınǵan bolıwı tiyis. Kún tártibindegi bárshe háreket túrleri onıń jas ayırmashılıǵı, sociallıq jaǵdayı, orınlanatuǵın háreket túrlerine baylanıslı boladı. Tómendegi kestede birinshi hám ekinshi smenada oqıytuǵın oqıwshılardıń kún tártibi keltirilgen. Bunnan hár bir oqıwshı kún tártibin dúziwde úlgi sıpatında qollanıwları múmkin.

Mektep oqıwshılarınıń kún tártibi

I smenada oqıytuǵın oqıwshılardıń kún tártibi

II smenada oqıytuǵın oqıwshılardıń kún tártibi

Oqıwshılardıń awqatlanıwına qoyılatuǵın gigienalıq talaplar.

Mektep oqıwshılarınıń normada hám sıpatlı awqatlanıwı, olardıń tuwrı ósip rawajlanıwı, salamatlıǵınıń bekkemleniwi hám is qábilietiniń artıwına alıp keledi. Bunda oqıwshılardıń jas ayırmashılıqları esapqa alınıp, balalarda gewdeniń 1 kg awırlıǵına tuwrı kletuǵın kkaloriya eresek adamlarǵa qaraǵanda kóbirek boladı. Balalar hám jas óspirmler organizmi barqulla ósiw hám rawajlanıwda bolǵanlıǵı sebepli vitaminler hám minerallarǵa bolǵan talabı joqarı dárejede boladı. Biraq júdá kóp muǵdarda sintetikalıq jol menen alınǵan vitamin preparatların qabıl etiw kózlengen nátiyjeni bermeydi.

Vitaminlerdiń bir kúnlik gigienalıq muǵdarı

Mektep oqıwshılarına kún dawamında tórt márte awqatlanıw usınıs etiledi. Mektep jasındaǵı balalardıń awqatlanıwında olardıń jas ayırmashılıqların esapqa alǵan halda hám azıqlıq zatlarǵa bolǵan talapların esapqa alıw zárúr.

Balalarǵa beriletuǵın awqatlar muǵdarı (porciya) júdá kóp bolmawı tiyis. Balalardıń mektepte awqatlanıwları unamlı tásir kórsetedi. Mekteplerde beriletuǵın sáskeliktiń ulıwma koloriyası, qala mekteplerinde 25%, awıllıq jerlerde hám jasaw mánzili mektepten uzaqta jaylasqan balalarǵa 3035% bolıwı tiyis.

Balalarǵa usınıs etiletuǵın bir kúnlik minerallıq zatlar muǵdarı (mg. da)

Mektep jasındaǵı balalarǵa usınıs etiletuǵın awqatlanıw tátibi