Informaciyalıq texnologiyaları

3.1. Ashıq sistemalardıń óz-ara baylanısı modeli.

Esaplaw Texnikası qurallarınıń rawajlanıwı, kóbinese jeke kompyuterlerdiń payda bolıwı jergilikli esaplaw tarmaǵı (JET) dep atalatuǵın jańa tiptegi infor- maciya-esaplaw sistemalardıń jaratılıwına alıp keldi.

JET islep shıǵarıwdı avtomatlastırılǵan proektlestiriw hám texnologiyalıq tayarlaw sistemaları, islep shıǵarıw hám texnologiyalıq birlespelerin basqarıw sistemaları, firma sistemaları, bort basqarıwı sistemaları hám basqalarda keń qollanbaqta. JET hár qıylı islep shıǵarıw bólinbelerin basqarıwdıń quramalı sistemaların qurıwda nátiyjeli usıl esaplanadı. JET medicina , awıl xojalıǵı, tálim, pán hám basqa tarawlarda jedel engizilmekte.

Jergilikli tarmaq – (LAN – Local Area Network), bul at onsha úlken bolmaǵan territoriya (bir kárxana, ofis, bir xana)da jaylasqan kompyuterlerdiń birlesiwine sáykes keledi. JET ushın bar standartlar (tiyislishe Ethernet hám ARCNET) 2,5 km den 6 km ge shekem bolǵan aralıqtaǵı kompyuterler arasında baylanıstı támiyinleydi.

JET – kompyuterler, basqa periferiya qurılmaları (printerler, disk kontrollerleri hám basqalar)nıń baylanısın támiyinleytuǵın hám olardı ulıwma disk yadınan, periferiya qurılmalarınan birgelikte paydalanıwǵa, maǵlıwmatlar menen almasıwǵa imkaniyat beretuǵın apparat quralları hám algoritmler kópligi .

Házirgi waqıtta informaciya-esaplaw sistemaları 3 tiykarǵı tipte bolıwı qabıl qılınǵan (3.1- súwret):

•LAN (Losal Area Network) – kárxana, shólkem, bir shólkem shegarasındaǵı jergilikli tarmaq;

•MAN (Metropolitan Area Network) qala yamasa zonalıq tarmaq, yaǵnıy kala, awıl hám usı sıyaqlılar shegarasındaǵı tarmaq;

•WAN (Wide Area Network) – mámleket, materik, pútin dunya abonentlerin baylanıstırıwshı global tarmaq.

3.1-súwret. Informaciyalıq esaplaw sistemalarınıń túrleri

Maǵlıwmatlardı uzatıw quralları bir kompaniyaǵa tiyisli bolǵan hám tek ǵana

91

usı kompaniya zárúrligine isletiletuǵın informaciya sistemaların Kárxana kólemindegi tarmaq yamasa Korporativ tarmaq (Enterprise Network) dep ataw qabıl qılınǵan. Islep shıǵarıw kárxanalarınıń jumısın avtomatlastırıw ushın kóbinshe MAP/TOP protokolları bazasındaǵı sistemalar isletiledi:

MAP (Manufacturing Automation Protocol) – islep shıǵarıw kárxanaları, zavodlar ushın tarmaq (konstruktorlıq bólimleri hám islep shıǵarıw, texnologiyalıq cexlardıń isleri avtomatlastırıladı). MAR detaldı islep shıqqan konstruktordan bul detal tayarlanatuǵın buyımǵa bolǵan birden-bir texnologiyalıq baylanıstı jaratıwǵa imkaniyat beredi.

TOP (Technical and Office Protocol) – texnikalıq hám administrativlik shólkemdi avtomatlastırıw protokolı.

MAR/TOR sistemaları – islep shıǵarıw kárxanasınıń jumısın tolıq avtomatlastıratuǵın sistema.

