Informaciyalıq texnologiyaları

S. S. Qosimov

INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ

KIRISIW

Sizlerdiń dıqqatıńızǵa usınılıp atırǵan bul oqıw qollanba texnika joqarı oqıw orınları studentlerine arnalǵan bolıp, oqıwshılardıń texnika joqarı oqıw orınları bakalavriat baǵdarınıń oqıw rejelerinde bolǵan "Informatika" páni mazmunı menen tolıq ráwishte tanıs, degen úmitte dúzilgen, tanıs bolmaǵan jaǵdayda "Informatika" pániniń tiykarǵı bólimin jáne bir márte tákrarlawdı talap etedi.

"Informatika" hám "Informaciyalıq texnologiyalar" pánleri(kursları)niń úzliksiz, bir biri menen logikalıq baylanısqan bolıwı kerek, degen pikir payda bolǵanlıǵına kóp waqıt boldı. Biraq, tilekke qarsı, usı waqıtqa shekem "Informatika" hám "Informaciyalıq texnologiyalar" pánlerin mektepten baslap

úzliksiz oqıtıw koncepciyası islep shıǵılmaǵanlıǵı ashınarlı jaǵday.

Házirgi kúnge kelip bilimlendiriwde "Informatika" hám "Informaciyalıq texnologiyalar" pánlerin úzliksiz oqıtıwǵa barlıq sharayatlar bar dep esaplaymız, olardıń tiykarǵıları tómendegiler:

materiallardıń kólemi, mazmunı, áhmiyeti hám zárúrligi menen parıq etetuǵın "Informatika" hám "Informaciyalıq texnologiyalar" pánleriniń logikalıq baylanısqan dástúriniń bolıwı;

pánlerdi qánigelestirilgen dástúrde, yaǵnıy bakalavriat baǵdarlarınıń ózine tán qásiyetlerin esapqa alǵan jaǵdayda oqıtıw imkaniyatı;

pánlerdiń dástúrinde informaciyalıq texnologiyalar tarawınıń

rawajlanıwın esapqa alıw múmkinligi.

"Informatika" hám "Informaciyalıq texnologiyalar" pánlerin oqıtıwdıń ózine tán qásiyetlerden biri sıpatında modul sistemasın kórsetiw múmkin, sebebi bul sistema studentler biliminiń hár táreplemeliligin esapqa aladı. Modul sistemasınıń jáne bir unamlı qásiyetlerinen biri, pánniń mazmunın keńeytiw, ózgertiw, jetilistiriw hám jańa modul elementlerin kiritiw, sonday-aq modul arasında jańa basqıshlarǵa ótiw múmkinligi.

Metodologiya tárepinen "Informatika" hám "Informaciyalıq texnologiyalar" pánleriniń úzliksizligi tómendegilerge tiykarlanadı:

pánler mazmunınıń birligi, yaǵnıy bir-birin tolıqtırıwı;

oqıtıw usılınıń hám biliw kónlikpeleriniń uqsaslıǵı.

Joqarıdaǵılar menen bir qatarda oqıw qollanbasın tayarlawda respublikanıń baylanıs hám informaciyalıq texnologiyaları tarawında kadrlar tayarlaw, qayta tayarlaw hám qánigeler bilimin jetilistiriw boyınsha bazalıq joqarı oqıw ornı esaplanǵan Tashkent informaciyalıq texnologiyaları universitetinde sońǵı jıllarda "Informatika" hám "Informaciyalıq texnologiyalar" pánlerin oqıtıw tájriybesi tiykar etip alındı. Bazı bir joqarı oqıw orınlarınıń bakalavriat baǵdarları oqıw rejelerinde "Informatika" hám "Informaciyalıq texnologiyalar" pánleri bir pán sıpatında alıp barıladı. Usınday jaǵdayda, qollanbadan pánniń ekinshi bólimin ózlestiriwde paydalanıwǵa máslahat beremiz.

