Dene tárbiya gigienası

2. Insan ushın hawanıń fiziologiyalıq áhmiyeti

Hawa quramındaǵı elementler adam organizmindegi oksidleniw hám qaytarılıw processlerinde qatnasıp, insannıń turmıs tárizin támiyinleydi, bioximiyalıq process túrli basqıshlarda ámelge asırıladı: kletka, toqıma, organ, organizm.

Hawa gazlar almasıwındaǵı barlıq elementlerdi qabıl etedi. Hawa joqarı nátiyjege iye, yaǵnıy ekologiyalıq birikpe bolıp esaplanadı. Túrlishe salamatlastırıw sistemalarında kúshli shınıqtırıw quralı sıpatında paydalanıladı. Hawa rayınıń, sıpatınıń tiykarǵı gigienalıq kórsetkishleri:

-Hawanıń fizikalıq qásiyeti (temperatura, ıǵallıq, háreket tezligi, atmosfera basımı, quyash radiaciyası, elektrlik jaǵdayı, ionlandırıwshı radiatsiya).

-Ximiyalıq quramı (hawanıń turaqlı ximiyalıq quramı hám kontsentratsiyasi, onıń quramında ximiyalıq pataslanıwdıń bar yaki joqlıǵı, gazlar muǵdarı). Hár túrli mexanikalıq aralaspalardıń bar yaki joqlıǵı (orgaikalıq yamasa organikalıq shań, tútin, kúye).

-Bakteriyalar menen pataslanǵanlıǵı (mikroorganizmlerdiń bar yaki joqlıǵı).

Joqarıda keltirilgen barlıq faktorlar hawa ortalıǵınıń insan organizmine anıq bir faktor sıpatında tásir etiwin kórsetedi hám onıń sıpatın anıqlıwda ǵárezsiz ózgeshe bir kórsetikish bolıp esaplanadı.6

Gigienalıq ilimiy áhmiyetke iye hawa qatlamı troposfera esaplanıp, ol jer betinen 10-12 km aralıqı quraydı, insannıń turmıs keshiriwi troposferada ótedi.

Hawanıń tiykarǵı fizikalıq qásiyetleri: temperatura, ıǵallıq, hawa háreketi tezligi, barometrlik basım esaplanadı. Temperatura, ıǵallıq hám hawa háreketi tezligi organizmniń ıssılıq almasıwına tásir etedi hám qorshaǵan ortalıq penen ıssılıq almasıwın anıqlaydı (nápes alǵanda ıǵallıqtıń parlasıwı, ıssılıq beriw, konvekciya).

Hawa temperaturası. Bul hawanıń insan organizmine barqulla tásir etiwshi fizikalıq qubılısı bolıp tabıladı. Jer júzinde ıssılıqtıń deregi quyash nurı bolıp esaplanadı, jerge túsken quyash nurları topıraqtı qızdıradı hám jer betine jaqın bolǵan hawa qatlamın ısıtadı. Hawanıń temperaturası quyash energiyasına baylanıslı boladı (kúndelikli hám jıllıq), teńiz betinen jer júzesiniń keńligi hám bálentligine, teńiz hám okeanlardan qashıqlıǵına, ósimlikler dúnyasınıń bar yaki joqlıǵına da baylanıslı boladı.

Temperaturanıń tiykarǵı gigienalıq áhmiyeti organizmdegi ıssılıq almasıwına tásir etiwinen ibarat. Temperatura joqarı bolsa, ıssılıq sarıplanıwı kemeyedi, temperatura pás bolǵanda, ıssılıq almasıwı artadı.

Sırtqı ortalıqtıń ózgeriwi yamasa hawa temperaturasınıń ózgeriwine organizmniń ıssılıq basqarıw mexanizmi arqalı qarsı tura aladı. Bunıń tiykarında insan organizminde ıssılıq ajıratıp shıǵarıw kóleminiń ózgeriwi jatadı (oksidleniw processleriniń hár túrliligi, energiya almasıwı kólemi) hám energiyanı sırtqa shıǵarıw (teriniń periferiyada jaylasqan tamırları diametriniń ózgeriwi hám qannıń ishki organlarǵa, tereń jaylasqan toqımalarǵa ótiwi).

Insan tınısh halında normal temperaturada, komfort sharayatında ortasha konvekciya usılında 15,3%, nurlanıw usılında 55,6%, parlanıw usılında 29,1% ıssılıq joǵaltadı. Hawanıń temperaturası suwıq yaki ıssı bolǵanda, awır fizikalıq miynet processinde bul kórsetkishler keskin ózgeredi. Kúnniń júdá ıssı waqıtlarında adamnıń uzaq waqıt turıp qalıwı, dene temperaturasınıń artıwı, júrek soǵıw chastotasınıń ózgeriwi, arterial qan basımınıń kóteriliwi yaki túsip ketiwine, zat almasıw processleriniń buzılıwına alıp keledi. Sonday-aq, organizmde duz-suw almasıwı ózgeredi, asqazan ishek sisteması funkciyası ózgeredi. Bir waqıttıń ózinde hám aqıl hám fizikalıq is qábilieti ózgeredi. Komfort sharayatta jumıs islewshi adamlar is qábilieti, +24oS ta jumıs islegende olardıń jumıs iskerligi 15% ke kemeyedi, eger de +28oS bolǵanda 30% ke kemeyetuǵınlıǵı anıqlanǵan. Sonıń menen birge joqarı temperaturada shınıǵıwlar islegende organizmde ıssılıq ajıralıwı artadı,

6 SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002

This edition published 2008. Mazmunınınan alındı.

ıssılıq balansı buzıladı. Adam denesiniń qızıp ketiwi tez háreketleniwinde payda boladı. Qolaysız meteorologiya (joqarı temperatura hám ıǵallıq, hawa háreketi kem) sharyatında fizikalıq shınıǵıwlar islegende ıssılıq urıw jaǵdayı júz beredi. Tınısh jaǵdayda hawa ıǵallıǵı normal jaǵdayda, hawa temperaturası +20oS, +25oS ta organizmde ıssılıq balansı saqlanıp qaladı. Jeńil hám ortasha awırlıqtaǵı fizikalıq shınıǵıwlardı islegende ıssılıq balansın saqlap qalıw ushın hawanıń temperaturası +10-15oS bolıwı, al awır fizikalıq shınıǵıwlardı islegende +5oS-10oS bolıwı tiyis.

