Dene tárbiya gigienası

сесетЕ сети00,0

ÓZBEKİSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BİLİMLENDİRİW MİNİSTRLİGİ

ÁJİNİYAZ ATINDAGI NÓKİS

MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ

İNSTİTUTI

M U N D A R İ J A

1.Sillabus (Fanni o’quv dasturi)………….………… .................................

2.Asosiy nazariyaviy materiallar ………………………………….….…..

3.Modulni o’qitishda foydalaniladigan interfaol ta`lim metodlari………………………………………………...………………..

4.Tarqatma materiallar, mustaqil ish materiallari……………….………..

5.Amaliy dars materialları…………………………………..…...……….

6.Laboratoriya darslari materiallari ……………….….…………...…….

7.Glossariy …………………………………………………………..…...

DENE MÁDENIYATI FAKULTETI

DENE TÁRBIYA KAFEDRASI

DENE TÁRBIYA GİGİENASI HÁM SPORTTIN’ MEDICİNALIQFİZİOLOGIYALIQ TİYKARLARI pa’ninen

(II kurs)

OQIW – METODIKALIQ

QOLLANBA

JISMONIY TARBIYA GIGIENASI VA SPORTNING TIBBIY-FIZIOLOGIK

ASOSLARI FANIDAN SILLABUS

NOKIS-2021

1-MODUL. Dene tárbiya gigienası pániniń maqseti hám wazıypaları.

Реже:

1.Gigiena páni haqqında ulıwma túsinik;

2.Gigienanıń rawajlanıw basqıshları;

3.Gigienanıń tiykarǵı maqseti hám wazıypaları;

4.Gigiena pániniń izertlew metodları;

5.Гигиена пәниниң басқа пәнлер менен ѳз-ара байланысы.

1. Gigiena páni haqqında ulıwma túsinik.

Gigiena – bul salamatlıq haqqında, den-sawlıqtı saqlaw hám bekkemlew hám de qorshaǵan ortalıqtıń organizmge tásir etiwshi zıyanlı faktorlarınan saqlanıw hám olardıń aldın alıw is-ilajları hám usılları úyreniw haqqındaǵı pán bolıp esaplanadı.

Gigiena klimat, mikroklimat, hawa, suw hám topıraqtıń jaǵdayların, awqatlanıw, kiyimkenshek, turaq-jay, miynet hám dem alıs tártibi, dene tárbiyası hám sport shınıǵıwların ótkeriw tártibi hám talapların sonday-aq, basqa da bir qatar máselelerdi úyrenedi. Insannıń miynet, dem alıs hám sport penen shuǵıllanıw processinde bulardıń barlıǵın gigienalıq jaqtan tártipke salıp turadı.

Pánniń wazıypası – dene tárbiyası menen shuǵıllanıw, den-sawlıqtı saqlaw, is-qábilietti asırıwda zárúr shárt-sharayatlardı úyreniw, olardıń organizmge tásirin baqlap barıwdı úyretiwden ibarat.

Dene tárbiyası shınıǵıwlarında gigiena qaǵıydaları hám normaların ilimiy tiykarlanǵan halda islep shıǵıw hám is-ilajlar belgilew. Salamatlıqtı saqlaw hám is-qábilietti asırıwda medicinalıq bilimlerden hám gigienalıq faktorlardan paydalanıw hám olardıń tártip-qaǵıydaların úyreniwden ibarat.1

2. Gigienanıń rawajlanıw basqıshları

Dene tárbiya gigienasınıń wazıypaları tómendegilerden ibarat:

- insannıń fizikalıq jaǵdayına sáykes normativler boyınsha onıń salamatlıq modeli parametrlerin normaǵa salıw (fizikalıq rawajlanıw, fizikalıq tayarlıq dárejesi, shınıqqanlıq), fizikalıq júklemelerdi normaǵa salıw (strukturası, kólemi, intesivliligi), tek ǵana háreketsizliktiń (gipodinamiya) aldın alıw menen sheklenip qalmastan, sonıń menen birge den sawlıq hám salamatlıqtıń model dárejesine erisiw hám onı saqlap qalıw maqsetinde oǵan optimal dárejede shınıǵıwlar tásirin belgilewshi, shınıqtırıwshı is-ilajlar; trenirovka hám sport jarısları júklemelerin, dem alıw, awqatlanıw, sportta tikleniw ilajların úzliksiz tártipke salıp turıw, dene tárbiyası hám sport shınıǵıwları tártip-qaǵıydaların (klimat hám mikroklimat, sport kompleksleri hám úskeneleri, kiyim-kenshek h.t.b.) salamatlıqqa unamlı tásir etiwine kómeklesiwshi tárizde normaǵa salıp turıw.

Insan salamatlıǵın saqlaw hám bekkemlew dene tárbiyasınıń tiykarǵı wazıypalarınıń biri bolıp esaplanadı. Salamatlıq degende insan organizminiń barlıq funkciyalarınıń sırtqı ortalıq penen baylanıslılıǵı hám organizmde qandayda bir kesellikler menen baylanıslı bolǵan ózgerisler kózge taslanbaydı.

3. Gigienanıń tiykarǵı maqseti hám wazıypaları

- Gigiena – bul salamatlıq haqqında, onı saqlaw hám bekkemlew, organizmdi qorshaǵan ortalıqtıń zıyanlı faktorları tásirlerlerinen qorǵaw hám olardıń aldın alıw quralları hám metodların úyreniw haqqındaǵı pán bolıp esaplanadı. Gigiena klimat, mikroklimat, hawa, suw hám topıraqtıń jaǵdayların, awqatlanıw, kiyim-kenshek, turaq-jay, miynet hám dem alıs tártibi, dene tárbiyası hám sport shınıǵıwların ótkeriw tártibi hám talapların, sonday-aq basqa da bir-qatar máselelerdi

1 SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002

This edition published 2008. Mazmunınınan alındı.

úyrenedi. Insannıń miynet, dem alıs hám sport penen shuǵılannıw processlerinde bulardıń barlıǵın gigienalıq jaqtan tártipke salıp turadı.