JET nıń tiykarǵı maqseti – EEM resursları: programmalar, periferiya qurılmalarınıń sáykesligi, terminallar, yadların bólistiriw. Demek, JET mánisi jalǵanıp atırǵan jumıs stanciyalarınıń mánisine qarata kem bolıwı kerek bolǵan maǵlıwmatlardı uzatıwdıń isenimli hám tezletilgen sistemaǵa iye bolıwı kerek. Basqasha qılıp aytqanda, jiberilgen informaciya birliginiń mánisi jumıs stanciyalarında informaciyanı qayta islew bóliminen júdá tómen bolıwı kerek. Sonnan kelip shıǵıp, bólistirilgen resurslar sisteması sıpatında JET tómendegi principlerge tiykarlanıwı lazım:

•birden-bir uzatıw ortalıǵı;

•birden-bir basqarıw usılı;

•birden-bir protokollar;

•sáykes moduldi shólkemlestiriw;

•informaciya hám programmalıq sáykeslik.

Xalıqaralıq standartlastırıw shólkemi (ISO) hár qıylı mámleketlerde jıynalǵan kóp mashinalı sistemalar tájriybesine tiykarlanıp, ashıq sistemalar arxitekturasınıń koncepciyasın – xalıqaralıq standartlardı islep shıǵıwda isletiletuǵın etalon modelin alǵa rawajlandıradı.

Bul model tiykarında esaplaw tarmaǵı hár qıylı apparat hám programmalıq qurallardı óz ishine alǵan bólistirilgen esaplaw ortalıq sıpatında sáwlelenedi.

Vertikal boyınsha bul ortalıq hár birine tarmaq wazıypalarınan biri júkletilgen logikalıq adımlar qatarınan ibarat boladı.

Gorizontal boyınsha informaciya-esaplaw ortalıǵı ashıq sistemalar diziminiń talapları hám standartlarına juwap beretuǵın jergilikli bólimler (ashıq sistemalar)ge bólinedi.

Qanday da bir funkciyanı orınlaytuǵın hám ol yamasa bul dáreje quramına kiretuǵın ashıq sistema bólegi obekt dep ataladı.

Bir adım obektleriniń óz-ara tásir etiwi ámelge asırılatuǵın qaǵıydalar protokolı (baylanıs usılı) dep ataladı.

Protokollar tarmaq obektleri ortasında informaciya almasıw tártibin belgileydi. Olar óz-ara tásir etetuǵın jumıs stanciyalarına bir-birine shaqırıwlar jiberiw, maǵlıwmatlardı bayan qılıw, qáte hám ziyatların qayta islew hám basqa kóplegen hár qıylı funkciyalardı orınlawǵa imkaniyat beredi. Protokollardıń mánisi

92

anıq kórsetilgen arnawlı buyrıqlar hám olardı juwaplar menen tártipke salınǵan almasıwlardan ibarat (Máselen, fizikalıq baylanıs adımın belgilew – maǵlıwmatlar blokların bir fizikalıq ortalıqta jalǵanǵan eki qurılma ortasında uzatıw).

Hár bir dáreje eki bólimge bólinedi:

–xızmetler specifikaciyası;

–protokollar specifikaciyası.

Xızmetler specifikaciyası dáreje ne qılıwdı, protokollar specifikaciyası bolsa

– ol bunı qanday qılıwdı belgileydi.

Bunda hár bir belgili dáreje birden artıq protokolga iye bolıwı múmkin. Modelde isletiletuǵın kóp sandaǵı dárejeler informaciya-esaplaw processin ápiwayı quramlı bolimlerge ajıratıwdı támiyinleydi. Óz náwbetinde, adımlar sanınıń asıwı qosımsha protokollar hám interfeyslerge sáykes turde qosımsha baylanıslardı jalǵaw zárúrligin keltirip shıǵaradı. Interfeysler (makrobuyrıqlar, programmalar) isletiletuǵın ashıq sistema imkaniyatlarına baylanıslı boladı.

Xalıqaralıq standartlastırıw shólkemi programmalıq dúzilisi de sáykes keletuǵın 7 (dárejeli) basqıshlı modeldi usınıs etti (3.2-súwret).

PT nıń hár bir basqıshı orınlaytuǵın funkciyaların kórip shıǵamız:

1.fizikalıq – fizikalıq kanal menen baylanıstı, baylanıstı biykar qılıwdı, kanaldı basqarıwdı ámelge asıradı, bunnan tısqarı maǵlıwmatlardı uzatıw tezligi hám tarmaq topologiyasın anıqlaydı.