Joqarı temperaturada ashıq hawada fizikalıq shınıǵıwlar alıp barıw oraylıq nerv sistemasınıń buzılıwına alıp keledi: oy-pikirdi jámlew konsentraciyası, turaqlılıǵı, ápiwayı háreketlerdi orınlaw reakciyası tezligi, miy qabıǵınıń funkciyalıq processleri páseyedi. Nátiyjede sportshı organizmine zıyan keltiredi, jaraqatlanıwlar sanı artadı.

Tómen temperaturada shınıǵıwlar islew bulshıq etlerdiń qısqarıwı hám buwınlardıń elastiklik qábilietin páseytedi.

Sıwıqtan saqlanıwdıń tiykarǵı usılları: miynet hám dem alıwdı retlestiriw, sapalı awqatlanıw, máwsimge say kiyiniw bolıp esaplanadı. Bunnan tısqarı, deneni qızdırıwshı háreketlerdi orınlaw arqalı organizmniń suwıqqa shıdamlılıǵın asırıw hám deneni shınıqtırıw lazım.

Qıs máwsiminde dene shınıqtırıw is-ilajlarına; shanǵı sport túri menen shuǵıllanıw kiredi, oqıw-shınıǵıwların arnawlı jeńil kiyimlerde ashıq hawada alıp barıw zárúr.

Íǵallıq salıstırmalı dárejede normada bolǵanda turaq jaylarda komfort temperatura +18oC esaplanadı. Eger temperatura +24 - +25oS tan joqarı bolsa, yamasa +14 - +15oS tan tómen bolsa, ıssılıq balansı ózgeredi, gigienalıq normanıń buzılıwına alıp keledi.

Sport zallarında temperaturanıń gigienalıq norması +15oS bolıp esaplanadı. Sonday-aq, sport shınıǵıwların alıp barıwda júklemeler muǵdarı, shınıǵıwlardıń tıǵızlıǵı, sportshılardıń shınıqqanlıq dárejesine de baylanıslı boladı. Sport sekciyasına jaqında kelgen gimnastikashılar ushın komfort temperatura +17oS, al shınıqqan sportshılar ushın bolsa +14 - +15oS, sport oyınlarında sport zaldıń temperaturası +14oC- +16oS, gúres zalları ushın +16oS, +18oS, jeńil atletika ushın arnalǵan jabıq manejlerde +15oS-+17oS, ashıq hawada +18oS-+20oS komfort jaǵday esaplanadı (ıǵallıq normada, hawa háreketi tezligi 1,5 m/s bolǵanda).

Shańǵı sportı ushın gigienalıq komfort temperatura -5oS tan -15oS qa shekem, qıs máwsiminde qısqa aralıqqa juwırıw ushın hawa háreketi 5 m/s, al marafonshılarǵa 18oS esaplanadı.

Hawa ıǵallıǵı. Sırtqı ortalıq penen insan organizmi arasında ıssılıq balansın saqlawda bir qatar gigienalıq faktorlar menen bir qatarda hawa ıǵallıǵı kúshil tásir kórsetedi. Hawanıń ıǵallıǵı degende 1 m3 hawadaǵı suw parlarınıń grammlarda ólshenetuǵın muǵdarına aytıladı. Hawa ıǵallıǵınıń tiykarǵı kórsetkishleri:

-Turaqlı temperaturada, anıq waqıttaǵı suw parlarınıń obsolyut muǵdarı ıǵallıq delinedi.

-Turaqlı temperaturada 1m3 hawanı toyındırıw ushın sarplanǵan suw parlarınıń muǵdarına maksimal ıǵallıq delinedi.

-Absolyut ıǵallıqtıń maksimal ıǵallıqqa salıstırmalı túrde procentlerde esaplanıwına salıstırmalı ıǵallıq delinedi.

-Absolyut hám maksimal ıǵallıq arasındaǵı ayırmashılıq toyınıw dárejesi delinedi.

Bina ishindegi xanalarda ıǵallıqtıń gigienalıq norması 30-60% ti quraydı. Fizikalıq shınıǵıwlar waqtında bul kórsetkish 30-40% ti quraydı, al temperatura +25oS bolǵanda 20-25% bolıwı tiyis.

Hawa háreketi. Hawanıń barlıq jerde birdey temperaturada bolmawıbıń sebebi hawa barqulla hárekette boladı. Hawa háreketi eki kórsetkish arqalı, yaǵnıy háwanıń jónelisi hám tezligi menen anıqlanadı. Hawanıń háreket tezligi samal qaysı tárepten esiwine baylanıslı bolıp, jerdiń tárepleri (rumb) menen ólshenedi. Jer tárepleri bas háripler menen belgilenedi: N-arqa, S-qubla, E-shıǵıs, W-batıs. Bulardıń arasındaǵı rumblar 2 hárip penen belgilenedi. Solay etip bárshe gorizont 8 rubqa bólinedi: arqa shıǵıs, shıǵıs, qubla shıǵıs, qubla, qubla batıs, batıs, arqa batıs, arqa

(3-таблица).

3 -tablica

Baǵdarlanǵan múyeshten rumblarǵa ótiw formulası

Sport komplekslerin qurıw ushın hawa háreketi jónelisin esapqa alıw úlken áhmiyetke iye.

Hawa háreketi tezligi. Bul hawa massasınıń waqıt birliginde basıp ótken jolı menen belgilenedi. Bunda aralıq metrde, al waqıt sekund penen ólshenedi. Hawa háreketi tezliginiń gigienalıq áhmiyeti organizmniń ıssılıq balansına óz tásirin tiygizedi. Hawa háreketi tásirinde konvekciya usılında ıssılıq joǵaltıw dárejesine tásir etip (sıwıq hawa tásirinde ıssılıq áste túsedi), parlanıw usılında ıssılıq sarıplanadı. Samaldıń insan organizmine tásiri onıń háreketleniwine tosqınlıq qıladı. Bul jaǵday qosımsha energiya sarplanıwına alıp keledi hám fizikalıq shınıǵıwlar ńatiyjeliligin kemeytedi. Mısalı, kúshli samalǵa qarsı háreketlengende tezlikti 25% ke shekem kemeytiwi múmkin. Bunnan tısqarı kúshli samal dem alıw organlarına tásir etidi, dem alıwdı qıyınlastıradı, onıń ritmine tásir etedi. Dem shıǵarǵanda samal qarsılıǵın jeńiw tiyis boladı. Jaz pasılında hawanıń komfort háreket tezligi 1-4 m/s, ıssı hawada sport penen shuǵıllanıwda 2-3 m/s bolıwı tiyis. Sport zallarında hawa háreket tezliginiń gigienalıq norması 0,5 m/s, gúres, stol tennisi zallarında 0,25 m/s tan aspawı, jabıq júziw basseynlerinde 0,2 m/s, dush xanaları, kiyiniw hám massaj xanalarında 0,15 m/s bolıwı tiyis.