Insan salamatlıǵına tásir etiwshi faktorlardı normallastırıp, yaǵnıy olardıń kólemin belgilep beriw gigiena pániniń tiykarǵı maqseti bolıp tabıladı. Gigienalıq normalar sheklewshi (mısalı: hawa, suw, topıraqtaǵı zıyanlı elementlerdiń muǵdarın anıqlaw arqalı) yamasa olardı optimallastırıw (mısalı: fizikalıq júklemeler, awqat racionınıń optimal ólshemlerin belgiliew) xarakterine iye bolıwı múmkin. Usınıs etiletuǵın gigienalıq normalar nızam arqalı bekkemlenedi hám sanitariya inspekciyası organları tárepinen baqlap barıladı. Gigienada bir qansha pán tarawlarınıń; sociologiya, demografiya, klimatologiya, fiziologiya, mikrobiologiya, fizika, ximiya tarawlarında qollanılatuǵın usıl hám metodikalarınan paydalanıladı.

Dene tárbiya gigienası – gigiena pániniń bir bólimi bolıp esaplanadı. Insan salamatlıǵın saqlaw hám bekkemlew maqsetinde ilimiy jaqtan dáliyllengen halda dene tárbiyası hám sport shınıǵıwları, dene tárbiya quralları hám usıllarınan nátiyjeli paydalanıwdı normaǵa salıp turıw dene tárbiyası gigienasınıń mazmunın quraydı. Dene tárbiya gigienası dene tárbiyası shınıǵıwlarınıń eń nátiyjeli usıllarınan paydalanıwdı belgilep beriw hám fizikalıq shınıǵıwlar insan salamatlıǵına hám onı bekkemlewde qanshelli dárejede tásir etiwi hám xızmet kórsetiwin úyrenedi. Dene tárbiya gigienasınıń áhmiyeti ilim, texnika revolyuciyası dáwirine kelip ádewir dárejede arttı. Egerde XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında insan salamatlıǵı hám ómirin saqlawda sanitariya gigienanıń ǵalaba tarqalǵan juqpalı keselliklerdiń aldın alıwǵa qaratılǵan is-ilajları (vodoprovodlardı qurıw, kanalizaciya ornatıw, qalalardı abadanlastırıw h.t.b.) baslı máselege aylanǵan bolsa, házirgi kúnde jergilikli xalıqtıń keselleniwi hám ólimi strukturasında júrek-qan tamır kesellikleri, zat almasıw, nerv sisteması kesellikleri jetekshi orındı tutadı. Bunday keselliklerdiń payda bolıwında kesellik qáwipiniń tiykarǵı faktorı sıpatında gipodinamiya úlken orın tutadı. Sonıń ushın da gipodinamiyanıń aldın alıw maqsetinde fizikalıq shınıǵıwlardıń qollanılıwı gigienada jetekshi áhmiyetke iye.

Dene tárbiyası túsinigi den sawlıqtı bekkemlew hám fizikalıq jaqtan turaqlılıqqa erisiwde ósip kiyatırǵan organizmge tásir etiw sisiteması sıpatında túsinikke iye. Organizmniń kesellikti keltirip shıǵarıwshı faktorlarǵa turaqlılıǵı, sırtqı ortalıqtıń unamsız tásir etiwinde salamatlıq hám is qábilietti saqlap qalıw – salamatlıq dárejesin asırıwshı belgiler esaplanadı, yaǵnıy salamatlıq dárejesi insannıń adaptaciyalıq (maslasıw) imkaniyatlarınıń qay dárejede ekenligi menen belgilenedi. Insannıń salamatlıq kórsetkileri qanshelli joqarı bolsa, onıń hár túrli juqpalı keselliklerge, tómen yamasa joqarı temperaturaǵa, fizikalıq jumıslarǵa shıdamlılıǵı da sonshelli turaqlı boladı.

Den sawlıqtıń kúshli bolıwı fizikalıq is qábiliettiń joqarılıǵı hám shınıqqanlıqtıń optimal dárejesine baylanıslı boladı. Is qábiliettiń joqarı dárejesine kóp jıllıq sport penen turaqlı shuǵıllanıw arqalı erisiledi. Sonıń menen birge bunday jaǵdayda insannıń barlıq funkcionallıq sistemalarınıń zorıǵıwına alıp keledi hám immunitettiń páseyiwine, keselliklerge shıdamlılıq dárejesiniń páseyip ketiwine de alıp keliwi múmkin. Organizmniń funkcionallıq rezervlerinen artıq dárejedegi zorıǵıwlardı jeńip ótiw jaǵdayında hádden tısqarı zorıǵıw jaǵdayları kelip shıǵıp, organizmniń haldan tayıw jaǵdaylarına da alıp keliwi múmkin. Ámeliy jaqtan shınıqqan, saw (yaǵnıy keselliktiń klinikalıq belgilieri joq) adamlarda olardıń salamatlıq dárejesin anıqlaw maqsetke muwapıq boladı. Bul óz gezeginde salamatlastırıw is-ilajları kompleksin, sonday-aq dene tárbiya faktorların jáne de maqsetke muwapıq rejelestiriwge imkaniyat jaratadı.

Dene tárbiyası hám sport gigenasınıń maqseti dene tárbiyası hám sport penen shuǵıllanıwshılarda hár qıylı kesellikerdiń aldın alıw, dene tárbiyasınıń salamatlastırıwdaǵı nátiyjeliligin asırıw, dene tárbiyası hám sport penen shuǵıllanıw ushın zárúrli shárt-sharayatlardı jaratıw, aqıl hám fizikalıq is-qabilietti asırıwdan ibarat. Dene tárbiyası hám sport penen shuǵıllanıwda shuǵıllanıwshılar organizminiń sırtqı ortalıq penen óz-ara baylanısın úyreniw eń baslı maqseti bolıp esaplanadı.