2.Kanallı – jiberilgen informaciya massivlerin qosımsha simvollar menen shegaralaw hám jiberilgen maǵlıwmatlardı qadaǵalawdı ámelge asıradı. JET da jiberilgen informaciya bir neshe paketler yamasa xızmetkerlerǵa bólinedi. Hár bir paket derek mánzillerine hám jiberiletuǵın jerge, bunnan tısqarı qátelerdi anıqlaw qurallarına iye boladı.

3.Tarmaqlı – tarmaqlar (JEEM) ortasında informaciyanı uzatıw baǵdarın belgileydi, qátelerdi qayta islewdi, bunnan tısqarı maǵlıwmatlar aǵımın basqarıwdı támiyinleydi. Tarmaq dárejesiniń tiykarǵı wazıypası – maǵlıwmatlardı baǵdarlaw (tarmaqlar ortasında maǵlıwmatlardı uzatıw). Arnawlı qurılmalar – baǵdarlawshılar (Router) ol yamasa bul xabar qaysı tarmaq ushın arnalǵanlıǵın anıqlaydı hám onı belgilengen tarmaqlarǵa jiberedi. Tarmaq ishinde abonentti anıqlaw ushın zveno mánzili (Node Address) isletiledi. Tarmaqlar ortasında maǵlıwmatlardı uzatıw jolın anıqlaw ushın baǵdarlaǵıshlarda baǵdarlar arqalı maǵlıwmatlardı uzatıw izbe-izligin óz ishine alatuǵın Marshrutlar kesteleri (Routing Tables) qurıladı. Hár bir baylanıs jolı sońǵı tarmaq mánzili, keyingi baǵdarlaǵısh mánzili hám bul baylanıs jolı arqalı maǵlıwmatlardı uzatıw bólegin óz ishine aladı. Bólegin bahalawda aralıq baǵdarlaǵıshlar sanı, maǵlıwmatlardı uzatıw ushın kerek bolatuǵın waqıt, baylanıs liniyası boyınsha maǵlıwmatlardı uzatıwdı pul bóleginiń ózi esapqa alınıwı múmkin. Marshrutlar kestelerin qurıw ushın, kóbinshe, vektorlar usılı, yamasa statikalıq usıl isletiledi. Eń maqul baylanıs jolın tanlawda dinamikalıq yamasa statikalıq usıllar qollanıladı. Tarmaqlardı basqıshda paketlerdi uzatıw proceduralarınıń ekewinen biri qollanılıwı múmkin:

• datagrammalar – yaǵnıy bunda xabardıń bir bólegi yamasa paket erkin ráwishte tarmaqta qáliplesken dinamika menen anıqlanatuǵın hár qıylı baylanıs jolları boyınsha adresatqa jetkizip beriledi. Bunda hár bir paket alıwshınıń mánzili

93

kórsetilgen tolıq bólegin óz ishine aladı. Bunday paketlerdi tarmaq boyınsha uzatıwdı basqarıw proceduraları datagramma xızmeti delinedi;

• virtual baylanıslar – bunda barlıq xabardı jiberiwshiden alıwshıǵa uzatıw jolın ornatıw arnawlı xızmet paketi – baylanıs ushın soraw járdeminde ámelge asırıladı. Bunday jaǵdayda bul paket ushın baǵdar tańlanadı hám alıwshınıń baylanıs ushın tuwra juwabında barlıq keyingi grafikalıq (maǵlıwmatlar uzatıw tarmaǵındaǵı xabarlar aǵımı) ushın biriktiriledi hám onı sonday sol xabardıń basqa paketleri tárepinen keyinshelik isletiletuǵın tiyisli (baylanıs) virtual kanal(ı) nomeri alınadı. Bir virtual kanal boyınsha uzatılatuǵın paketler ǵárezsiz esaplanbaydı hám sonıń ushın bir xabarǵa tiyisli pakettiń tártip nomerin óz ishine alǵan qısqartılǵan bólimin óz ishine aladı.