Atmosfera basımı massa hám awırlıqqa iye bolıp, jerdegi hám jer betindegi jaylasqan buyımlarǵa hám tiri organizmlerge belgili dárejede basım kórsetiwi atmosferalıq yamasa barometrlik basım delinedi. Jer betindegi atmosferalıq basım turaqlı emes. Onıń muǵdarı geografiyalıq sharayatqa, jıl máwsimlerine, quyash hám atmosferanıń hár qıylı hádiyseleri menen baylanıslı boladı.

Jerden joqarıǵa kóterilgen sayın atmosfera basımı kemeyip baradı.

Atmosfera basımı normaları. Atmosfera basımınıń gigienalıq norması bir atmosferaǵa teń bolıp, teńiz ústininen, 45o keńlikte 0oS temperaturada 760 mm sınap baǵanasına teńlestiriledi. Bunday jaǵdayda atmosfera 1 sm2 jerge 1 kg awırlıq penen basım ótkeredi. Atmosfera basımınıń azǵana ózgeriwi den sawlıǵı jaqsı adamlarǵa aytarlıqtay tásir etpeydi, al den sawlıǵı tómen, salamatlıǵında sezilerli ózgerisleri bolǵan adamlarǵa óziniń unamsız tásirin tiygizedi.

Tómen atmosferalıq basım. Joqarıǵa kóterilgende atmosfera basımı kemeyedi sonıń menen bir qatarda kislorodtıń parcial basımı kemeyedi. Kislorodtıń parcial basımı kemeyiwi menen birge gemoglobinniń kislorodqa toyınıwı kemeyedi, insan organizminde kislorod muǵdarı kemeyedi. Ortasha 1,5-3,5 km bálentlikte kislorod muǵdarınıń kemeyiwi, ókpe funkciyası háreketiniń artıwı, júrek funkciyası, eritrotsitlerdiń nátiyjeliligi esabınan qaplanıp ketedi. Eger 4 km den artıq joqarı kóterilgende kislorod keskin kemeyip gipoksiyanıń rawajlanıwına alıp keledi. Tómen atmosferalıq basım tásiri taw keselligi kórinisinde payda boladı: bunda, hawanıń jetispewshiligi nátiyjesinde dem alıw qıyınlasadı, júrek urıwı tezlesedi, teriniń aq túske eniwi, muskullar kúshiniń kemeyiwi, miy aylanıw, júrek aynıwı, qusıw jaǵdayları júz beredi. Taw keselliginiń dáslepki belgileri: oraylıq nerv sisteması funkciyasınıń buzılıwı (eslep qalıw qábilietiniń tómenlewi), háreket analizatorınıń tómenlewi (háreket koordinaciyasınıń buzılıwı).

Tómen atmosferalıq basımına maslasıw processinde organizmde maslasıw reakciyaları payda boladı (eritrocitler sanı artadı, gemoglobin muǵdarı kóbeyedi, oksidleniw processi ózgeredi). Joqarıda kórsetilgen barlıq reakciyalar insannıń tirishilik tárizin normaǵa salıp turadı. Taw keselliginiń aldın alıwdıń tiykarǵı usıllarınan biri taw sharayatında yaki barokamerada shınıǵıwlar alıp barıw bolıp esaplanadı.

Joqarı atmosferalıq basım. Atmosferalıq basım dep basım muǵdarı 760 mm sınap baǵanasınan joqarı bolǵan jaǵdayǵa aytıladı. Bazı bir qánigeliklerde bul tiykarǵı faktor esaplanadı. Mısalı, suw astı kemelerinde atmosfera basımınıń joqarılıǵı sebepli insanda awır júk basıp turǵan sıyaqlı sezim payda boladı. Qulaqlarda awırıw seziniw, dem shıǵarıw qıyınlasadı, júrektıń soǵıwı tezlesedi. Atmosferalıq basım kúsheygende kislorodtıń parcial basımı hám azot muǵdarınıń artıp ketiwi júz beredi. Bul insan organizmine zıyanlı tásir etedi.

Hawa ionizaciyası. Hawanıń quramındaǵı ionizatsiya payda etiwshi elementler tásiri nátiyjesinde gaz molekulası hám atomları óz aldına ionlarǵa bóleklenip ketedi. Nátiyjede jeńil (teris zaryadlanǵan, teris) hám awır (oń zaryadlanǵan, oń) aeroionlar payda boladı. Hawada ionlar muǵdarı turaqlı emes bolıp, waqtı-waqtı menen ózgerip turadı, sebebi ionlardıń payda bolıw processi menen birge ionlardıń joǵalıw processi bolıp ótedi. Oń hám teris ionlar qosılıwı hawada hár qıylı ionlar adsorbciyasın (dem alıw jolları, deneniń ashıq jayları, kiyim-kenshek) keltirip shıǵaradı, bunnan tısqarı jerdegi hár qıylı buyımlarǵa túsip, asılıp turıwshı qurımlar payda etip hawanı pataslaydı (shań, tútin, tuman h.t.b.)

Hawanıń ionizaciyalanıwı organizmniń kópshilik fiziologiyalıq jaǵdaylarına baylanıslı boladı. Jeńil ionlar koncentraciyasınıń azǵana artıwı (3000-5000 1 sm3 hawada) insan salamatlıǵına unamlı tásir etedi. Atmosfera hawasında oń ionlar sanınıń artıp ketiwi nátiujesinde bas awırıw, arterial qan basımınıń kemeyiwine sebep boladı. Aeroionlar tásiri nátiyjesinde teris aeroionlar sanı kóbeyse, organizmniń ulıwma jaǵdayı jaqsılanadı, uyqı normallasadı, ishtey ashıladı, vitaminler hám minerallar almasıwı jaqsılanadı, organizmniń sıwıqqa shıdamlılıǵı hám fizikalıq is qábilieti artadı.

Hawanıń ximiyalıq quramı. Jer júzinde taza atmosfera hawasınıń quramında: kislorod 20,9%, uglekis gazı 0,03%, shań hám mexanikalıq aralaspalar 0,04%, suw parları 0,03%, azot 78%, argon, geliy, kripton hám inert gazlar 1% ti quraydı.

Joqarıda kórsetilgen hawa quramınıń ózgeriwi awıl xajalıq hám óndiris kárxanalarınıń shıǵındıları, avtotransport tútinleri tásirinde pataslanıwı múmkin. Insan nápes shıǵarǵanda hawada kislorod muǵdarı 15% ke kemeyedi, Uglekis gazı muǵdarı 100 ese kóbeyedi.