Dene tárbiyası hám sport gigenasınıń tiykarǵı wazıypası dene tárbiyası hám sport penen shuǵıllanıwshılarǵa unamsız tásir etiwshi jaǵdaylardıń aldın alıw boyınsha is-ilajlardı islep shıǵıw, shuǵıllanıwshılardıń salamatlıǵın saqlaw, fizikalıq jaqtan rawajlanıwın asırıp barıwdan ibarat. 2

Gigienanıń tiykarǵı qurallarına tómendegiler mısal bola aladı:

-fizikalıq shınıǵıw túrleri, formaları hám olardı ámelge asırıwda joqarı dárejede qurallandırıp

barıw;

-racional awqatlanıw;

-fizikalıq shınıǵıwlardı orınlawda fizikalıq júklemelerdi normallastırıp barıw;

-organizmdi shınıqtırıw.

4. Gigiena pániniń izertlew metodları

Bala tuwılǵanınan baslap onıń er jetemen degeninshe onda, organlar funkciyası, oranizmdi túrlishe fiziologiyalıq usıllar járdeminde úyreniw, áhmiyetli funkciyaları jazıp alınıp, maǵlıwmatlar toplanadı hám olar analiz qılınadı. Gigienanıń izertlew usıllarına tómendegi usıllar mısal bola aladı:

1.Laboratoriyalıq tekseriw usılı. Bul usıl járdeminde organizm funkciyalarına sırtqı faktorlar tásirin úyreniw, organizmde qanday da bir organnıń funkciyası yamasa onıń áhmiyetin anıqlaw, organlar funkciyasınıń nerv sistemasına tásirin biliw, organlardıń qan menen támiyinleniwi úyreniledi. Bunda tómendegi usıllar qollanıladı:

- inekciya usılı - bunda ishki quwıslıq organlarǵa, qan tamırlarǵa túrlishe ximiyalıq boyawlar jiberilip úyreniledi;

- rentgen nurı járdeminde úyreniw usılı - bul tiri organizmdi úyreniw imkanın beredi;

- auskultaciya usılı - arnawlı esitiw ásbapları járdeminde organlar (júrek hám ókpe)dı tıńlap kóriw arqalı ámelge asırıladı.

2.Antropometriyalıq usıl – bul usıldıń bir-neshshe túrleri bolıp, olar tómendegishe:

-somatometriyalıq usıl – bunda gewde boyınıń uzınlıǵı (otırǵan hám tik turǵan halda), deneniń salmaǵı, kókirek qápesi keńligi ólshenedi;

-fiziometriyalıq usıl – ókpe tirishilik sıyımlıǵınıń funkcionallıq kórsetkishleri, qol muskullarınıń kúshi, kóriw dárejesi (ótkirligi), kóriw maydanı (keńligi) h.t.b. ólshenedi;

-somatoskopiyalıq usıl – qáddi qáwmettiń dúzilisi (omırtqa paǵanalarınıń dúzilisi, kókirek qápesi, ayaq muskullarınıń rawajlanıwı, teri astı may qabatınıń kólemi h.t.b.), jınısıy jetilisiw belgileri anıqlanadı. Ótkerilgen antropometriyalıq tekseriwler balalardıń jas ayırmashılıǵına qarap hár qıylı dúziliwi múmkin. Mektepke shekemgi jastaǵı balalardıń fizikalıq rawajlanıwın anıqlawda qosımsha háreketsheńligine hám sóylegende tildiń rawajlanıwına itibar beriledi. Antropometriyalıq tekseriwler kúnniń birinshi yarımında, jaqtılandırılǵan xanalarda ásbaplar járdeminde, qolaylı mikroklimat sharayatında ótkeriliwi tiyis.

3. Tábiyiy eksperiment usılı - gigienanıń tiykarǵı usılı bolıp, ol organizmge sırtqı ortalıqtıń hár tárepleme tásirin úyrenedi. Bul usılda bala ushın tábiyiy jasaw sharayatında (sabaq tayarlaw, fizikalıq shınıǵıwlar, sport hám háreketli oyınlar h.t.b.) organizm hám qorshaǵan ortalıq arasındaǵı óz-ara baylanıs, tábiyiy faktorlardıń bala organizmine tásiri úyreniledi.

4. Statistika usılı – sırtqı ortalıq faktorları tásiriniń salamatlıqqa unamlı yamasa unamsız tásiri nátiyjesin anıqlaydı. Balalar ushın oqıw orınların arnawlı standartqa say úskeneler hám inventarlar menen támiyinlew, kiyim-kenshek, ayaq kiyimler ólshemlerin anıqlaw hám basqa da kerekli buyımlar menen támiyinlewde qollanıladı. Bul usıl járdeminde profilaktikalıq is-ilajlar islep shıǵıw ushın zárúr maǵlıwmatlar toplanadı. Al, sońǵı jıllarda bolsa, elektronika, kibernetikanıń zamanagóy usıllarınan keńnen paydalanılmaqta. Mısalı, kesellikke anıqlıq kiritiwde (diagnoz) kompyuter-tomomgrafiyasınan keńnen paydalanılmaqta.

5.Gigiena pániniń basqa pánler menen óz-ara baylanısı

«Gigiena» páni basqa social-gumanitar, tábiyiy hám anıq pánler menen óz-ara tıǵız baylanısta oqıtıladı.

2

SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002

This edition published 2008. Mazmunınınan alındı.