Pándi oqıtıw modul sistemasında alıp barıwǵa mólsherlengen bolıp, moduller bir-biri menen logikalıq baylanısqan.

TITUde sońǵı jıllarda "Informatika" pánin oqıtıw pán boyınsha studentler

2

biliminiń hár qıylılıǵın esapqa alıp differenciallanǵan toparlarda alıp barıladı. Bul sistemanı "Informaciyalıq texnologiyaları" pánin oqıtıwda hám de tájriybe sıpatında qollanıwdı usınıs etemiz.

Qollanbanıń bazı bir modullerinen (baplarınan) akademiyalıq licey hám kásip-óner kollejdleri oqıwshıları, sonday-aq pándi óz betinshe úyreniwshiler de paydalanıwları múmkin.

Qollanbada ushıraytuǵın atamalar hám túsinikler mánisleri hámmege bir qıylı bolıwı ushın qollanbanıń aqırında bólek modul sıpatında glossariy berilgen.

Qollanbanı tayarlawda O.A.Bakirov, S.R.Saidxojaev, ―Informaciyalıq texnologiyalar‖ kafedrası oqıtıwshıları X. B. Sultanov (3-bap), D. M. Xalimova (4- bap) hám W. R. Xamdamovlar (5-bap) jaqınnan járdem berdi. Joqarıdaǵı oqıtıwshılarǵa, sonday-aq materiallardan paydalanıwǵa imkaniyat jaratqan hám paydalı másláhátler bergen hámde kompyuterde betlerdi teriwde, redaktorlıq, korrektorlıq jumıslarında járdem bergen "Informatika" hám "Informaciyalıq texnologiyalar" kafedraları aǵzalarına, sınshılarǵa hám de qollanba haqqındaǵı barlıq pikir hám usınısları ushın hurmetli kitap oqıwshılarına avtor óz minnetdarshılıǵın bildiredi.

Avtor

3

1.1.Informaciyalıq sistema túsinigi.

1.2.Avtomatlastırılǵan informaciyalıq sistemalardıń tiykarǵı komponentleri.

1.3.Informaciyalıq sistemalardıń rawajlanıw basqıshları.

1.4.Informaciyalıq sistemasındaǵı processler hám olardı engiziw.

1.5.Informaciyalıq sistemada shólkemdi basqarıw dúzilisi.

1.6.Informaciyalıq sistemanı jaratıw.

4

1.1. Informaciyalıq sistema túsinigi.

«Sistema» degende bir waqıttıń ózinde birden-bir pútin dep qaralatuǵın hár qanday obekt, hám de qoyılǵan maqsetlerge erisiw máplerinde birlestirilgen hár qıylı elementler jıynaǵı túsiniledi.

Bizge belgili, búgingi kúnde kóplegen hár qıylı sistemalar jaratılǵan bolıp, olar óz quramı hám bas maqsetleri boyınsha bir-birinen parqlanadı. Máselen, tómendegi kestede bir neshe sistemalarǵa úlgiler keltirilgen.

1.1-keste

«Sistema» túsinigi keń tarqalǵan hám júdá kóplegen mánilerde qollanıladı. Informaciya sistemalarına qarata qollanılǵanda kópshilik jaǵdaylarda texnikalıq qurallar hám programmalar kópligi názerde tutıladı. Kompyuterdiń tek ǵana apparat bóleginde sistema dep ataw múmkin. Belgili ámeliy wazıypalardı orınlaw ushın hújjetlerdi júritiw hám esap-kitaplardı basqarıw processleri menen toltırılǵan kóplegen programmalardı da sistema dep esaplaw múmkin.

Hár bir sistema tórt tiykarǵı bólimnen ibarat:

•kiritiw;

•qayta islew;

•shıǵarıw;

•keri baylanıs.

1.1 – súwret.Sistemalar, olardıń elementleri hám maqsetlerine mısallar.