Insan ushın hawanıń fiziologiyalıq áhmiyeti

Hawa quramındaǵı elementler adam organizmindegi oksidleniw hám qaytarılıw processlerinde qatnasıp, insannıń turmıs tárizin támiyinleydi, bioximiyalıq process túrli basqıshlarda ámelge asırıladı: kletka, toqıma, organ, organizm.

Hawa gazlar almasıwındaǵı barlıq elementlerdi qabıl etedi. Hawa joqarı nátiyjege iye, yaǵnıy ekologiyalıq birikpe bolıp esaplanadı. Túrlishe salamatlastırıw sistemalarında kúshli shınıqtırıw quralı sıpatında paydalanıladı. Hawa rayınıń, sıpatınıń tiykarǵı gigienalıq kórsetkishleri:

-Hawanıń fizikalıq qásiyeti (temperatura, ıǵallıq, háreket tezligi, atmosfera basımı, quyash radiaciyası, elektrlik jaǵdayı, ionlandırıwshı radiatsiya).

-Ximiyalıq quramı (hawanıń turaqlı ximiyalıq quramı hám kontsentratsiyasi, onıń quramında ximiyalıq pataslanıwdıń bar yaki joqlıǵı, gazlar muǵdarı). Hár túrli mexanikalıq aralaspalardıń bar yaki joqlıǵı (orgaikalıq yamasa organikalıq shań, tútin, kúye).

-Bakteriyalar menen pataslanǵanlıǵı (mikroorganizmlerdiń bar yaki joqlıǵı).

Joqarıda keltirilgen barlıq faktorlar hawa ortalıǵınıń insan organizmine anıq bir faktor sıpatında tásir etiwin kórsetedi hám onıń sıpatın anıqlıwda ǵárezsiz ózgeshe bir kórsetikish bolıp esaplanadı.7

7 SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002

This edition published 2008. Mazmunınınan alındı.

Gigienalıq ilimiy áhmiyetke iye hawa qatlamı troposfera esaplanıp, ol jer betinen 10-12 km aralıqı quraydı, insannıń turmıs keshiriwi troposferada ótedi.

Hawanıń tiykarǵı fizikalıq qásiyetleri: temperatura, ıǵallıq, hawa háreketi tezligi, barometrlik basım esaplanadı. Temperatura, ıǵallıq hám hawa háreketi tezligi organizmniń ıssılıq almasıwına tásir etedi hám qorshaǵan ortalıq penen ıssılıq almasıwın anıqlaydı (nápes alǵanda ıǵallıqtıń parlasıwı, ıssılıq beriw, konvekciya).

Hawa temperaturası. Bul hawanıń insan organizmine barqulla tásir etiwshi fizikalıq qubılısı bolıp tabıladı. Jer júzinde ıssılıqtıń deregi quyash nurı bolıp esaplanadı, jerge túsken quyash nurları topıraqtı qızdıradı hám jer betine jaqın bolǵan hawa qatlamın ısıtadı. Hawanıń temperaturası quyash energiyasına baylanıslı boladı (kúndelikli hám jıllıq), teńiz betinen jer júzesiniń keńligi hám bálentligine, teńiz hám okeanlardan qashıqlıǵına, ósimlikler dúnyasınıń bar yaki joqlıǵına da baylanıslı boladı.

Temperaturanıń tiykarǵı gigienalıq áhmiyeti organizmdegi ıssılıq almasıwına tásir etiwinen ibarat. Temperatura joqarı bolsa, ıssılıq sarıplanıwı kemeyedi, temperatura pás bolǵanda, ıssılıq almasıwı artadı.

Sırtqı ortalıqtıń ózgeriwi yamasa hawa temperaturasınıń ózgeriwine organizmniń ıssılıq basqarıw mexanizmi arqalı qarsı tura aladı. Bunıń tiykarında insan organizminde ıssılıq ajıratıp shıǵarıw kóleminiń ózgeriwi jatadı (oksidleniw processleriniń hár túrliligi, energiya almasıwı kólemi) hám energiyanı sırtqa shıǵarıw (teriniń periferiyada jaylasqan tamırları diametriniń ózgeriwi hám qannıń ishki organlarǵa, tereń jaylasqan toqımalarǵa ótiwi).

Insan tınısh halında normal temperaturada, komfort sharayatında ortasha konvekciya usılında 15,3%, nurlanıw usılında 55,6%, parlanıw usılında 29,1% ıssılıq joǵaltadı. Hawanıń temperaturası suwıq yaki ıssı bolǵanda, awır fizikalıq miynet processinde bul kórsetkishler keskin ózgeredi. Kúnniń júdá ıssı waqıtlarında adamnıń uzaq waqıt turıp qalıwı, dene temperaturasınıń artıwı, júrek soǵıw chastotasınıń ózgeriwi, arterial qan basımınıń kóteriliwi yaki túsip ketiwine, zat almasıw processleriniń buzılıwına alıp keledi. Sonday-aq, organizmde duz-suw almasıwı ózgeredi, asqazan ishek sisteması funkciyası ózgeredi. Bir waqıttıń ózinde hám aqıl hám fizikalıq is qábilieti ózgeredi. Komfort sharayatta jumıs islewshi adamlar is qábilieti, +24oS ta jumıs islegende olardıń jumıs iskerligi 15% ke kemeyedi, eger de +28oS bolǵanda 30% ke kemeyetuǵınlıǵı anıqlanǵan. Sonıń menen birge joqarı temperaturada shınıǵıwlar islegende organizmde ıssılıq ajıralıwı artadı, ıssılıq balansı buzıladı. Adam denesiniń qızıp ketiwi tez háreketleniwinde payda boladı. Qolaysız meteorologiya (joqarı temperatura hám ıǵallıq, hawa háreketi kem) sharyatında fizikalıq shınıǵıwlar islegende ıssılıq urıw jaǵdayı júz beredi. Tınısh jaǵdayda hawa ıǵallıǵı normal jaǵdayda, hawa temperaturası +20oS, +25oS ta organizmde ıssılıq balansı saqlanıp qaladı. Jeńil hám ortasha awırlıqtaǵı fizikalıq shınıǵıwlardı islegende ıssılıq balansın saqlap qalıw ushın hawanıń temperaturası +10-15oS bolıwı, al awır fizikalıq shınıǵıwlardı islegende +5oS-10oS bolıwı tiyis.