Bularǵa fizika, ximiya, matematika, fiziologiya, dene tárbiyası teoriyası hám metodikası, jeńil atletika, sport metrologiyası, sport oyınları hám ekonomika pánleri kiredi. Sonday-aq, dástúr materialların túsindiriw processinde Ózbekstan Respublikası húkimet qararları hám hujjetleri menen keńnen tanıstırıp barıwdı talap etedi. Sabaqlıq lekciya, ámeliy, seminar, laborotoriyalıq jumıslar hám ózbetinshe tapsırmalar beriw formasında alıp barıladı. Lekciya sabaqlarında sport komplekslerin proektlestiriw hám qurıw tiykarları, sonday-aq dene tárbiyası hám dene mádeniyatı tarawı basshılarınıń pedagogikalıq jumıslarında orınlanıwı tiyis wazıypalardı belgilep beriwshi bilimler menen tolıqtıradı. Ámeliy hám óz betinshe tapsırmalar imkan dárejesinde kafedranıń tayanısh bazalarında hám sport bazalarında alıp barıladı. Ámeliy sabaqta kafedrada islep shıǵılǵan tapsırmalar orınlanadı. Oqıtıw barısında talabalar zárúr texnikalıq, normativ hújjetler, ádebiyatlar hám basqa tiyisli úskeneler menen támiyinlenedi. Talabalar óz betinshe izleniwlerden tısqarı tayanısh ádebiyatlar hám metodikalıq kórsetpeler menen támiyinlenedi. Hár bir semestr juwmaǵında juwmaqlawshı qadaǵalaw túrleri ótkeriledi. Oqıtıw dawamında kúndelikli hám aralıq bahalaw túrleri arqalı ózlestirilgen bilimler tekserilip barıladı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar hám tapsırmalar:

1.Ulıwma gigienanıń predmeti hám wazıypaları nelerden ibarat?

2.Dene tárbiyası gigienasınıń maqseti hám wazıypaların túsindiriń?

3.Salamatlıq jaǵdayı haqqında túsinik beriń?

4.Salamatlıqtı saqlawda dene tárbiyası gigienasınıń áhmiyeti haqqında aytıp beriń?

5.Gigienanıń izertlew usılları haqqında túsinik beriń?

6.Gigiena pániniń basqa pánler menen óz-ara baylanısı haqqında aytıp beriń?

7.Dene tárbiya gigienası degende neni túsinesiz?

8.Insan salamatlıǵına tásir etiwshi faktorlardı sanap kórsetiń?

9.Insan salamatlıǵın saqlaw ushın nelerge itibar beriw kerek?

10.Insannıń salamatlıq dárejesi haqqında túsindirip beriń?

Пайдаланылған әдебиятлар:

1. Almatоv K.T. Ulg’ayish fiziоlоgiyasi o’quv qo’llаnmа M.Ulug’bеk nоmidagi UzMU bоsmохоnasi. T.2004

2.Sоdiqоv B.A Yosh fiziоlоgiyasi va gigiеnasi o’quv qo’llаnmа Yangi asr avlodi 2009

3.SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002 This edition published 2008. Mazmunidan olindi.

Qo‘shimcha adabiyotlar

1.D.J.SHaripov “Salomatlik – barchaning va har bir kishining ishi” T., 2001 y.

2.Xripkova A.G., Antropova M.V. Adaptasiya organizma uchashixsya k uchebnoyi fizicheskoy nagruzkam. M.Prosveshenie. 2002.

3.Xripkova A.G., Antropova M.V. Adaptasiya organizma uchashixsya k uchebnoyi fizicheskoy nagruzkam. M.Prosveshenie. 2002.

Elektron ta`lim resurslari

1.www.tdpu.uz

2.www.pedagog.uz

3.www.ziyonet.uz

4.www.edu.uz

2-MODUL. DENE TÁRBIYASÍ GIGIENASÍ PÁNINIŃ OQÍW PÁN SÍPATÍNDA TUTQAN ORNÍ

Реже:

11.Dene tárbiyası hám sport gigienası tariyxı ;

12.Salamatlıq haqqında zamanagóy ilimiy kórsetpeler ;

13.Dene tárbiyasınıń den sawlıqtı bekkemlewge baǵdarlanǵanlıǵı;

14.Is qábilietti asırıw hám tikleniwdiń zamanagóy usılları ;

15.Biologiyalıq quramı asırılǵan azıqlıq zatlar.

1. Dene tárbiyası hám sport gigienası tariyxı

Gigiena grek tilinen «hygienos» alınǵan bolıp, salamatlıq hám emlewshi degen mánisti ańlatadı. Grek ápsanalarına kóre medicina qudayı Eskulaptıń Gigieya ismli qızı jılan kórinisinde kesedegi záhárdi jutıp suwdı zıyansızlandırıp atırǵanlıǵı kórsetilgen. Bul belgi házirde de medicina tımsalı esaplanadı.

Házirde gigiena sózi – bul salamatlıqtı saqlaw hám bekkemlew haqqındaǵı pán degen mánisti ańlatpaqta.

Gigiena pániniń hám sanitariya praktikasınıń rawajlanıw basqıshları qádimgi zamanlarǵa barıp taqaladı. Áyyemgi Greciya, Rim, Arabiya, Hindistan, Qıtay xalıqları arasında jaqsı turmıs keshiriwlerine bolǵan intiliwler sol dáwirlerde-aq payda bolǵan edi. Atap aytqanda, olardıń turmıs keshiriwi, awqatlanıw, hár qanday juqpalı keselliklerdiń tarqalıwınıń aldın alıwda alıp barılǵan say háreketleri arqalı óz sheshimin tapqan. Áyyemgi dáwirlerden-aq tariyxıy hújjetler arqalı bizge belgili, sol dáwirde jasap ótken xalıqlar húkimdarları jámiyet salamatlıǵın saqlawda ǵamxorlıq etip kelgen.

Xalıqlar salamtlıǵın saqlaw boyınsha is-ilajlar arablar, hindler hám basqa da xalıqlarda dáslep diniy máresimler túrinde payda bolǵan bolsa, keyinshelli mámleket qararları arqalı ámelge asırılıp kelingen.

Gigiena dáslep Áyyemgi Greciyada rawajlana basladı hám medicinanıń bir bólimi sıpatında payda boldı. Gigienaǵa baǵıshlanǵan «Hawa, suw hám topıraq haqqında» atamasındaǵı ilmimy dóretpe (b.e.sh. 460-377-jıllırda) Gippokrat tárepinen jazılǵan. Bul qol jazbada Gippokrattıń pikirlewinshe insan salamatlıǵına nızamlı túrde tábiyattıń sırtqı tásir etiwshi kúshleri haqqında sistemalı túrde kórsetip berilgen. Grek filosofı Platon hám Aristoteller óz miynetlerinde sırtqı ortalıqtıń insan salamatlıǵına tásiri haqqındaǵı Gippokrat pikirleriniń rawajlanıwına óz úleslerin qosqan. Nátiyjede gigienada tiykarǵı itibardı tek ǵana dene tárbiyası tiykarında jeke profilaktikaǵa emes, sonday-aq ayrım teoriyalıq bilimlerge tiykarlanıp; suwdı pataslamaw, awqatlanıw qaǵıydaları, qalalardı shıǵındılardan tazalaw boyınsha hám keń jámiyetshilikke baylanıslı jumıslar ámelge asırılatıǵın boldı.

