Qaraqalpaq tilindegi shet til ózlestirmeleriniń orfografiyalıq sózligi

K. M. Qoshanov, S. J. Shınnazarova, Е. K. Iskenderova

QARAQALPAQ TILINDEGI SHET TIL ÓZLESTIRMELERINIŃ

ORFOGRAFIYALÍQ SÓZLIGI

NÓKIS – 2019

Dúziwshiler:

Q.M.Qoshanov, S.J. Shınnazarova, E.K.Iskenderova

Sózlikte házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde qollanılıp júrgen shet tillerden kirgen sózlerdiń jazılıwı berilgen. Mısallar hár túrli tarawdaǵı sózliklerden, gazetajurnallardan, radio esittiriwlerden, telekórsetiwlerden, mektep, licey, kolledj, joqarı oqıw orınlarına arnalǵan oqıwlıq, oqıw-metodikalıq ádebiyatlardan, hár qıylı hújjetlerden hám basqa da jazba dereklerden alınǵan. Sózlik mektep, licey, kolledj oqıwshılarına, joqarı oqıw ornı talabalarına, magistrantlarǵa, muǵallimlerge, jurnalistlerge, ilim izertlewshilerge hám shet til ózlestirmeleriniń qaraqalpaq tilindegi jazılıwına, olardıń tiykarında sózlerdiń formalarınıń hám jańa sózlerdiń payda bolıw máselelerine qızıǵıwshılarǵa arnalǵan. Sózlikke altı mıńnan aslam shet til ózlestirmeleri kirgizilgen.

2

SÓZLIKTIŃ DÚZILISI HÁM ONÍ QOLLANÍW

Orfografiyalıq sózliktiń hár bir adamnıń jazba sawatlılıq dárejesin joqarılatıwda xızmeti úlken. Sózlikke qaraqalpaq tiline shet tillerden ózlestirilgen altı mıńnan aslam sózler kirgizilgen. Mısalı: abscess, avtofurgon, akvatoriya, perfist, profil sıyaqlı shet tillerden kirgen sózlerdiń jazılıwı, olar tiykarında sóz formaların hám jańa sózler dúziwdiń qıyınlıǵın esapqa alıp dúziwshiler múmkin bolǵanınsha qaraqalpaq tilinde ónimli túrde qollanılıp júrgen shet til sózlerin tolıǵıraq qamtıǵandı maqul kórdi. Sózlikte dáslep tiykarǵı ózlestirilgen shet til sózleri berilip, keyninen bul sózdiń hár qıylı formaları hám jańa túbirles sózler berilgen.

Shet tillerden kirgen sózler qaraqalpaq tili óziniń ishki nızamlılıqlarına baǵındırıp, olarǵa óziniń grammatikalıq forma hám jańa sóz jasawshı affikslerin erkin qosa aladı. Sonlıqtan ózlestirilgen shet tili sózleri tiykarında jańa sózler hám sóz formaları dúzilip, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramın bayıtpaqta.

Mısalı: Abiturient, abiturientke, abiturientten, abiturientti, abiturienti, abiturientlik, abiturientsiz, abiturientler, abiturientlershe.

Avtobus-avtobusqa, avtobustan, avtobustı, avtobusı, avtobuslı, avtobussız, avtobuslar, avtobuslarına hám t.b.

Qaraqalpaq tilinde kópshilik jaǵdaylarda ózlestirilgen sózdiń aytılıwında tiykarǵı pát saqlanadı, al sóz formaları yamasa jańa sóz dúzilgende aytılıw páti keyingi affikslerdegi dawıslılarǵa awısadı. Mısalı: Vokzal-vokzalǵa', vokzalda', vokzaldı', vokzalla'r, vokzalda'n.

Sózlik dúzilisi tómendegishe:

Birinshiden, sózlikte berilgen shet tillik ózlestirmeler alfavit tártibi menen jaylastırılǵan.

Ekinshiden, sózlerdiń kópshiligi túbir sózlerden ibarat, sonday-aq túbir, dórendi sózler, qospa sózlerdiń (jup sózler, birikken sózler) orfografiyalıq norma menen jazılıwına itibar berilgen.

Úshinshiden, ózlestirmelerdiń jazılıwı morfologiyalıq principke tiykarlanıp, túbir sózdiń saqlanıp jazılıwı basshılıqqa alındı. Al, túbir sózlerge sóz jasawshı, sóz túrlewshi hám forma ózgertiwshi affiksler jalǵanǵanda sózdiń aqırındaǵı seslerdiń únli yamasa únsiz ekenligine, sózdiń keyingi buwınnıń juwan jińishkeligine qaray qaraqalpaq tiliniń singarmonizm nızamına tiykarlanıp, oǵan jalǵanatuǵın affikslerdiń únli yaki únsiz dawıssız ses ekenligi, juwan hám jińishke dawıslı seslerdiń jalǵanıwı arqalı jazılıwı berilgen.

Tórtinshiden, sózlikte dáslep atawısh sózler berilip, onıń keyninen sol sóz tiykarında dúzilgen basqa sózler berilgen.

3

Besinshiden, sózlikte ayırım shet tillik sózlerdiń kalka usılı menen birikken sóz formasında kelgen ózlestirmelerdiń bir qanshalarınıń qaraqalpaq tilindegi awdarması arqalı berilgen.

Mısalı: kvadratlı-uyalı, aviabaylanıs, avia ásbap, radio tıńlawshı hám t.b.

Shet til ózlestirmeleriniń ayırım orınlarda medicina, ximiya, fizika sıyaqlı tarawlarǵa tiyisli ekenligine qawıs arqalı anıqlıq kirgizilgen. Mısalı: gaymorit (med), galogen (xim). Sonday-aq geypara sózlerge antrasha (sekiriw), kafe (bar) t.b. túrinde qosımsha anıqlamalar berilgen.

Sózlikke kirgizilgen sóz hám terminlerdiń basım kópshiligin rus tilinen hám rus tili arqalı basqa shet tillerden (italyan, latın, anglichan, fransuz, polyak, nemec hám t.b.) kirgen sózler quraydı.

Usınılıp atırǵan sózlikti tayarlawda bir qatar shet tili orfografiyalıq sózlikleriniń materiallarınan paydalanıldı.

4

5

6

7

8

10