Qaraqalpaq dialektologiyası_(2020)

5. LINGVISTIKALÍQ GEOGRAFIYA

Jobası:

1.Lingvistikalıq geografiya haqqında túsinik.

2.Lingvogeografiyanıń payda bolıwı hám onıń rawajlanıw tariyxı. Izoglossa.

1.Lingvistikalıq geografiya haqqında túsinik. Lingvogeografiyanıń payda bolıwı hám onıń rawajlanıw tariyxı.

Lingvistikalıq geografiya dep dialektlik qubılıslardıń taralıw shegin, aymaǵın lingvistikalıq kartalar jasaw arqalı anıqlaytuǵın dialektologiyanıń bir tarawı aytıladı. Lingvistikalıq geografiya til biliminiń belgili bir tarawı bolsa da, ekinshi jaǵınan geografiya ilimi menen de baylanıslı boladı. Bul baylanıs tillik ózgesheliklerdi toplap, solardıń taralıw shegin keńislikte kórsetip, kartaǵa túsiriwinde.

Dialektologiyaǵa qatnaslı ádebiyatlarda lingvistikalıq geografiya menen birge areallıq lingvistika termini qollanıladı. Areal da, izoglossa da tillik qubılıslardıń taralıw shegin bildiretuǵın sóz bolǵanlıqtan, joqarıda atalǵan terminlerdiń mánisi bir-birine sáykes kelip, geyde biriniń ornına ekinshisi qollanılıp ta ketedi, óytkeni olardıń izertlew usılı da, obekti de ortaq.

Lingvistikalıq geografiya tiykarınan, tillerdiń quramındaǵı dialekt hám sóylesimlerge tán ózgesheliklerge tiykarlanıp, olardıń jaylasıw shegaraların anıqlay aladı. Bunday jaǵday onıń áhmiyetli usýl ekenliginen de derek beredi, sebebi, qanday da bir dialektlik fakt kartaǵa alýnǵanda qollanýlatuǵýn shegarası, xızmet etiw ornı, ózine tán izoglossalıq jaǵdayları izertlewshiniń kóz aldına elesleydi.

2.Lingvogeografiyanıń payda bolıwı hám onıń rawajlanıw tariyxı. Izoglossa. Ulıwma lingvogeografiya ilimi óziniń tariyxın

XIX ásirdiń sońǵı shereginen baslap, ol waqıtlarda ayırım Evropa tilleriniń atlasları dúzilgenin kóremiz. Til biliminiń házirgi dáwiri jańa bir tarawdıń – areallıq lingvistikanıń rawajlanıwı menen sıpatlanadı. Házirgi túrkiy lingvogeografiyası rus lingvogeografiyasına, onıń tariyxıy rawajlanıw basqıshlarına salıstırǵanda ádewir dárejede kesh rawajlanǵanın kóremiz. Bunıń tiykarǵı sebebi túrkiy lingvogeografiyası tıń másele bolıp, izertlewshiler tárepinen sóz etilmegenliginen dep aytıw múmkin.

43

Bul jaǵdaylar dialektologiyalıq izertlewler keń kólemde bolǵanı menen tyurkologiya ilimi tarawında lingvogeografiya máseleleriniń izertlenbewi túrkiy tillerdege areallıq izertlewlerdiń usılları ele qolǵa alınbaǵanlıǵı, yaǵnıy ayırım dialektler boyınsha maǵlıwmatlardıń bolmawı menen baylanıslı. Bulardan basqa úlken, sonday – aq kishi zonalardaǵı túrkiy tillerdiń dialektleri boyınsha jıynaqlı atlaslar joq, dialektlerdi sıpatlawdıń usılları jetilistirilmegen: sistemalıq qaǵıydaǵa tiykarlanıp dialektlerdi frontal túrde sıpatlaw máselesi, tillerdiń areallıq ayrıqshalıqların izertlew qaǵıydaları barlıq waqıtta saqlanbaydı.