Abu Ali ibn Sino (b.e.sh. 980-1037- jıllırda) gigienaǵa úlken úles qosqan. Onıń 5 bólimnen ibarat «Shıpakerlik ilmiminiń nızamı» kitabında dene tárbiyası arqalı emlewdiń profilaktikalıq sisteması, dieta, vanna qabıl etiw, gigiena qaǵıydaların saqlaw haqqındaǵı pikirleri házirgi kúnge shekem óz mazmunın joǵaltqan emes.

Gigiena pániniń tiykarın salıwshı nemis ilmpazı Maks Pettenkofer (1818-1901) esaplanar edi. Ol gigienaǵa eksperimental izertlew usılın alıp kirdi, sonıń menen birge gigiyena anıq pánge aylanıp, sırtqı ortalıqtı izertlewdiń obektiv usılına iye boldı.

Gigiena boyınsha dáslepki kafedralar Rossiyada A.P.Dobroslavin (1871) tárepinen Peterburg Áskeriy medicina akademiyasında hám F.F.Erisman (1882) tárepinen Moskva qalasında ashıladı hám gigiena pánine tiykar saldınadı. Gigienaǵa sociallıq baǵdarlar kiritip, dáslepki gigiena hám sanitariya tarawındaǵı qánigelerdi jetilistirip shıǵaradı.

A.P.Dobroslavin (1842-1889) gigienanıń túrli tarawlarında, sonnan, gigienalıq izzertlew usılların islep shıǵıwǵa baylanıslı dóretpeleri menen tanıqlı.

F.F.Erisman (1842-1915) gigiyena boyınsha tanıqlı qollanbanıń hám fabrika xızmetkerleriniń miynet hám kúndelikli turmıs sharayatların úyreniw boyınsha kóplegen qollanbalardıń avtorı. Sonday-aq, mektep gigienası, awqatlanıw fiziologiyası hám gigienasına baylanıslı kitaplardıń avtorı bolıp esaplanadı.

Tanıqlı gigienist N.A.Semashko (1874-1949) gigiena pániniń wazıypaların islep shıqqan. Sońınan házirgi dáwirde gigiena institutları hám gigiena páni boyınsha keń kólemli ilimiy jumıslardı alıp bardı.

Dene tárbiyası hám sport gigienasınıń rawajlanıw tariyxı sońǵı 100 jıllardı óz ishine aladı. Áyemgi dúnya tariyxınan bizge belgili dene tárbiyasınan insan salamatlıǵın saqlawda keńnen qollanılıp kelgen. Sonıń menen bir qatarda salamatlıqtı bekkemlewde monsha, massaj, shınıqtırıwshı is-ilajlardan paydalanılıp kelingen.

XVII ásirlerde Slavinetskiy hám Y.Komenskiy ilimiy miynetlerinde dene tárbiyası hám gigienanıń óz-ara baylanıslıǵı kórsetip ótilgen. Dene tárbiyası tiykarǵı tárbiyalaw sisteması sıpatında salamatlıqtı bekkemlewshi, sportshılardıń fizikalıq tájriybelerin arttırıwshı tiykarǵı qural sıpatında ayrıqsha áhmiyetke iye bolǵan. Bul sistemaǵa birinshi bolıp XVII-XIX ásirlerde Rossiya federatsiyasında ilimiy tiykar salındı.

Fizikalıq tárbiya hám dene tárbiyası teoriyasınıń tiykarshısı Pyotr Frantsevich Lestgaft bolıp esaplanadı. Onıń ilimiy pedagogikalıq dóretiwshiligi Peterburg medicina-xirurgiyalıq akademisında baslanǵan. Ol 1865-jılı medicina doktorı, sońınan 1898-jılı xiriurgiya doktorı dissertaciyasın jaqlap shıqqan. P.F.Lesgaftt «Mektep jasındaǵı balalardıń dene tárbiyası», «Balalardı shańaraqta tárbiyalaw hám onıń áhmiyeti», «Anatomiyanıń dene tárbiyası menen baylanısı» kibi ilimiy dóretpelerin jarattı. P.F.Lesgaft dene tárbiyasınıń medicna-biologiyalıq tiykarların jarattı. Bul óz gezeginde dene tárbiyası teoriyası hám metodikası, sońınan fizikalıq shınıǵıwlar fiziologiyası hám gigienası tiykarlarınıń oqıwlıq pán sıpatında qaralıwına alıp keldi. Dene tárbiyası hám sport gigenasınıń rawajlanıwında Rossiya federaciyası dene tárbiya institutlarında gigiena kafedrasınıń shólkemlestiriliwi úlken áhmiyetke iye boldı, onı A.F. Sulima-Samaylo (1919), P.F.Lesgaft atındaǵı institutta V.E.Ignatev (1920), oraylıq dene tárbiya institutın basqardı, sonıń menen birge sol waqıttıń ózinde institut rektorı wazıypasın orınlap keldi.

Kóp jıllıq ilimiy-izertlew jumısların alıp barıw nátiyjesinde fizikalıq shınıǵıwlar hám sport gigienasınıń tiykarǵı wazıypaları anıqlanıp, dene tárbiyası hám sport penen shuǵıllanıwshılar organizmine sırtqı ortalıq faktorlarınıń tásiri, shınıqtırıw, salamatlıqtı bekkemlewshi is-ilajlardı islep shıǵıw, jumıs iskerligin, is qábilietti joqarı dárejege kóteriw, shıdamlılıqtı asırıw, sport kórsetkishleriniń ósiwin támiyinlew maqsetinde tiyisli is-ilajlar belgilendi. Joqarıda kórsetilgen wazıypalar dene tárbiyası hám sport gigienasınıń mazmunına anıq maqsetler qoyıp, onı oqıw páni sıpatında kórsetip berdi. Hawa gigienası, suw hám topıraq gigienası, sport kompleksleri gigienası, jeke gigiena, shınıqtırıw, sportshılardıń awqatlanıwı, sport shınıǵıwları gigenası, ayrım sport túrleri gigenası kibi anıq bólimleri júzege keldi.