Joqarı temperaturada ashıq hawada fizikalıq shınıǵıwlar alıp barıw oraylıq nerv sistemasınıń buzılıwına alıp keledi: oy-pikirdi jámlew konsentraciyası, turaqlılıǵı, ápiwayı háreketlerdi orınlaw reakciyası tezligi, miy qabıǵınıń funkciyalıq processleri páseyedi. Nátiyjede sportshı organizmine zıyan keltiredi, jaraqatlanıwlar sanı artadı.

Tómen temperaturada shınıǵıwlar islew bulshıq etlerdiń qısqarıwı hám buwınlardıń elastiklik qábilietin páseytedi.

Sıwıqtan saqlanıwdıń tiykarǵı usılları: miynet hám dem alıwdı retlestiriw, sapalı awqatlanıw, máwsimge say kiyiniw bolıp esaplanadı. Bunnan tısqarı, deneni qızdırıwshı háreketlerdi orınlaw arqalı organizmniń suwıqqa shıdamlılıǵın asırıw hám deneni shınıqtırıw lazım.

Qıs máwsiminde dene shınıqtırıw is-ilajlarına; shanǵı sport túri menen shuǵıllanıw kiredi, oqıw-shınıǵıwların arnawlı jeńil kiyimlerde ashıq hawada alıp barıw zárúr.

Íǵallıq salıstırmalı dárejede normada bolǵanda turaq jaylarda komfort temperatura +18oC esaplanadı. Eger temperatura +24 - +25oS tan joqarı bolsa, yamasa +14 - +15oS tan tómen bolsa, ıssılıq balansı ózgeredi, gigienalıq normanıń buzılıwına alıp keledi.

Sport zallarında temperaturanıń gigienalıq norması +15oS bolıp esaplanadı. Sonday-aq, sport shınıǵıwların alıp barıwda júklemeler muǵdarı, shınıǵıwlardıń tıǵızlıǵı, sportshılardıń shınıqqanlıq dárejesine de baylanıslı boladı. Sport sekciyasına jaqında kelgen gimnastikashılar ushın komfort

temperatura +17oS, al shınıqqan sportshılar ushın bolsa +14 - +15oS, sport oyınlarında sport zaldıń temperaturası +14oC- +16oS, gúres zalları ushın +16oS, +18oS, jeńil atletika ushın arnalǵan jabıq manejlerde +15oS-+17oS, ashıq hawada +18oS-+20oS komfort jaǵday esaplanadı (ıǵallıq normada, hawa háreketi tezligi 1,5 m/s bolǵanda).

Shańǵı sportı ushın gigienalıq komfort temperatura -5oS tan -15oS qa shekem, qıs máwsiminde qısqa aralıqqa juwırıw ushın hawa háreketi 5 m/s, al marafonshılarǵa 18oS esaplanadı.

Hawa ıǵallıǵı. Sırtqı ortalıq penen insan organizmi arasında ıssılıq balansın saqlawda bir qatar gigienalıq faktorlar menen bir qatarda hawa ıǵallıǵı kúshil tásir kórsetedi. Hawanıń ıǵallıǵı degende 1 m3 hawadaǵı suw parlarınıń grammlarda ólshenetuǵın muǵdarına aytıladı. Hawa ıǵallıǵınıń tiykarǵı kórsetkishleri:

-Turaqlı temperaturada, anıq waqıttaǵı suw parlarınıń obsolyut muǵdarı ıǵallıq delinedi.

-Turaqlı temperaturada 1m3 hawanı toyındırıw ushın sarplanǵan suw parlarınıń muǵdarına maksimal ıǵallıq delinedi.

-Absolyut ıǵallıqtıń maksimal ıǵallıqqa salıstırmalı túrde procentlerde esaplanıwına salıstırmalı ıǵallıq delinedi.

-Absolyut hám maksimal ıǵallıq arasındaǵı ayırmashılıq toyınıw dárejesi delinedi.

Bina ishindegi xanalarda ıǵallıqtıń gigienalıq norması 30-60% ti quraydı. Fizikalıq shınıǵıwlar waqtında bul kórsetkish 30-40% ti quraydı, al temperatura +25oS bolǵanda 20-25% bolıwı tiyis.

Hawa háreketi. Hawanıń barlıq jerde birdey temperaturada bolmawıbıń sebebi hawa barqulla hárekette boladı. Hawa háreketi eki kórsetkish arqalı, yaǵnıy háwanıń jónelisi hám tezligi menen anıqlanadı. Hawanıń háreket tezligi samal qaysı tárepten esiwine baylanıslı bolıp, jerdiń tárepleri (rumb) menen ólshenedi. Jer tárepleri bas háripler menen belgilenedi: N-arqa, S-qubla, E-shıǵıs, W-batıs. Bulardıń arasındaǵı rumblar 2 hárip penen belgilenedi. Solay etip bárshe gorizont 8 rubqa bólinedi: arqa shıǵıs, shıǵıs, qubla shıǵıs, qubla, qubla batıs, batıs, arqa batıs, arqa

(3-таблица).

Sport komplekslerin qurıw ushın hawa háreketi jónelisin esapqa alıw úlken áhmiyetke iye.

Hawa háreketi tezligi. Bul hawa massasınıń waqıt birliginde basıp ótken jolı menen belgilenedi. Bunda aralıq metrde, al waqıt sekund penen ólshenedi. Hawa háreketi tezliginiń gigienalıq áhmiyeti organizmniń ıssılıq balansına óz tásirin tiygizedi. Hawa háreketi tásirinde konvekciya usılında ıssılıq joǵaltıw dárejesine tásir etip (sıwıq hawa tásirinde ıssılıq áste túsedi), parlanıw usılında ıssılıq sarıplanadı. Samaldıń insan organizmine tásiri onıń háreketleniwine tosqınlıq qıladı. Bul jaǵday qosımsha energiya sarplanıwına alıp keledi hám fizikalıq shınıǵıwlar ńatiyjeliligin kemeytedi. Mısalı, kúshli samalǵa qarsı háreketlengende tezlikti 25% ke shekem

kemeytiwi múmkin. Bunnan tısqarı kúshli samal dem alıw organlarına tásir etidi, dem alıwdı qıyınlastıradı, onıń ritmine tásir etedi. Dem shıǵarǵanda samal qarsılıǵın jeńiw tiyis boladı. Jaz pasılında hawanıń komfort háreket tezligi 1-4 m/s, ıssı hawada sport penen shuǵıllanıwda 2-3 m/s bolıwı tiyis. Sport zallarında hawa háreket tezliginiń gigienalıq norması 0,5 m/s, gúres, stol tennisi zallarında 0,25 m/s tan aspawı, jabıq júziw basseynlerinde 0,2 m/s, dush xanaları, kiyiniw hám massaj xanalarında 0,15 m/s bolıwı tiyis.