Kemshilikleri: datagrammalar menen salıstırǵanda ámelge asırıwdıń júdá qıyınlıǵı, xabarlardı ornatıw hám úziw menen baylanıslı qosımsha shıǵınnıń kóbeyiwi.

Sheshim . Datagramma rejimin quramalı dúzilmedegi tarmaqlardaǵı EEM sanı júdá kóp, tarmaqtıń ierarxiyalıq dúzilisi, isenimliligi, baylanıs kanalları boyınsha maǵlıwmatlardı uzatıwdıń tuwrılıǵı, pakettiń uzınlıǵı 512 baytdan kóp bolǵan tarmaqlar ushın isletiw abzalıraq.

4.Transportlı - tómengi (fizikalıq, kanallı, tarmaqlı) dárejelerin programmalıq qurallar menen ámelge asırılatuǵın joqarı dárejeler menen baylanıstıradı. Bul dáreje tarmaqta maǵlıwmatlardı qáliplestiriw quralların olardı uzatıw qurallarınan ajıratadı. Bul jerde informaciyanı málim uzınlıǵı boyınsha bóliw ámelge asırıladı hám jiberiletuǵın mánzil anıqlastırıladı. Transport dárejesi jiberilgen xabarlar yamasa baylanıslardı multiplikaciya qılıwǵa imkaniyat beredi. Xabarlardı multiplikaciya qılıw xabarlardı bir waqıttıń ózinde bir neshe baylanıs liniyaları boyınsha uzatıwǵa imkaniyat beredi, baylanıslardı multiplikaciyalaw bolsa – hár qıylı baylanıslar ushın bir neshe xabarlardı bir jiberiwde uzatadı.

5.Seanslı – bul basqıshda eki óz-ara baylanıs qılıp atırǵan paydalanıwshı ortasındaǵı baylanıs seanstı basqarıw ámelge asırıladı (baylanıs seansınıń baslanıwı hám tamamlanıwın anıqlaydı: normal yamasa áhmiyetli; baylanıs seansınıń da, dawamlılıǵın hám rejimin anıqlaydı; maǵlıwmatlar uzatıwda aralıq qadaǵalaw hám qayta tiklew ushın sinxronlaw tochkaların anıqlaydı; baylanıs seansı dawamında qátelerden soń maǵlıwmatlar joytılmastan baylanıstı qayta tikleydi).

6.Usınıs etiwli – paydalanıwshı programması ushın zárúr formada maǵlıwmatlardı usınıs etiw, processlerdiń óz-ara tásir etiwin jaratıw hám bayan qılıw, maǵlıwmatlardı kodlaw/kodlardı ashıw, bunnan tısqarı, maǵlıwmatlardı kompressiya hám dekompressiya qılıwdı basqaradı. Jumıs stanciyalarında hár qıylı operaciyalıq sistemalar isletiliwi múmkin: DOS, UNÍX, OS/2. Olardıń hár biri óz fayl sistemasına, maǵlıwmatlardı saqlaw hám qayta islew formatlarına iye. Bul basqıshnıń wazıypası informaciyanı uzatıwda maǵlıwmatlardı informaciyalıq sistemada isletiletuǵın formatqa qayta ózgertiw esaplanadı. Maǵlıwmatlardı qabıl qılıwda maǵlıwmatlardı usınıs etiwdiń bul basqıshı keri qayta ózgertiwdi orınlaydı. Sonday qılıp, hár qıylı operaciyalıq sistemalar isletiletuǵın stanciyalar ortasında maǵlıwmatlar almasıwdı uyımlastırıw imkaniyatı júzege keledi. Maǵlıwmatlardı

94

usınıs etiw formatları tómendegi tárepleri menen parıqlanıwı múmkin:

•bitlerdiń izbe-iz keliw tártibi hám bitlerdegi belginiń ólshemi;

•baytlardıń izbe-iz keliw tártibi;

•belgilerdi usınıs etiw hám kodlaw;

•fayllar dúzilisi hám sintaksisi.

Maǵlıwmatlardı kompressiya qılıw hám jaylastırıw maǵlıwmatlardı uzatıw waqtın qısqarttıradı. Jiberilgen informaciyanı kodlaw onı uslap alıwdan qorǵawdı támiyinleydi.