Túrkiy tilleriniń lingvogeografiyası sońǵı dáwirlerde ózgerislerge ushıraǵanın kóremiz, usı dáwirlerde túrkiy tilleriniń dialektleri menen sóylesimlerin hár tárepleme izertlewge arnalǵan miynetlerde bul máselege de ayrıqsha dıqqat bólinip, túrkiy tilindegi dialektler menen sóylesimlerdiń lingvogeografiyalıq jobada izertleniw zárúrligi tuwralı ilimiy pikirler aytıldı.

Bul jaǵdaylar ulıwma Orta Aziya arealındaǵı túrkiy tilleri izoglossalıq qubılıslarınıń sıpatlaması Orta Aziyalıq arealdıń sıpatlı belgileri, izoglossalardıń tipleri, Orta Aziyadaǵı shegaralas rayonlardıń (ózbek, qazaq, qaraqalpaq, qırǵız, túrkmen tilleri) izoglossaları, areallıq lingvistikanıń usılları, túrkiy tillerin klassifikasiyalawdıń mashqalaları hám areallıq lingvistika, onıń túrkiy tillerdiń tariyxındaǵı áhmiyetine baylanıslı máselelerdi tiyisli baǵdarlarda sheshiwge arnalǵan kóp jıllıq ilimiy-izertlewler nátiyjesiniń payda bolıwına alıp keldi. Demek, lingvistikalıq geografiya til qubılıslarınıń tarqalıw orınların, olarda júz bergen ózgerislerdi úyreniw ushın xızmet etedi. Lingvistikalıq geografiya dialekt hám sóylesimlerdi úyreniwde áhmiyetli. Óytkeni, olardıń fonetikalıq, grammatikalıq hám leksikalıq ózgesheliklerin úyreniwde xalıqtıń tariyxı hám til tariyxı menen olardıń tarqalǵan jerleri menen baylanıslı halda alıp úyreniledi.

Tildiń, onıń belgili tarawı esaplanǵan dialekt hám sóylesimlerdiń házirgi waqıttaǵı tarqalıw shegarası túrli belgiler menen kórsetiledi.

Sonday belgiler menen til yaki dialekttiń jaylasqan orınlarınıń

ózgesheliklerdi anıq kórsetiw ushın hár qıylı belgiler qollanıladı. Ulıwma, lingvistikalıq geografiya dialekt hám sóylesimlerdiń til

tariyxı hám xalıqtıń tariyxı menen baylanısın tolıǵıraq anıqlawǵa,

44

olar haqqında isenimli maǵlıwmatlar beriwge xızmet etedi. Lingvistikalıq atlastıń dúziliwi xalıq tili haqqında tereńirek maǵlıwmatlar beredi, tuwısqan tiller haqqındaǵı túsinigimizdi jáne de keńeytedi, oǵan ilimiy anıqlıqlar kirgizedi.

Sorawlar

1.Lingvogeografiyanıń izertlew obekti ne?

2.Izoglossa neni bildiredi?

TAYANÍSH TÚSINIKLER:

Lingvistikalıq geografiya – bul termin lingvistika – til bilimi hám geografiya sıyaqlı bólimlerden ibarat bolıp dialektlik ózgesheliklerdi arnawlı belgiler hám sanlar arqalı kartada sáwlelendiriw menen shuǵıllanatuǵın dialektologiyanıń bir bólimi, dialektke tán bolǵan ózgesheliklerdiń tarqalıw shegaraların kartada kórsetiw.

Areal – tillik qubılıslardıń taralıw shegin bildiredi.