Atmosfera basımı massa hám awırlıqqa iye bolıp, jerdegi hám jer betindegi jaylasqan buyımlarǵa hám tiri organizmlerge belgili dárejede basım kórsetiwi atmosferalıq yamasa barometrlik basım delinedi. Jer betindegi atmosferalıq basım turaqlı emes. Onıń muǵdarı geografiyalıq sharayatqa, jıl máwsimlerine, quyash hám atmosferanıń hár qıylı hádiyseleri menen baylanıslı boladı.

Jerden joqarıǵa kóterilgen sayın atmosfera basımı kemeyip baradı.

Atmosfera basımı normaları. Atmosfera basımınıń gigienalıq norması bir atmosferaǵa teń bolıp, teńiz ústininen, 45o keńlikte 0oS temperaturada 760 mm sınap baǵanasına teńlestiriledi. Bunday jaǵdayda atmosfera 1 sm2 jerge 1 kg awırlıq penen basım ótkeredi. Atmosfera basımınıń azǵana ózgeriwi den sawlıǵı jaqsı adamlarǵa aytarlıqtay tásir etpeydi, al den sawlıǵı tómen, salamatlıǵında sezilerli ózgerisleri bolǵan adamlarǵa óziniń unamsız tásirin tiygizedi.

Tómen atmosferalıq basım. Joqarıǵa kóterilgende atmosfera basımı kemeyedi sonıń menen bir qatarda kislorodtıń parcial basımı kemeyedi. Kislorodtıń parcial basımı kemeyiwi menen birge gemoglobinniń kislorodqa toyınıwı kemeyedi, insan organizminde kislorod muǵdarı kemeyedi. Ortasha 1,5-3,5 km bálentlikte kislorod muǵdarınıń kemeyiwi, ókpe funkciyası háreketiniń artıwı, júrek funkciyası, eritrotsitlerdiń nátiyjeliligi esabınan qaplanıp ketedi. Eger 4 km den artıq joqarı kóterilgende kislorod keskin kemeyip gipoksiyanıń rawajlanıwına alıp keledi. Tómen atmosferalıq basım tásiri taw keselligi kórinisinde payda boladı: bunda, hawanıń jetispewshiligi nátiyjesinde dem alıw qıyınlasadı, júrek urıwı tezlesedi, teriniń aq túske eniwi, muskullar kúshiniń kemeyiwi, miy aylanıw, júrek aynıwı, qusıw jaǵdayları júz beredi. Taw keselliginiń dáslepki belgileri: oraylıq nerv sisteması funkciyasınıń buzılıwı (eslep qalıw qábilietiniń tómenlewi), háreket analizatorınıń tómenlewi (háreket koordinaciyasınıń buzılıwı).

Tómen atmosferalıq basımına maslasıw processinde organizmde maslasıw reakciyaları payda boladı (eritrocitler sanı artadı, gemoglobin muǵdarı kóbeyedi, oksidleniw processi ózgeredi). Joqarıda kórsetilgen barlıq reakciyalar insannıń tirishilik tárizin normaǵa salıp turadı. Taw keselliginiń aldın alıwdıń tiykarǵı usıllarınan biri taw sharayatında yaki barokamerada shınıǵıwlar alıp barıw bolıp esaplanadı.

Joqarı atmosferalıq basım. Atmosferalıq basım dep basım muǵdarı 760 mm sınap baǵanasınan joqarı bolǵan jaǵdayǵa aytıladı. Bazı bir qánigeliklerde bul tiykarǵı faktor esaplanadı. Mısalı, suw astı kemelerinde atmosfera basımınıń joqarılıǵı sebepli insanda awır júk basıp turǵan sıyaqlı sezim payda boladı. Qulaqlarda awırıw seziniw, dem shıǵarıw qıyınlasadı, júrektıń soǵıwı tezlesedi. Atmosferalıq basım kúsheygende kislorodtıń parcial basımı hám azot muǵdarınıń artıp ketiwi júz beredi. Bul insan organizmine zıyanlı tásir etedi.

Hawa ionizaciyası. Hawanıń quramındaǵı ionizatsiya payda etiwshi elementler tásiri nátiyjesinde gaz molekulası hám atomları óz aldına ionlarǵa bóleklenip ketedi. Nátiyjede jeńil (teris zaryadlanǵan, teris) hám awır (oń zaryadlanǵan, oń) aeroionlar payda boladı. Hawada ionlar muǵdarı turaqlı emes bolıp, waqtı-waqtı menen ózgerip turadı, sebebi ionlardıń payda bolıw processi menen birge ionlardıń joǵalıw processi bolıp ótedi. Oń hám teris ionlar qosılıwı hawada hár qıylı ionlar adsorbciyasın (dem alıw jolları, deneniń ashıq jayları, kiyim-kenshek) keltirip shıǵaradı, bunnan tısqarı jerdegi hár qıylı buyımlarǵa túsip, asılıp turıwshı qurımlar payda etip hawanı pataslaydı (shań, tútin, tuman h.t.b.)

Hawanıń ionizaciyalanıwı organizmniń kópshilik fiziologiyalıq jaǵdaylarına baylanıslı boladı. Jeńil ionlar koncentraciyasınıń azǵana artıwı (3000-5000 1 sm3 hawada) insan salamatlıǵına unamlı tásir etedi. Atmosfera hawasında oń ionlar sanınıń artıp ketiwi nátiujesinde bas awırıw,

arterial qan basımınıń kemeyiwine sebep boladı. Aeroionlar tásiri nátiyjesinde teris aeroionlar sanı kóbeyse, organizmniń ulıwma jaǵdayı jaqsılanadı, uyqı normallasadı, ishtey ashıladı, vitaminler hám minerallar almasıwı jaqsılanadı, organizmniń sıwıqqa shıdam

3. Qısqa hám uzaq múddetli adaptaciya

Kislorod hawa quramındaǵı eń áhmiyetli bólegi esaplanıp, organizde oksidleniw hám qaytlarılıw processlerin támiyinlep beredi. Kislorodsiz insan jasay almaydı. Eresek adam bir saatta 12 litr kislorod jutadı. Fizikalıq miynet islegende bul kórsetkish 10 mártege artadı. Atmosferalıq basım normada bolǵanda kislorod qabıl etiw arqalı nápes alıw jaqsılanadı hám medicina tarawında keńnen qollanıladı. Ayrım jaǵdaylarda sportshılardıń is qábilietin asırıw maqsetinde taza kislorodtan dem alıw arnawlı sxema boyınsha ámeliyatta qollanıladı.