Fizikalıq shınıǵıwlar forması hám mazmunınan tısqarı shuǵıllanıwshılar salamatlıǵın bekkemlewge baǵdarlanǵan bolıwı tiyis, bul óz gezeginde pútkil dene tárbiya sistemasına salamatlastırıwshı tásir kórsetedi.

Dene tárbiyası oqıtıwshıları hám sport túrleri boyınsha trenerler gigienanıń baslı qaǵıydaların bilgen halda dene tárbiyanıń salamatlastırıwshı sistemasın ámelge asırıp barsa, F.F.Erismannıń kórsetpelerine muwapıq «gigiyena usılında qollanılsa» dene tárbiyası salamatlastırıwshı faktor bola aladı.

Fizikalıq háreketlerdiń yamasa fizikalıq júklemelerdiń kem yaki kópligin, sport shınıǵıwlarınıń qay dárejede alıp barılıwı hám insan organizmine tásirin anıq bilmey turıp, kútilgen nátiyjege erise almaytuǵınlıǵın biliwimiz tiyis. Solay eken, dene tárbiya institutları talabaları, dene tárbiyası oqıtıwshıları, trener-oqıtıwshılar gigiena tiykarların tolıq biliwleri tiyis, sebebi fizikalıq shınıǵıwlardı durıs shólkemlestiriw, júklemelerdi durıs bólistiriw, sport shınıǵıwların texnikalıq jaqtan durıs támiyinlew hám sportshılardıń racional awqatlanıwların ámelge asırıwda zárúr bolıp tabıladı. Gigiena qaǵıydaların hám normaların jaqsı bilmesten turıp, dene tárbiya hám sportta shuǵıllanıwshılardıń den sawlıǵın saqlaw hám bekkemlewde hám sportta joqarı nátiyjelerge erisip bolmaydı.

Dene tárbiyası hám sport gigienası - dene tárbiyası hám sport penen shuǵıllanıw nátiyjesinde insan organizminde júzege keletuǵın ózgerislerdi úyreniwshi pán bolıp, sırtqı ortalıq faktorlarınıń insan organizmine tásiri, dene tárbiya shınıǵıwların shólkemlestiriw, fizikalıq shınıǵıwlar tásirinde organizmdegi ózgerislerdi, fizikalıq júklemelerdiń tómen yaki joqarılıǵı, durıs awqatlanıw, azıqlıq zatlar quramın, sport túrleriniń úskeneleniwi h.t.b. úyrenedi.

2.Salamatlıq haqqında zamanagóy ilimiy kórsetpeler

Gigienanıń maqseti insan salamatlıǵın saqlaw bolıp tabıladı. Dúnya júzlik den sawlıqtı saqlaw shólkemi ekspertleriniń kórsetpelerine muwapıq: “Salamatlıq –bul insan organizminiń fizikalıq, ruwxıy hám sociallıq jaqtan tetikligi bolıp esaplanadı. Bunda insan organizminiń tek ǵana keselliklerden awlaq bolıwı emes, bálkim fizikalıq kemshiliklerden awlaq bolıwı túsiniledi. Ilimpaz P.V.Bunzenniń pikirinshe «Salamatlıq insan organizminiń ruwxıy, fiziologiyalıq kórsetikishi bolıp, onda hesh qanday keselliklerdiń ushıramawı, organizminiń ayrım organ hám sistemalarında patologiyalıq ózgerislerdiń bolmawı, sonday-aq organizmde funkcionallıq rezervler toplanǵan bolıp, insan organizmi tábiyiy jasaw sharayatında aqıl hám fizikalıq miynet penen birge jumıs iskerliginiń talapqa juwap beretuǵın jaǵdayı» dep kórsetedi.

Salamatlıqtı bahalaw ekige ajıratıladı:

1.Insannıń jasaw turmısındaǵı jumıs iskerligin ólshew arqalı;

2.Hár qıylı sharayatta insannıń óz salamatlıǵı ústinen baqlap barıw qábilieti. Bunnan tısqarı jeke turmıs belgilerin ajıratıp alıw zárúr. Bularǵa:

- insan organizminiń sociallıq dárejesine optimal reakciyası;

- insan organizminiń sırtqı ortalıq penen óz-ara qatnasıqlarınıń teń salmaqlılıǵı; - insan organizminiń sociallıq wazıypalardı orınlaw qábilieti;

- insan organizminiń sırtqı ortalıqtıń hár qıylı tásirlerine shıdamlılıǵı, óziniń ishki

imkaniyatların bir normada saqlap qalıw hám hár tárepleme turmıs tárizin alıp barıwı;

-insan organizminde keslliklerdiń ushıraspawı hám kesellik jaǵdayınıń júz bermewi. Sonıń menen birge organizmniń barlıq talaplarǵa tolıq juwap bere alıwı;

-insan organizminiń fizikalıq, ruwxıy, sociallıq jaqtan jetkiligi.

Qorshaǵan ortalıq faktorları insan organizmine unamsız tásir etiwi múmkin. Insan organizminde júz beretuǵın morfologiyalıq hám funkcionallıq ózgerislerge sociallıq, biologiyalıq maslasıwı nátiyjesinde usı ózgerislerge turaqlılıq payda boladı. Dene tárbiyasınıń tiykarǵı wazıypalarınan biri insan organizminde sırtqı ortalıqtıń hár qıylı unamsız tásirlerine qarsılıq kórsete alıw uqıplılıǵın payda etiw bolıp esaplanadı.

Salamatlıqtıń tiykarǵı elementleriniń biri adam organizmi sistemalarınıń funkcionallıq jaǵdayınıń joqarı dárejede bolıwı esaplanadı.