5

Informaciyalıq sistemanıń maqseti – belgili professional iskerlik penen baylanıslı bolǵan professional informaciya islep shıǵarıw. Informaciya sistemaları hár qanday tarawdaǵı wazıypalardı sheshiw processinde zárúr bolatuǵın informaciyanı toplaw, saqlaw, qayta islew, shıǵarıp beriwdi támiyinleydi.

Informaciyalıq sistema – qoyılǵan maqsetlerge erisiw jolında informaciyanı toplaw, saqlaw, qayta islew hám shıǵarıwda paydalanatuǵın qurallar, usıllar hám kadrlardıń óz-ara baylanıslı jıynaǵı.

Mısal.

Máselen, universitet studentleri hám bahaları informaciyalıq sistemanı alsaq ―Kiritiw‖ komponenti hár bir pánnen hár bir studenttiń bahaları bolıwı múmkin. ―Qayta islew‖ komponenti járdeminde studentlerdiń ortasha bahasın esaplaw, salıstırıw hám basqa ámeller orınlanıwı múmkin. ―Shıǵarıw‖ komponentinde bolsa studentlerdiń ulıwma nátiyjelerin usınıs etiw, joqarı bahaǵa oqıytuǵın studentlerdiń dizimin shıǵarıw sıyaqlı wazıypalar orınlanıwı múmkin.

Búgúngi kúndegi zamanagóy informaciyalıq sisteması túsinigi informaciyanı qayta islewdiń tiykarǵı texnikalıq quralı sıpatında jeke kompyuterlerden paydalanıwdı kózde tutadı. Iri shólkemlerde jeke kompyuterler menen bir qatarda informaciyalıq sistemanıń texnikalıq bazası quramına meynfreym yamasa super elektron esaplaw mashinaları kiriwi múmkin. Bunnan tısqarı, eger islep shıǵarılıp atırǵan informaciya paydalanıwshısı bolǵan hám onısız bul informaciyanı alıw hám usınıs etiw múmkin bolmaǵan, adamnıń roli esapqa alınbas eken, informaciya sisteması texnikalıq tımsalınıń ózi hesh qanday áhmiyetke iye bolmay qaladı.

Shólkem degende ulıwma maqsetler jolında birlesken hám ulıwma materiallıq hám de finans qurallarınan materiallıq hám informaciya ónimlerin hám de xızmetlerin islep shıǵarıw ushın paydalanatuǵın adamlar birlespesi túsiniledi. Tekste eski sóz - «shólkem» hám «firma» sózleri teń mánislerde qollanıladı.

Kompyuterler hám informaciyalıq sistemaları ortasında parıq barlıǵı anıq. Kompyuterler qánigelesken programmalıq qurallar menen úskenelengen bolıp, informaciyalıq sistemaları ushın texnikalıq baza hám qural esaplanadı.

6

Kompyuterler hám telekommunikaciyalar menen jumıs alıp baratuǵın xızmetkerler har qanday informaciyalıq sistemasınıń májbúriy quramı esaplanadı.

Informaciyalıq sistemalardıń qollanıw tarawları hár qıylı. Sonday-aq, hár bir sistemaǵa tán bolǵan qásiyetler hám ózine tánlikler de hár qıylı. Belgili informaciyalıq sistemanıń qásiyetleri jıynaǵın belgilewshi kóplegen faktorlar arasında úsh tiykarǵı faktordı ajratıp kórsetiw múmkin, bular: sistemanıń texnikalıq dárejesi; qayta islenip atırǵan informaciya xarakteri; informaciyanı qollanıw maqsetleri, yaǵnıy usı sistema sheshiwde járdem beriwi mólsherlengen wazıypalar sheńberi. Sanap ótilgen faktorlar hám sistemanıń ózinde, de paydalanıwshılar ushın usınıs etiletuǵın informaciya formasınıń, informaciyanı qayta islew processleri xarakteriniń hám sistemanıń sırtqı ortalıq penen óz-ara baylanısınıń, sistemanıń algoritmlik hám programmalıq támiynatınıń quramın belgilep beredi.