Ozon. Kislorodtıń turaqsız izomeri esaplanadı. Ozonnıń ulıwma biologiyalıq áhmiyeti, quyashtıń ultraqısqa tolqınlı ultrafiolet radiaciyası ozon tárepinen tutıp qalınadı. Barlıq tiri organizmlerge bul tolqınlı radiaciya zıyanlı tásirin tiygizedi. Sonıń menen birge uzın tolqınlı infraqızıl radiaciyanı da ózinde tutıp qaladı. Jerdiń ozon qabatı arqalı jerge túsetuǵın radiaciya tutıp qalınıp, jerdiń suwıp ketiwinen saqlaydı. Ultrafiolet nurlar tásirinde ozon bir molekula kislorod hám bir atom kislorodqa bólsheklenedi. Suwdı zıyansızlandırıw maqsetinde ozonnan paydalanıladı, bakteriotsid tásir etedi.

Uglekis gazı. Uglekis gazı adam hám haywanlar organizminde oksidleniw-qaytarılıw processinde, janılǵınıń janıwı nátiyjesinde, organikalıq birikpelerdiń shiriwi nátiyjesinde payda boladı. Atmosferada uglekis gaz muǵdarı 0,03% ten 0,04% ke shekem boladı. Qalalıq jerlerdiń atmosferası hawasında uglekis gazı muǵdarı óndiris tarawı shıǵındıları esabınan 0,045% ke kóbeyiwi múmkin. Turaq jay hám binaları waqtı-waqtı menen samallatıp turılmasa uglekis gazı muǵdarı 0,6% ten 0,8% ke shekem artıwı múmkin. Eresek jastaǵı adamlar dem alǵanda bir saatta ortasha 22 litr uglekis gazın ajıratıp shıǵaradı. Fizikalıq miynet islegende bul kórsetkish 2-3 mártege artadı. Uzaq waqıt 1,0-1,5% li yglekis gazli hawada nápes alıw nátiyjesinde insan ózin jaman sezinedi, egerde hawada uglekis gaz muǵdarı 2,0-2,5% bolsa organizmniń funkcionallıq jaǵdayı keskin ózgeredi. Hawada uglekis gaz muǵdarı 3-4% bolǵanda adam organizminde tómendegi belgiler (bas awırıwı, ulıwma hálsizilk, júrek urıwınıń tezlesiwi, nápes alıwdıń qıyınlasıwı, hawa jetispewi, is qábilettiń páseyiwi) payda boladı. Turaq jaylar, xızmet kórsetiw xanaları, sport zallarında uglekis gazınıń gigienalıq norması 0,1% ti quraydı.

Azot. Atmosfera hawasındaǵı azot insan organizmi ushın indeferent gaz esaplanıp, hawadaǵı gazlardı suyıltıw xızmetin atqaradı. Ádette atmosfera hawasınan dem alıw hám dem shıǵarıw waqıtnda azot muǵdarı birdey boladı. Joqarı atmosferalıq basım sharayatında azottı iyiskelew narkotik tásirge iye boladı.

Monooksid uglerod. Organikalıq birikpelerdiń tolıq janbawı nátiyjesinde karbon oksidi payda boladı. Monooksid uglerodınıń reńi hám iyisi de bolmaydı. Monooksid uglerod konsenraciyası avtrotrapsport háreketine baylanıslı. Monooksid uglerodınıń bir sutkalıq ruxsat etilgen konsenraciyası 1,0 mg/m3 qa teń. Monooksid uglerodı 1 litr hawa quramında 0,125 mg bolǵanda monooksid uglerodınan záhárleniwge alıp keledi.

Atıngúgirt gazı. Oltingugurt oksidi tiykarınan elekr stanciyalarında hám basqa da kárxanalarda otın, kómir jaǵıw nátiyjesinde payda boladı. Xalıq tıǵız jaylasqan qalalarda hawanı pataslawshı tiykarǵı ximiyalıq birikpe bolıp esaplanadı. Atıngúgirt oksidiniń tásiri nátiyjesinde kóriw hám dem alıw organları juqa qabatı zıyanlanadı. Surunkali záharleniw konyuktivit hám joqarı nápes jolları hám bronxlarǵa tásir etedi. Atıngúgirt oksidiniń kontsentratsiyasi 0,002-0,003 mg/l bolǵanda anıq seziledi. Atıngúgirt oksidi ósimliklerge hám iyne japıraqlı tereklerge záhárli tásir kórsetedi.

Hawadaǵı mexanikalıq aralaspalar. Hawa ortalıǵında mexanikalıq aralaspalar tútin, kúye, shań tárizinde kelip qosıladı. Bulardıń hámmesi qosılǵan halda hawa shańı dep ataladı. Hawa

shańları topıraqtıń quramına baylanıslı boladı. Hawadaǵı shańlardıń adam organizmine, joqarı nápes jollarına hám kózge tásiri nátiyjesinde hár qıylı keselliklerdiń kelip shıǵıwına sebepshi bolıwı múmkin. Murın arqalı dem alıw nátiyjesinde shańlardıń 40-50% irkip qalınadı. Ókpege túsken shańlardıń bir bólegi alveolalarda shógip, nápes shıǵarıw nátiyjesinde olar sırtqı ortalıqqa shıǵarıp taslanadı. Ókpege túsken diametri 0,3-0,5 mk bolǵan shańlar ókpede tutıp qalınadı. Sonday-aq, submikroskopiyalıq shańlar hawada uzaq waqıt dawamında tutılıp turıladı. Bular gigienalıq jaqtan organizmge unamsız tásir etedi. Shań, qorǵasın, mıshyak, xrom hám záhárli elementler anıq záhárleniw jaǵdayların keltirip shıǵaradı. Bunday jaǵdayda tek ǵana shańdı jutıw arqalı emes, al asqazan ishek traktı hám terige tásir etiw arqalı záhárleniwge alıp keledi.

Hawa mikroorganizmleri. Hawanıń bakteriyalar menen pataslanıwı basqa tábiyiy faktorlar (suw, topıraq) sıyaqlı epidemiologiyalıq jaqtan úlken qáwip tıwdıradı. Hawa ortalıǵında hár qıylı mikroorganizmler ushırasadı: bakteriyalar, viruslar, kógertiwshi bakteriyalar, ashıtqı bakteriyalar.