7. Ámeliy – ámeliy tarmaq programmaları, xızmet kórsetiwshi fayllar onıń qálewinde boladı, bunnan tısqarı esaplaw, informaciya-qıdırıw isleri, informaciyanı logikalıq qayta ózgertiw, pochta xabarların uzatıw hám basqalardı orınlaydı. Bul basqıshtıń bas wazıypası – paydalanıwshı ushın qolay interfeysti támiyinlew. Almasıw hár qıylı basqıshlarda hár qıylı informaciya birlikleri: bitlar, xızmetkerler, seansli xabarlar, paydalanıwshı xabarları menen júz beredi.

JET da protokollar

JET ın payda qılıw protokollar hám interfeyslar ierarxiyasın óz ishine alıwshı processlerdi kóp basqıshlı basqarıw principine tiykarlanadı. Fizikalıq kanaldı basqarıw (FKB) protokolı fizikalıq baylanıs kanalı arqalı maǵlıwmatlardı usınıs etiw forması hám uzatıw tártibin belgileydi, maǵlıwmatlardaǵı xızmetkerlerdıń bası hám aqırın belgileydi, kanaldıń ótkiziw qábiletine sáykes tezlikte signallardı qáliplestiredi hám qabıl etedi.

Ekinshi (kanallı) dárejeni eki kishi dárejege bóliw múmkin: kanaldan erkin paydalanıwdı basqarıw (KPB) hám informaciya kanalın basqarıw (IKB).

KPB protokolı kanal arqalı maǵlıwmatlardı uzatıw tártibin, maǵlıwmatlardı

maǵlıwmatlardı uzatıwda tekseriw kodları qáliplesedi.

Kópshilik JET larda tarmaq dárejesiniń zárúrligi joǵaladı. Monokanallardı óz ishine alatuǵın bir neshe JET ın komplekslewde oǵan qaratıladı.

Maǵlıwmatlardı uzatıwdı basqarıw (MUB) protokolı maǵlıwmatlar almasıwdaǵı processlerdiń zárúrlikleri hám basqarıwdıń tómengi basqıshları payda qılatuǵın informaciya kanalınıń shekleniwleri ortasındaǵı parıqlardı joqqa shıǵaratuǵın transport interfeysin támiyinleydi. Joqarı dáreje – baylanıs seansın basqarıw (BSB), maǵlıwmatlardı usınıs etiwdi basqarıw (MUET), ámeliy programmalardı basqarıw (ÁPB) – protokolları óz funkciyaları boyınsha sáykes global tarmaq protokollarına usaydı, yaǵnıy terminallarınıń processler, programmalardıń uzaqlasqan fayllardan erkin paydalanıw, fayllardı uzatıw, wazıypalardı uzaqtan turıp kirgiziw, grafikalıq informaciya menen almasıw hám basqalar ámelge asırıladı.

3.2. Tarmaqlardaǵı qurılmalardıń óz-ara baylanısın payda qılıw

Maǵlıwmatlarǵa qayta islewdi shólkemlestiriw usılı belgili tarmaq operaciyalıq sisteması tárepinen támiyinlep turılatuǵın paydalanıwshılardıń óz-ara baylanısına kóre informaciya sistemalardıń eki túrin ajıratıp kórsetiw múmkin:

-ierarxiyalıq tarmaqlar;

-klient/server tarmaqları.

Ierarxiyalıq tarmaqlarda maǵlıwmatlardı saqlaw, olardı qayta islew, paydalanıwshıǵa usınıs etiw menen baylanıslı barlıq wazıypalardı oraylıq kompyuter orınlaydı. Paydalanıwshı oraylıq kompyuter menen terminal járdeminde baylanıs etedi. Informaciyalardı kiritiw hám ekranga shıǵarıw operaciyaların oraylıq kompyuter basqaradı.

Ierarxiyalıq tarmaqtıń abzallıqları:

•buzılmastan islewdi, maǵlıwmatlardıń saqlanıwın támiyinlewdiń jaqsı islengen texnologiyası;

•informaciyanı qorǵaw hám jasırınlılıqtı támiyinlewdiń isenimli sisteması.