Texnikalıq dárejesi boyınsha informaciya sistemaları tómendegi sistemalarǵa bólinedi:

•qolda orınlanatuǵın (ruchnoy);

•mexanizaciyalasqan;

•avtomatlastırılǵan;

•avtomatlasqan.

Sistemanı sanap ótiwi tártibi olar jaratılıwınıń tariyxıy izbe-izligin sáwlelendiredi.

Qolda orınlanatuǵın (ruchnoy) informaciya sistemalarında informaciyanı qayta islewdiń barlıq processleri qolda orınlanadı. Qolda qayta islenetuǵın sistemalardıń informaciya massivleri kólemi onsha úlken bolmaydı, maǵlıwmatlar hár qıylı tiptegi jetkerip beriwshilerde saqlanadı. Bunday sistemalarda informaciyanı izlew ushın ápiwayı selektiv qurılmalardan paydalanıladı. Tiykarın alǵanda qolda orınlanatuǵın (ruchnoy) informaciya sistemaları sistema emes, bálkim málim belgiler jıynaǵı boyınsha zárúr informaciyanı izlewdi jeńillestiriwshi qurılmalar esaplanadı. Bul qurılmalar arzan, olar menen islew ápiwayı, olardı isletiw ushın joqarı dárejeli xızmet kórsetiwshi kadrlar talap etilmeydi.

Mexanizaciyalasqan informaciya sistemalarında informaciyanı qayta islew hám izlew ushın hár qıylı mexanizaciyalasqan qurallardan paydalanıladı, olar arasında esaplaw-perforaciya mashinaları eń keń tarqalǵan. Mexanizaciyalasqan informaciya sistemalarında informaciya jetkerip beriwshileri bolıp, perfokartalar esaplanadı. Bunday mexanizaciyalanǵan sistemalardıń texnikalıq quralları quramına perforaciya mashinaları kópligi kiredi, olardıń hár biri belgili bir wazıypanı orınlaydı. Perforator járdeminde informaciya dáslepki hújjetlerden perfokartalarǵa ótkiziledi. Saralawshı ulıwma belgilerge iye bolǵan perfokartalardı ayrıqsha toparlar boyınsha jaylastıradı.

Avtomatlastırılǵan hám avtomatlasqan informaciya sistemalarındaǵı informaciyanı saqlaw, oǵan qayta islew hám izlew ushın hámde kompyuterlerde informaciyanı toplaw, tayarlaw hám uzatıw, bunnan tısqarı informaciyanı paydalanıwshıǵa shıǵarıp beriw menen baylanıslı operaciyalardı orınlaw ushın da paydalanıladı. Bul sistemalar keń funkcional imkaniyatlarǵa iye hám informaciyanıń júdá úlken kólemlerin saqlaw hámde qayta isley alıwı. Bul jerde informaciya jet-

7

kerip beriwshiler kompyuterlerdiń yad qurılmaları.

Eń keń tarqalǵan avtomatlastırılǵan informaciya sistemaları (AIS) ishinde informaciyanı qayta islew texnologiyalıq processiniń hár qıylı basqıshlarında (informaciyanı toplaw hám onı kompyuterge kiritiwge tayarlaw, izlew processinde) adam qatnasadı. Insan AIS nıń sırtqı ortalıq tárepindegi sherigi esaplanadı hám shıǵatuǵın informaciyalıq sistema tek ǵana oǵan mólsherlengen.

Avtomalasqan IS da barlıq processler adam qatnasıwısız ótedi. Ádette avtomatlasqan sistemalardan júdá úlken sistemalar quramında, máselen obektler hám texnologiyalıq processlerdi basqarıwdıń avtomatlasqan sistemalarında paydalanıladı. Avtomatlasqan sistemalardıń «sherikleri» robotlar, programma quralı arqalı basqarılatuǵın stanoklar, texnologiyalıq processler, islep shıǵarıw obektleri hám basqalar esaplanadı. Bunday sistemalarda kiritiletuǵın informaciya signallar yamasa bazı-bir fizikalıq birlikler formasında usınıs etiledi, shıǵatuǵın informaciyadan bolsa basqarıw hám sazlaw ushın paydalanıladı.