Hawa ortalıǵında mikroorganizmler tiykarınan topıraq shańları arqalı tarqaladı. Hawada quyash tásirinde mikroblardıń kewip, qurıp ketiwi nátiyjesinde basqa faktorlarǵa qaraǵanda mikroblar tez óledi. Quyashtıń ultrafiolet nurları da mikroblardı joq etedi. Jabıq sport komplekslerinde bakteriyalar menen pataslanıw hám shańlardıń toplanıwı múmkin. Sonlıqtan turaq jaylar hám sport komplekslerinde shańlardan tazalaw bakteriyalarǵa qarsı gúresiwdiń nátiyjeli usılı bolıp esaplanadı.

Тийкарғы сабақлық ҳәм оқыў қолланбалар

1. Almatоv K.T. Ulg’ayish fiziоlоgiyasi o’quv qo’llаnmа M.Ulug’bеk nоmidagi UzMU bоsmохоnasi. T.2004 y. 35-37 b.

2.Sоdiqоv B.A Yosh fiziоlоgiyasi va gigiеnasi o’quv qo’llаnmа Yangi asr avlodi

2009 y. 11-13 b.

3.SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002 This edition published 2008. Mazmunidan olindi.

Қосымша әдебиятлар

1.D.J.SHaripov “Salomatlik – barchaning va har bir kishining ishi” T., 2001 y.

2.Хрипкова А.Г., Антропова М.В. Адаптация организма учащихся к учебной физической нагрузкам. М.Просвешение. 2002.

Электрон тәлим ресурслары

1.www.tdpu.uz

2.www.pedagog.uz

3.www.ziyonet.uz

4.www.edu.uz

5-MODUL. SUW HÁM TOPÍRAQ GIGENASÍ

Reje

1.Suw gigenasınıń áhmiyeti;

2.Suwdı tazalaw hám zıyansızlandırıw;

3.Suw saqlaǵıshlarǵa qoyılatuǵın gigienalıq talaplar;

4.Dene tárbiyası shınıǵıwlarında topıraq gigienasınıń áhmiyeti;

5.Topıraqtı tazalaw hám zıyansızlandırıw usılları.

1. Suw gigenasınıń áhmiyeti/.

Suw vodorod hám kislorodtıń tábiyatta eń kóp tarqalǵan birikpesi bolıp tabıladı. Sıwdıń insan ómirindegi roli júdá áhmiyetli hám túrlishe bolıp esaplanadı. Suw birinshiden, insan organizminiń gomeostazdı (organizmniń ishki turaqlılıǵı) saqlap turıw ushın júdá zárúr. Suw adam organizmi massasınıń 63%tin quraydı. Suwdıń basım bólegi organizm kletkalarında, qalǵan bólegi toqımalar aralıq suyıqlıqlarda, qan, limfa, as sińiriw shiresi hám sekreciya bezlerinde jaylasqan. Adam organizminde suw barlıq fizikalıq hám ximiyalıq reakciyalarda qatnasadı. Sonıń menen birge awqattıń qanǵa sorılıwı, assimilyatsiya hám dissimilyatsiya protsessleri hám ıssılıq almasıwı ushın zárúr bolıp esaplanadı.

Insan organizminde teri, ókpe, búyrekler arqalı shıǵarıp taslanǵan suwdıń ornın toltırıw hám fiziologiyalıq funkciyalarınıń saqlanıp qalıwı ushın, qorshaǵan ortalıq hám temperatura normal jaǵdayda kúndelikli jeńil fizikalıq jumıslardı orınlawı ushın 3 litr ishimlik suwı jetkilikli boladı. Hawa temperaturası joqarı bolǵanda hám awır fizikalıq miynet tasirinde organizmniń suwǵa bolǵan talabı 6-8 litrge artıwı múmkin.

Insan organizmin suwsız qaldırıw júdá qáwipli bolıp, organizmde suw hám duz balansınıń buzılıwı, qannıń qoyıwlasıwı, energiya hám zat almasıwdıń buzılıwına alıp keledi. Adam awqatsız tek suw menen bir ay átirapında, al suwsız bir neshe kún jasay aladı. Organizmdegi suwdıń 20% tiniń joǵalıwı insannıń ólimine alıp keledi.

Suw insannıń tek ǵana fiziologiyalıq funkciyaları ushın zárúr bolıp qalmastan, onıń turmıs tárizinde, xojalıq hám óndiris processlerinde júdá zárúr. Sonday-aq, organizmdi shınıqtırıw, emlew dene tárbiyasında, jeke gigiena qaǵıydaların saqlawda oǵada zárúr.8

2. Suwdı tazalaw hám zıyansızlandırıw

Ishimlik suwı tómendegishe gigienalıq normalarǵa juwap beriwi tiyis:

1)suw jergilikli xalıq ushın jeterlishe muǵdarda bolıwı tiyis;

2)suw tınıq, reńsiz, iyslenbegen belgili temperaturaǵa iye bolıwı tiyis;

3)barqulla óziniń ximiyalıq quramına iye bolıwı, quramında insan salamatlıǵına zıyanlı tásir etiwshi artıqsha duz hám záhárli radiaktiv elementlerdiń bolmawı tiyis;

4)quramında patogen bakteriyalar, qurt máyeklikleri, zamarrıqlardıń bolmawı tiyis. Vodoprovod suwı joqarıda kórsetilgen gigienalıq talaplarǵa juwap beriwi tiyis. Suw saqlaǵıshlar átirapı qorshalǵan bolıp, sanitariya xızmetkerleri tárepinen baqlawǵa alınıwı tiyis.

Suwdı tazalawdıń birinshi basqıshı onı tınıtıw bolıp esaplanadı. Sońınan arnawlı qurılmalarda basseynlerden ótkerilip tındırıladı. Suw quramındaǵı artıqsha, jat nárselerdiń suw túbine shóktiriliw processin tezletiw ushın suwdı mayda deneshelerden tazalaw hám suwdıń reńin joǵaltıw maqsetinde koagulyatsiya qılınadı. Bunda suw quramına arnawlı ximiyalıq birikpe koagulyant salınadı. Ádette koagulyant sıpatında (qum, topıraq) alyuminiy sulfat qollanıladı. Ol kaltsiy hám magniydiń dikarbonat duzları menen reakciyaǵa kirisip, kóbik formasında alyuminiy gidroksidke aylanadı. Shógiw waqıtında bul kóbiksheler suwdaǵı aralaspalar hám mikroblardı ózine biriktirip aladı.

8

SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002

This edition published 2008. Mazmunınınan alındı.