Kemshilikleri:

1.apparat hám programmalıq támiynatınıń mánisi, isletiw shıǵınınıń joqarılıǵı;

2.tarmaqtıń tez islewi hám isenimliliginiń oraylıq kompyuterge baylanıslılıǵı.

Klient/server sistemalarında maǵlıwmatlarǵa qayta islew eki obekt: server hám klient ortasında bólistirilgen. Klient – bul wazıypa, jumıs stanciyası, paydalanıwshı. Ol server ushın soraw dúziwi, fayldı oqıwı, jazıwlardı izlewi hám t. b. lardı orınlawı múmkin. Server – sorawǵa qayta isleytuǵın qurılma yamasa kompyuter. Ol maǵlıwmatlardıń saqlanıwı, bul maǵlıwmatlardan erkin paydalanıwdı shólkemlestiriw hám maǵlıwmatlardı klientke uzatıw ushın juwap beredi.

Klient/server sistemalarında maǵlıwmatlarǵa qayta islew klient hám server ortasında bólistirilgen, sonıń ushın da klient hám server sıpatında paydalanatuǵın

96

kompyuterlerdiń jumıs ónimine talap ierarxiyalıq sistemalardaǵıǵa qarata júdá tómen. Óz-ara baylanıstı shólkemlestiriw boyınsha klient/server usılınan paydalanıwshı sistemalardıń eki túrin ajıratıp kórsetiw qabıl qılınǵan:

-teń huqıqlı tarmaq;

-server ajıratılǵan tarmaq.

Teń huqıqlı tarmaq – bul jumıs stanciyalarınıń óz-ara baylanısın basqarıwdıń birden-bir orayı bolmaǵan, maǵlıwmatlardı saqlawdıń birden-bir qurılması bolmaǵan tarmaq (3.4 - súwret). Bunday tarmaqtıń operaciyalıq sisteması barlıq jumıs stanciyaları boyınsha bólistirilgen, sonıń ushın hár bir jumıs stanciyası bir waqıttıń ózinde server, klient sıpatında da funkciyalardı orınlanıwı múmkin. Paydalanıwshı bunday tarmaqta basqa jumıs stanciyalarına jalǵanǵan barlıq qurılmalar (printerler, qattı disklar hám basqalar) dan erkin paydalana aladı.

3.3 - súwret. Klient/server sistemasınıń islew principi

Abzallıqları: bahasınıń pásligi (tarmaqlarǵa jalǵanǵan barlıq kompyuterlerden paydalanıladı hám tarmaqtıń islewi ushın zárúr PT bahasınıń ortashalıǵı); isenimliliktiń joqarılıǵı (bir ǵana jumıs stanciyası isden shıqqanda informaciyanıń tek ǵana bazı bir bólimlerden paydalanıw múmkin bolmaydı).

Kemshilikleri: tarmaqtıń isi bir waqıtta isletilip atırǵan stanciyalar sanı 10 nan artıq bolmaǵanda ǵana nátiyjeli boladı; jumıs stanciyaları óz-ara baylanısın nátiyjeli basqarıw hám informaciyanıń jasırınlıqtı támiyinleniwin shólkemlestiriwdiń qıyınlıǵı; jumıs stanciyaları PT tı jańalaw hám ózgertiwdiń qıyınlıǵı.

97

3.4 - súwret. Teń huquqlı tarmaq

Serveri ajıratılǵan tarmaq – bul jerde kompyuterlerden biri tarmaq serveri

– ulıwma paydalanatuǵın maǵlıwmatlardı saqlaw, jumıs stanciyaları ortasındaǵı óz-ara baylanıstı shólkemlestiriw, servis xızmetlerin ámelge asırıw funkciyasın orınlaydı (3.5-súwret). Bunday kompyuterde operaciyalıq sistema orınlanadı hám barlıq ajıratılatuǵın qurılmalar (qattı diskler, printerler, modemler hám t. b.) oǵan jalǵanadı, maǵlıwmatlardı saqlaw, tapsırmalardı baspadan shıǵarıw, tapsırmalardı aralıqtan turıp qayta islew jumısların orınlaydı. Jumıs stanciyaları server arqalı ózara baylanıs etedi, sonıń ushın bunday tarmaqlardı logikalıq shólkemlestiriwdi «juldız» topologiyası tárzinde kórsetiw múmkin, bunda oraylıq qurılma server esaplanadı.