Insan organizminiń funkcionallıq jaǵdayı bir-neshshe kóriniste bolıwı múmkin. Funkcionallıq jaǵdayı dep adam organizminiń nátiyjeli háreket etiwi esaplanıp, bunda organizmdegi sitemalar nátiyjeli háreket etiwi tiyis. Organizmniń funkcionallıq sistemalarınıń isten shıǵıwı, buzılıw belgileri: ózin qolaysız seziniw, fizikalıq jumıs iskerliginiń páseyiwi, uyqınıń buzılıwı (uyqısızlıq) ishteydiń páseyiwi, óte tásirsheńlik, ruwxıy túskinlik, dene massasınıń 10 kg ǵa azıp ketiwi, júrek urısınıń tezlesiwi, tınısh halda 80 márteden artıq, vertikal haldan gorizantal halǵa ótkende júrek soǵısınıń 100 márteden asıp ketiwi, hawa rayına keskin seziwsheńlik, jeńil miynet islegende de tez sharshaw, tınısh halında da terlew, tez-tez bas awırıwdıń kelip shıǵıwı, uyqıdan soń da hálsizleniw.

Ózbekstan Respublikası “Bilimlendiriw haqqındaǵı” nızamda oqıwshılar salamatlıǵın saqlawǵa mámleketlik siyasat dárejesinde qaraladı. Ózbekstan Respublikası den-sawlıqtı saqlaw ministrliginiń bergen maǵlıwmatlarına kóre 15-20% balalar ámelde den sawlıǵı jaqsı, 50% balalarda salamatlıǵında hár túrli ózgerisler bar, 30-35% balalarda patologiyalıq keselliklerge shalınǵanlıǵı málim etilgen. Bilimlendiriw oqıw orınlarında oqıw processiniń (mámleketlik hám mámleketlik emes, qala hám awıllq jerlerdegi mektepler, gimnaziya, akdemiyalıq licey hám kolledjler) hár qıylı rawajlanıwına alıp keldi. Oqıwshılardıń (dene massasınıń kemeyiwi, júrek qantamır sisteması funkciyasınıń tómenlewi, dem alıw hám bulshıq et sistemasında kemshilikler) jumıs iskerligiń páseyiwi baqlanǵan.

Ulıwma bilim beriw mákemelerinde oqıtıw dáwirinde kóriw aǵzalarınıń hám gewde dúzilisi háreketleri 5 mártebe artadı, 4 márte ruwxıy, nerv sistemasında ózgerisler baqlanadı, 50% mektep jasındaǵı balalarda tayanısh-háreket apparatında ózgerisler payda bolǵanlıǵı baqlanadı, 25-30%

júrek qan-tamır hám dem alıw organları sistemasında, jáne 70% ke jaqın balalar kem háreketleniw nátiyjesinde túrli keselliklerge ushıraydı. Sońǵı jıllarda balalar salamatlıǵı keskin tómenlep ketti. Salamatlıǵı joqarı balalar sanı 15-16% ten 6-4% ke shekem kemeyip ketti. Birinshi basqısh balalar arasında morfofunktsionallıq ózgerisler júz bergen balalar sanı 40,3% ten 23,6% ke kemeydi. Sonıń menen birge salıstırmalı túrde patologiyalıq keselliklerge shalınǵan balalar sanı 44,6% ten 70% ke artıp barmaqta. Kishi mektep jasındaǵı balalar arasında 19,5% fizikalıq jaqtan rawajlanıwda kemshilikleri bar, 14,5% bolalarda dene massası normadan kemligi anıqlanǵan. Bunnan tısqarı 2,3% bolalarda fizikalıq jaqtan rawajlanıwı tómen dárejede ekenligi anıqlanǵan.

Mektep jasındaǵı oqıwshılar arasında fizioligiyalıq funkciyalarındaǵı bunday ózgerislerdi, biz ósip kiyatırǵan balalardıń jası, jınısına tán ózgerisler, turmıs tárizi, háreketsheńlik dárejesi, maǵlıwmatlar kólemi hám muǵdarınan izlewimiz tiyis. Sırtqı ortalıqtıń keri tásirlerine oqıwshılar organizminiń turaqlılıǵın asırıwshı tiykarǵı usıllar tómendegilerden ibarat:

-dene tárbiya processinde sırtqı ortalıqtıń unamsız faktorlarına arnawlı emes turaqlılıǵın

asırıw;

-biologiyalıq ósiw hám rawajlanıw processin tuwrı jolǵa qoyı;

-organizmdi shınıqtırıw hám termoregulyaciya mexanizmlerin jolǵa qoyıw.

Bizge belgili insan salamatlıǵı genetikalıq hám sırtqı ortalıq faktorlarına baylanıslı bolıp, jasaw ornı, medicinalıq jaqtan támiyinlengenligi, turmıs tárizi hám jaratılǵan shárt-sharayatlarǵa tikkeley baylanıslı boladı.

Insan salamatlıǵında eń áxmiyetli faktorlardan; salamat turmıs tárizi hám joqarı dárejedegi dene tárbiyası áhmiyetli orındı iyeleytuǵınlıǵı 1-tablicada keltirilgen.

1-tablica

Salamat turmıs tárizi – normada háreketleniw tártibi, shınıqtırıw, racional awqatlanıw, jasaw sharayatı, zıyanlı ádetlerden saqlanıw bolıp tabıladı.

a. Dene tárbiyasınıń den sawlıqtı bekkemlewge baǵdarlanǵanlıǵı

Balalar hám jas óspirimlerdiń funkcionallıq kórsetkishlerin asırıw, olar organizmindegi ózgerisler hám kemshiliklerdi dene tárbiyası quralları járdeminde saplastırıw ushın tómendegilerdi ámelge asırıw tiyis:

-dene tárbiya quralları arqalı organizmniń sırtqı ortalıqtıń unamsız faktorlarına turaqlılıǵın

asırıw;

-balanıń ósiwi hám normada rawajlanıw processin kúsheytiw;

-organizmde ıssılıqtı basqarıw hám shınıqtırıwdı támiyinlew, tuwrı jolǵa qoyıw.