Házirgi waqıtta hár qıylı maqsetlerge mólsherlengen kóplegen informaciyamaǵlıwmat sistemaları tabıslı islep turıptı, olar paydalanıwshılardıń informaciya sorawların qandırıw ushın baǵdarlanǵan. Bunday sistemalardıń ózine tán qásiyeti, olarda sorawǵa muwapıq ráwishte tabılǵan informaciyadan tap sol sistemanıń átirapında tuwrıdan-tuwrı paydalanılmaydı, bəlkim paydalanıwshıǵa beriledi, ol alınǵan informaciyadan ózine zárúr qálegen maqsetlerde paydalanadı. Aeroflot hám temir jol transportında orınlardı aldınan bántlewdiń avtomatlastırılǵan sisteması usınday informaciya-maǵlıwmat sisteması ushın mısal bolıp xızmet etedi. Bul sistemalar operativ sistemalardıń tiplik mısalı da bola aladı, sebebi sistemaǵa derlik hár bir múráját qılıw informaciya fondınıń kúndelikli awhalınıń ózgerisine alıp keledi (orınlar bántlenedi, jańa reysler qosıladı hám t. b.).

Informaciya-maǵlıwmat sisteması sorawǵa muwapıq ráwishte onıń informaciya fondında saqlanıp atırǵan maǵlıwmatlar ishinen zárúr informaciyalardı izlew jumısların ámelge asıradı. Izlew bunday sistemalarda tiykarǵı operaciyalardan biri esaplanadı, sonıń ushın olar informaciya-izlew sistemaları (IIS).

Biznes informaciya sistemaları.

Bizneste isletiletuǵın tómendegi informaciya sistemaları túrleri bar: elektron kommerciya sistemaları, tranzakciyalardı kayta islew (processing), basqarıw IT, qararlardı qabıl etiwdi qollap-quwatlaw sistemaları. Onnan tısqarı bazı bir shólkemler arnawlı-maqsetli sistemalardı isletedi: jasalma intellekt, ekspert sistemalar, virtual barlıq hám basqalar.

Elektron kommerciya – Informaciyalıq texnologiyalar járdeminde ámelge asırılatuǵın tovarlardı satıw, jumıslardı orınlaw hám xızmet kórsetiw boyınsha isbilermenlik iskerligi. Elektron kommerciyanı tórt baǵdarǵa ajıratıw qabıl qılınǵan: biznes bizneske (busines-to-business, B2B); biznes paydalanıwshıǵa (business-to- consumer, B2S); biznes administraciyaǵa (business-to-administration, B2A); paydalanıwshı administraciyaǵa (consumer-to-administration, S2A). Sonıń menen, keyingi waqıtta paydalanıwshı paydalanıwshıǵa (consumer-to-consumer, S2S) hám paydalanıwshı bizneske (consumer-to-business, S2B) modelleri rawajlanbaqta.

8

1.2-súwret. Elektron kommerciya: Ózbekistan shiyki zat birjasınıń veb-saytı

Tranzakciyalardı qayta islew (transaction processing) sistemaları.

Ótken ásirdiń 50-shi jıllarınan baslap kompyuterler bizneste hár-kúngi mayda, kóp miynetti talap qılatuǵın islerde isletile baslanǵan. Tranzakciya – (any business related exchange) bizneske baylanıslı óz-ara almasıw. Máselen: klient ámelge asırǵan tólew, jumısshıǵa tólengen is haqı. Tranzakciyalardı qayta islew sisteması bul biznes tranzakciyaların saqlap qalıw hám qayta islew ushın paydalanılatuǵın adamlar, processler, programmalar, maǵlıwmat bazaları hám úskeneler menen shólkemlestirilgen kóplik.