Abzallıqları: maǵlıwmatlardı qayta islewdiń tezligi joqarı (oraylıq kompyuterdiń tez islewi menen belgilenedi hám serverge bir waqıttıń ózinde bir neshe paydalanıwshıdan túsetuǵın sorawlarǵa qayta islew hám orınlawǵa mólsherlengen arnawlı tarmaq operaciyalıq sisteması ornatıladı); informaciyanı isenimli qorǵaw hám sırlılıqtı támiyinlew sistemasına iye; basqarıwda teń huqıqlarǵa qaraǵanda ápiwayı boladı.

Kemshilikleri: bunday tarmaq server ushın ayrıqsha kompyuter zárúrligi sebepli de qımbatraq; teń huqıqlıǵa qarata beyimlesiwshiligi júdá tómen.

3.5 - súwret. Serveri ajıratılǵan tarmaq

98

Serveri ajıratılǵan tarmaqlar júdá keń tarqalǵan esaplanadı.: LAN Server, ÍBM Corp., VÍNES, Banyan System Ínc., NetWare, Novell Ínc bunday túrdegi tarmaq operaciyalıq sistemaǵa mısal boladı

Tarmaq qurılmalarınıń óz-ara baylanısında maǵlıwmatlardı uzatıw usılları ayrıqsha áhmiyetke iye.

Buwınlar ortasında maǵlıwmatlar menen almasıwda maǵlıwmatlardı uzatıwdıń úsh usılınan paydalanıladı:

•simpleks (bir tárepke baǵdarlanǵan) uzatıw (televidenie, radio);

•yarımdupleks (informaciyanı qabıl etiw /uzatıw náwbeti menen ámelge asırıladı);

•dupleks (eki tárepke baǵdarlanǵan), hár bir stanciya bir waqıttıń ózinde maǵlıwmatlardı uzatadı hám qabıl qılıp aladı.

Maǵlıwmatlardı uzatıw ushın informaciya sistemalarında izbe-iz uzatıw eń kóp qollanıladı. Izbe-iz uzatıwdıń asinxron hám sinxron usıllarınan keń paydalanıladı.

Asinxron uzatıwda hár bir simvol ayrıqsha uzatıladı. Start bitleri qabıl etiwshini uzatıw baslanǵanlıǵı haqqında xabarlandırıladı. Soń simvol uzatıladı. Uzatıwdıń isenimliligin anıqlaw ushın juplılıq bitinen paydalanıladı (eger simvoldaǵı birlikler sanı taq bolsa juplılıq biti 1ge, keri jaǵdayda 0 ga teń boladı). Sońǵı bit - «stop bit» uzatıw tawsılǵanlıǵı haqqında signal beredi.

Abzallıqları: onsha quramalı bolmaǵan islengen sistema; onsha qımbat bolmaǵan (sinxronǵa qarata) interfeys úskenesi.

Kemshilikleri: ótkiziw qábiletiniń úshten bir bólegi xızmet bitlerin uzatıwǵa sarıplanadı (start/stop hám juplılıq bitin); sinxronǵa qarata uzatıw tezliginiń onsha joqarı emesligi; qáteler kóp bolǵan jaǵdaylarda juplılıq biti járdeminde alınǵan informaciyanıń isenimliligin anıqlap bolmaydı.

Asinxron uzatıwdan maǵlıwmatlar menen waqtı-waqtı menen almasatuǵın hám maǵlıwmatlardı uzatıwdıń joqarı tezligi talap etilmeytuǵın sistemalarda paydalanıladı. Bazı bir sistemalar juplılıq bitinen simvol biti sıpatında paydalanadı, informaciyanı qadaǵalaw bolsa maǵlıwmatlar menen almasıw protokolları dárejesinde orınlanıwı (Xmodem, Zmodem, MNP).