5.1. Shınıǵıw. Tekstten dialektizmlerdi tabıń. Qaysı dialektke tiyisli ekenligin anıqlań, kartaǵa túsiriń.

Námnaǵan erkek adam hayaldı at qılıp minip jer bawırlatıp kóp jerge shıǵanaqlatıp júrgizgen soń áneyi bolsın ba, bes aylıq, talıstay ul balasın túsirip qoyıp, úyinde qalıp 12 jasar balasın ornına jiberip edi. 12 jas degen ne, ele bala ǵoy, ásten qozǵalıp tur ma yamasa bizler dámetken úlken hám basshı adamnıń húkimet ushın bel tewip islep turǵan diyqan adamlardı sókkenin ersi kórip, awzın ashıp turıp qaldı ma, bilmedim, bara sol balanı segiz órim qamshı menen aldırdı ma de, bala awnap túsip, esinen ayırılıp silesi qattı da qaldı.

«Atekeń de esli jigit – ǵoy, Nazlınıń xızmetin umıtpas, balalardı hesh kimge silkitpes» – deydi. Bul úydiń shaypalǵanınıń sebebin birew bilse, birew bilmeydi. Payqaslap qaraǵan adamǵa bul shaypalıwda Nazlı da, Atekeń de ayıplı emestey. Nesin aytasań, eger áskerlik degen wazıypa bolmaǵanda ma? ... Áy qáydem!... Sonda kim ayıplı, Atekeńniń áskerlikke ketip, Nazlıdan suwınıwı ma?

– Házir túsineseń, mına restoranǵa kirgennen keyin bárin óziń bilip kete bereseń - dedi qoynawlıraq sulıw jerge jaylasqan sánli restorandı kórsetip. Al, endi restorannıń ishi Atekńniń qıyalına kelmeytuǵın sulıwlıqqa tolı. Altın jalatqan xrustal lyustralar, otırǵıshlar, salqın samal esip tur.

45

Bul úshewi tap áynektiń aldında turǵan stoldı saylap, dógereklep otırdı... Bulardı kórgen ofitsiantka zırlap kelip, ne iship, ne jeytuǵının bilip zırlap ketip, kózdi ashıp - jumǵansha, túr - túr awqat kóterip kelip, jigitlerdiń aldına qoydı.

–Háy, ya meniń menen bol, ya sol jer jutqırlarıń menen bol! Eki jıldan beri mánetim basımnan astı – ǵoy. Men saǵan kelgende usınday bálelerdi kóreyin dep pe edim! – dep Atekeńniń aldın kes - keslep ulınıń ójiresine kirgizbedi.

–Apa, sen bileseń be, Almagúl kishemniń kelinshek bolıp túsken kúnleri, qarlıǵashtıń uyası dásturxanǵa túsip ketkende Bazar sheshemniń awız qabaǵın qaq bólip, jartısın uyanıń ornına erinbey baylap palapanların biyhazar uslap, ishine salıp qoydı – aw. Sondaǵı Bazar sheshem awız qabaǵına qıynalıp, shıja - pıja bolǵanda Turdımurat aǵam hesh nárse bilmegendey kúlimsip otırǵanın

aytpaysań – aw. Sol uyadan qansha qarlıǵashtıń palapanı jetildi hám awız qabaq uyanıń jay qulaǵansha turǵanı esińde me? 9

5.2. Tapsırma. Toparlarǵa bólinip bir-birińizden awızeki sóylew tilińizdegi sózlerdi jazıp alıń. Awızeki sóylewdiń ádebiy tilden awırmashılıǵın anıqlań.

Test

Leksikalıq ózgeshelikke iye dialektizmler sózligi

48

6. DIALEKTOLOGIYALÍQ ATLASLAR

Jobası:

1.Dialektologiyalıq atlas.

2.Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq atlası.