Basqarıw sistemaları hár qıylı basqarıw hám texnika-ekonomikalıq máselelerdi sheshiw ushın mólsherlengen. Ádette bul sistemalar kárxanalar, shólkemler, tarmaqlar (máselen, bolnicalar, avtomatlasqan skladlar, materiallıq-texnika támiynatı hám zıyat(zapas) bóleklerin basqarıw, kadrlardı esapqa alıw hám buxgalteriya esabınıń informaciya sistemaları) IBS átirapında isleydi. Kóbinshe bul sistemalar ayırım tarawlarǵa xızmet kórsetedi hám erkin esaplanadı, yaǵnıy óziniń informaciya fondı, algoritmi hám programmalıq támiynatına iye boladı.

Basqarıw sistemaları integraciyalasqan, maǵlıwmatlar bazası principi boyınsha qurılǵan bolıwı múmkin. Bunday sistemalar kárxanadaǵı aylanıp júriwshi pútin informaciya aǵımın qayta isleydi hám kárxananıń resurslarınan racional paydalanǵan jaǵdayda onıń bir qálipte hám rejeli islewin támiyinlewge baǵdarlanǵan boladı.

9

1.3-súwret. OpenOffice programmasınıń basqarıw sistemasında qollanılıwı

Texnikalıq qurallar járdeminde tek ǵana informaciya operaciyaların avtomatlastırıwǵa erisiledi. Tuwrıdan-tuwrı qararlar qabıl etiw funkciyaların hám basqa basqarıw operaciyaların adamnıń ózi orınlaydı. Sonıń ushın basqarıw sistemaları ádette ayrıqsha xızmetler hám kárxana basshılarına hár qıylı maǵlıwmatnamalar hám esabat formaların beriwge baǵdarlanǵan boladı. Demek, basqarıw sistemaları bir waqıttıń ózinde informaciya-maǵlıwmat sistemalardıń wazıypaların da orınlaydı. Bul sistemalarda sorawlar ádette turaqlı hám reglamentli xarakterge iye boladı. Informaciya sisteması bul sorawlardı ámelge asırıp barıp, qadaǵalaw qılınatuǵın processlerdiń awhalı haqqındaǵı informaciyaǵa turaqlı ráwishte (hár kúni, hár háptede hám t. b.) islew beriw nátiyjesinde maǵlıwmat formalarınıń belgili dizimin beredi, bunnan tısqarı basqa túrdegi sorawlarǵa da xızmet kórsetedi.

Basqa informaciyalıq sistemalar.

Informaciya-esaplaw sistemalarında saqlanıp atırǵan informaciyadan hár qıylı esaplaw operaciyaları menen baylanıslı wazıypalardı sheshiw ushın paydalanıladı. Bunday wazıypalarǵa statistikalıq esabat hám analiz, hawa-rayın hám kánlerdi boljaw, diagnozlaw (keselliklerge diagnoz qoyıw, úskene hám priborlardıń nasazlıqları sebeplerin anıqlaw) sıyaqlılar kiredi. Avtomatlastırılǵan proektlestiriw sistemaları (APS) átirapında isleytuǵın informaciya sistemaların da informaciyaesaplaw sistemalarına kiritiw múmkin. Avtomatlastırılǵan proektlestiriw sistemaları ásbapshılıq hám mashinashılıq, radioelektronika hám kemeshilikte hár qıylı proektler esap-kitapların orınlaydı, elementler, sxemalar, qurılmalardıń parametrlerin sáykeslendiriw wazıypaların sheshedi.

Esaplaw sistemalarınıń funkciyaları informaciyalıq sistemalardıń basqa túrlerine de tán bolıwı múmkin. Máselen, kitapxanalarda paydalanılatuǵın hújjetli in- formaciya-qıdırıw sistemaları átirapında qıdırıw wazıypaları menen bir qatarda kóplegen esaplaw-statistika wazıypaları da orınlanıwı, kitap fondınıń háreketi

10