Sinxron usıldan paydalanılǵanda maǵlıwmatlar bloklap uzatıladı. Qabıl qılıwshı hám uzatqıshtıń jumısın sinxronlastırıw ushın blok aldınan sinxronlastırıw bitleri uzatıladı. Soń maǵlıwmatlar, qátelerdi anıqlaw kodı hám uzatıwdıń tawsılǵanlıǵı simvolı uzatıladı. Sinxron uzatıwda maǵlıwmatlar da simvollar, da bitlar aǵımı sıpatında uzatılıwı múmkin. Qátelerdi anıqlaw kodı sıpatında, ádette, qátelerdi anıqlawdıń ciklik artıqshalıq kodı (CRC) nan paydalanıladı. Ol maǵlıwmatlar maydanı quramı boyınsha esaplap shıǵıladı hám qabıl qılınǵan informaciyanıń isenimliligin anıqlaw imkaniyatın beredi.

Abzallıqları: maǵlıwmatlardı uzatıw nátiyjeliginiń joqarılıǵı; maǵlıwmatlardı uzatıw tezliginiń joqarılıǵı; qátelerdi anıqlawdıń isenimli ornatılǵan mexanizmi.

Kemshilikleri: júdá quramalı hám oǵan sáykes ráwishte júdá qımbatraq interfeys úskenesi.

Tarmaqlardıń óz-ara baylanısında kommutaciya quralların kórip shıǵamız.

99

JET dı kabellerdiń qálegen tipi menen jaratıw múmkin. Eń arzan kabel telefoniyada paydalanılatuǵın esilgen sım juplıqtan ibarat bolǵan orama jup kabeli (3.6 - súwret). Ol ekranlanǵan hám ekranlanmaǵan bolıwı múmkin. Ekranlanǵan kabel elektr magnit tásirlerine júdá shıdamlı boladı. Biraqta ámeliyatta kópshilik jaǵdaylarda ekranlanmaǵan kabelden paydalanıladı, sebebi bunday túrdegi kabelden telefon liniyaların ótkeziwde paydalanıladı hám ekranlanǵan kabelden júdá arzan. Kishi mekemeler ushın júdá qolay. Bul kabeldiń kemshilikleri signallardıń sóniw koefficienti joqarılıǵı hám elektrmagnit tásirlerine joqarı dárejede sezgirligi, sonıń ushın JET da orama juplıqtan paydalanıwda aktiv qurılmalar ortasındaǵı eń joqarı aralıq 100 metrgeshe boladı.

3.6 – súwret. Orama kabeldiń kórinisi

Koaksial kabel. Bul kabelden maǵlıwmatlar uzatıwdıń eki hár qıylı sistemada paydalanıw múmkin: signaldı modulyaciyalap hám modulyaciyalamastan uzatıw. Birinshi jaǵdayda cifrlı signal JK den qanday formada uzatılsa, onnan sonday formada paydalanıladı hám birden kabel boylap qabıl etiw stanciyasına uzatıladı. Ol tezligi 10 Mbit/sek geshe hám eń joqarı tásir radiusi 4000 m bolǵan bir ǵana uzatıw kanalına iye. Ekinshi jaǵdayda cifrlı signal analoglı signalǵa aylandırıladı hám ol qabıl etiw stanciyasına jónetiledi, ol jerde jáne cifrlı signalǵa aylandırıladı. Signaldı aylandırıw operaciyasın modem (modulyator/demodulyator) orınlaydı; hár bir stanciya óz modemine iye bolıwı kerek. Maǵlıwmatlardı uzatıwdıń bul usılı kóp kanallı (onlap kanallar boyınsha uzatıwdı támiyinleydi, onıń ushın tek ǵana bir ǵana kabelden paydalanadı) esaplanadı. Bunday usıl menen dawıslardı videosignallardı, maǵlıwmatlardı uzatıw múmkin. Kabel uzunlıǵı 50 km geshe jetiwi múmkin. Signallardı modulyaciyalap uzatıw modulyaciyalamastan uzatıwǵa qarata júdá qımbat turadı. Sonıń ushın úlken kárxanalar ortasında maǵlıwmatlardı uzatıwda onnan paydalanıw júdá nátiyjeli boladı.

3.7 – súwret. Koaksial kabeldiń kórinisi

100