Hár qanday ilimiy jaqtan durıs shólkemlestirilgen fizikalıq shınıǵıwlar, álbette jas organizmniń tuwrı rawajlanıwına unamlı tásir etedi. Sonıń menen birge balalar ruwxıy jaqtan tuwrı rawlajlanadı, háreket imkaniyatları keńyedi, sırtqı ortalıqtıń keri tásirlerine qarsı turaqlılıǵı artıp baradı.

1. Is qábilietti asırıw hám tikleniwdiń zamanagóy usılları

Hár qanday dene tárbiyası hám sport shınıǵıwlarınan keyin sportshılarda sharshaw jaǵdayı júz beredi. Usı sharshaw jaǵdayınan soń óz qálpine keliw ushın ayrım organlar funkciyasınıń tikleniwi 6-8 sutkadan keyin júz beriwi múmkin. Sportshılardıń is qábilietin tiklewshi usıllar

tiykarınan 3 toparǵa ajıratıladı. Bular pedagogikalıq, psixologiyalıq hám medicina-biologiyalıq tiklewshi usıllar bolıp tabıladı.3

Pedagogikalıq tiklewshi usıllar sportshınıń kún tártibinde (rejiminde) hám shınıǵıwlardı shólkemlestiriw procesinde óz sheshimin tabadı:

1.sporshınıń shuǵıllanıwı (mikro hám makrotsikl) hám kóp jıllıq tayarlıq dáwirlerinde júklemelerdi durıs shólkemlestiriw;

2.sport jarısları hám sport shınıǵıwlarınan soń sportshılar salamatlıǵı ústinen profilaktikalıq baqlaw alıp barıw hám aktiv dem alıwdı shólkemlestiriw;

3.shınıǵıwlardı hár qıylı usıllarda ámelge asırıw (monoton emes);

4.sutkalıq shınıǵıwlardı shólkemlestiriwde azanǵı tayarlawshı, keshqurın bolsa tınıshlandırıwshı xarakterge iye bolıwın támiyinlew;

5.individual júklemelerdi qollanıw hám sport jarısları hám birinshiliklerinde tolıq kompleksli razminkalardı alıp barıw;

6.tolıq kompleksli tikleniw ushın passiv dem alıwdı shólkemlestiriw, ózin-ózi massaj qılıw, muzıka járdeminde shınıǵıwlar alıp barıw.

Joqarıda kórsetilgenlerdi ámelge asırıwda tómendegi faktorlar úlken áhmiyetke iye:

a) Sport shınıǵıwların túrli sharayatlarda alıp barıw (stadion, toǵayzarlarda, park, dárya boylarında h.t.b.);

b) Hár qıylı snaryadlar (kógalandırıw, amortizaciya beriwshi jaslama meteriallar menen qaplaw h.t.b.).

v) Sırtqı ortalıqtıń psixikalıq tásir etiwshi faktorların esapaqa alıw (jaqtılandırıw, reń, muzıka, ionizaciya, sınaplı-kvarclı lampalar járdeminde, poldıń reńi h.t.b.).

Psixologiyalıq tiklewshi usıllar tikleniw dáwirinde fiziologiyalıq sistemalar hám is qábilettiń artıwına unamlı tásir etedi. Bularǵa tómendegiler mısal bola aladı:

- isendirip uyqını keltiriw;

- avtogen ttrenirovka hám onıń modifikatsiyasi; - bulshıq etlerdi bosastırıw;

- arnawlı nápes alıw shınıǵıwları;

- komfort turmıs tárizin jaratıw hám keri tásir etiwshi faktorlardı joǵaltıw. Medicna-biologiyalıq tiklewshi usıllarǵa trenirovka hám sport jarısları dáwirinde is qábilietti

tiklewshi usıllar kiredi:

- úlken kólemli kompleksli gigienalıq is-ilajlar (koloriyalı awqatlanıw, vitaminizaciya, biologiyalıq koloriyalı azıq-awqatlar, kún tártibi, jeke gigiena h.t.b.).

- hár qıylı fizioterapiya hám balneologiyalıq is-ilajlardı alıp barıw (elektr, jaqtılıq, ıssı vannalar, aero-gidroaeroionizatsiya, taw hám teńiz klimatları h.t.b.).

- hár qıylı massaj túrleri (qolda, apparat, kombinaciyalasqan, ózin-ózi massaj). - emlewshi usıllar (kislorod, refleks terapiyalar hám basqalar).

- farmokologiyalıq usıllar.

Organizmniń tikleniwinde fizikalıq faktorlar úlken áhmiyetke iye (ultrafiolet nurlar, suw menen emlew usılları).

Medicina-biologiyalıq tiklewshi usıllar arasında ásirese massaj ayrıqsha orın iyeleydi. Massaj qollar járdeminde (emlew, kosmetikalıq, gigiena hám sport) hám appatar járdeminde

(vibraciyalıq, gidrovibraciyaq, pnevmovibraciyalıq, pnevmomossaj, gidromassaj, ultradawıslı massaj, baromassaj h.t.b.)járdeminde alıp barıladı.

Sportshılarda sutkalıq 4 mártebe awqatlanıw ámelge asırıladı. Sport jarısları aldınan 2 kún

dawamında shınıǵıwlar kemeyttirilip, kóbirek uglevodlı awqat racionı ámelge asırıladı. Azanǵı awqat 25%ti quraydı. Awqat quramında maylar muǵdarı kemeyttirilip, celyuloza muǵdarı asırıladı. Túslik awqat 35% ti quraydı. Onıń quramında haywanat belok muǵdarı asırılıwı tiyis (gósh) uglevod hám maylar muǵdarı da saırıladı. Keshi awqat 25% ti quraydı. Onıń quramına sút ónimleri, balıq hám jarma ónimleri kiritiledi. Awqatlanıw hám trenirovka arasında 1,5-2 saat waqıt bolıwı

3 SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published

2002 This edition published 2008. Mazmunınınan alındı.