1. Dialektologiyalıq atlas. Dialektologiyalıq atlastı dúziwde S.E. Malov, E.D. Polivanov hám t.b. rus ilimpazlarınıń qaraqalpaq tiliniń áhmiyetli máselelerine arnalǵan miynetleri menen qatar N.A.Baskakovtıń «Karakalpakskiy yazık» atlı eki tomlıq fundamental miyneti (Moskva 1951–52), sonday–aq, Ózbekstan Respublikası ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bóliminiń N.Dáwqaraev atındaǵı Til hám ádebiyat institutı qaraqalpaq tiliniń tariyxı hám dialektologiyası bólimi ilimiy xızmetkerleriniń bir neshe jıllar dawamında jıynaǵan materialları, qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi, ayırım monografiyalar, dissertaciyalar, qaraqalpaq tili dialektlerine arnalǵan ilimiy maqalalar tiykarǵı dereklerdiń biri bolıp esaplanadı. Sonlıqtan, biz kórnekli ilimpaz N.A.Baskakovtıń 1950 – jıllardıń ózinde – aq qaraqalpaq tili, onıń dialekt hám sóylesimlerine baylanıslı alıp barılıwı tiyis ilimiy – izertlew jumıslarınıń qanday dárejede bolıwı kerekligi haqqında aytqan mınanday pikiriniń júdá orınlı ekenligin kóremiz. Ol «Dialektologiya boyınsha jumıs jobalı sıpatqa iye bolıwı kerek, al dialektologiyalıq material keleshekte qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq kartaları menen atlasınıń dúziliwi ushın belgili bir sistema boyınsha toplanıwı zárúr» – dep kórsetken edi.

Qaraqalpaq tiliniń tariyxı hám dialektologiyası bóliminiń ilimiy xızmetkerleri tárepinen tildiń dialektologiyalıq atlasın dúziw máselesi 1971 – 1975 – jıllar aralıǵında jobalastırılıp, ol jaqsı

49

nátiyjesin berdi. Albette, bunday qıyın hám juwapkershilikli jumıstı orınlawda 1960 – jıllardan bergi waqıtlarda ekspediciya shólkemlestiriw jolı menen jıynalǵan materiallardı bir izge salıw hám juwmaqlastırıwdıń nátiyjesinde qaraqalpaq tiliniń arqa hám qubla dialektleriniń bir – birinen parıqlanatuǵın tiykarǵı fonetikalıq, leksikalıq hám grammatikalıq ózgeshelikleri, iri baslı dialektlik izoglossalardıń ilimiy kózqarastan anıqlanǵanın kórsetedi. Sonlıqtan, keyingi waqıtlarda olardı ele de anıqlaw, tolıqtırıw hám izoglossalardıń shegaraların kartada belgilew, kartalar tiykarında qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq atlasın dúziw túrkiy tilleriniń dialektologiyalıq atlasınıń ajıralmas bir bólimi bolıp tabıladı.

Jıynalǵan materiallar tiykarında «Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq atlasın dúziw ushın maǵlıwmat jıynaw baǵdarlaması» dúziledi. Baǵdarlama 1972 – jılı D.S.Nasırov,

O.Dospanov hám O.Bekbawlovlar tárepinen qol jazba túrinde dúzilgen. Bul baǵdarlama aldına tiykarınan, mınanday wazıypalar qoyıladı. Ol qaraqalpaq tilindegi dialektler menen sóylesimlerdiń fonetikalıq, leksikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerin kórsetetuǵın belgilerdi óz ishine qamtıp alıwı kerek. Sonday – aq, usınday sıpatqa iye ózgeshelikler olardıń izoglossalıq shegаraların kartaǵa túsiriw waqtında da zárúrli.

Lingvistikalıq kartalardıń tiykarǵı maqseti – hár qıylı dialektlik qubılıslardı grafikalıq qurallar arqalı kartada kórsetiw bolıp tabıladı. Sonlıqtan, «Baǵdarlamada» hár bir mısaldıń kartadaǵı tiyisli ornı, izoglossalıq qásiyetleri boyınsha turaqlılıǵı yamasa ózgermeli ekenligi de esapqa alınǵan. Geypara kartalarda tilimizdiń dialekt hám sóylesimleriniń fono – morfologiyalıq, sintaksislik hám leksika

– semantikalıq ózgeshelikleri itibarǵa alınǵan. Bul qıyın hám juwapkershilikli másele. Sebebi, anaw yamasa mınaw tarawǵa baylanıslı ózgeshelikti kartalarda kórsetiw arqalı tildiń basqa tarawlarına qatnası, sonday – aq áhmiyeti de belgilenedi, yaǵnıy xalıqtıń tariyxı, etnogenezi, etnografiyası hám t.b. tiyisli máselelerdi sheshiwge múmkinshilik beredi.

Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq atlası túrkiy tilleri dialektologiyalıq atlasınıń bir bólegi bolıp, dialektologiyalıq baǵdarlamalar yamasa ayırım atlaslardıń óz – ara baylanısı, qaraqalpaq tiliniń qıpshaq, oǵuz tillerine tariyxıy, tillik qarım –

50

qatnası, tuwısqan tillerge (ózbek, qazaq, túrkmen hám t.b.) salıstırǵanda ulıwmalıq hám ajıralıwshı tiykarǵı belgilerin ańlatatuǵın qubılısları da názerde tutılǵan.

«Atlasqa» material jıynawshılar qaraqalpaq xalqına qońsılas otırǵan ózbek, qazaq hám túrkmen xalıqları tilleriniń shegaraların belgilewdi, bul xalıqlar aralas otırǵan jerlerdegi payda bolǵan ulıwmalıq jaǵdaylardı anıqlawdı da maqset etken. Sonday – aq, baǵdarlamaǵa qaraqalpaq tiliniń jaylasqan barlıq aymaǵı boyınsha sholıw jasawdı talap etetuǵın, belgili shegaralarda sheklenetuǵın izoglossalıq sıpattaǵı belgiler de engizilgen, sebebi olar tilimizdiń dialekt hám sóylesimleriniń klassifikaciyalıq hám genezisin anıqlawda áhmiyetli máseleler bolıp tabılǵan.

Atlas dúziwge arnalǵan baǵdarlamada tiykarınan, qaraqalpaq tiliniń dialekt hám sóylesimleri boyınsha bir neshe jıllar dawamında jıynalǵan materiallardı esapqa alıp, onıń fonetikalıq, leksika – semantikalıq, grammatikalıq belgileri sorawlardıń ishinde qamtılǵan. Mısalı, atlastıń baǵdarlamasında 1961 – 65 – jıllar aralıǵında qaraqalpaq tiliniń tariyxı hám dialektologiyası bóliminiń ilimiy xızmetkerleri tárepinen orınlanǵan «Qaraqalpaq tiliniń Moynaq sóylesimi», «Qaraqalpaq tiliniń Taxtakópir sóylesimi» sıyaqlı miynetler menen qatar geypara ilimiy xızmetkerlerdiń (D.S. Nasırov , O.D. Dospanov, O. Bekbawlov, D. Sayıtov hám t.b.) qaraqalpaq dialektologiyasınıń fonetika, leksika hám grammatika tarawlarınıń máselelerine arnalǵan izertlewleri, eń sońında, 1960 – 70 – jıllar aralıǵında usı bólim xızmetkerleriniń ekspediciya, ilimiy saparnamalar waqtında jıynaǵan materialları atlastıń sorawlıǵın dúziw barısında esapqa alınǵan.

Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq atlasına obektlerdi tańlap alıw da úlken áhmiyetke iye, sebebi respublika aymaǵında qaraqalpaq hám basqa da millet wákilleri bar.

Xalıq awızeki sóylew tiliniń belgili dárejede ózgeshelikleri bar. Sonlıqtan, atlastı dúziw waqtında jası úlken adamlar menen jası kishilerden alınǵan maǵlıwmatlardıń ayırmashılıǵı seziledi: jası úlken adamlar kópti kórgen, sawatı túrlishe bolǵanlıqtan, olardıń sóylew tilinde usı jaǵdaylarǵa baylanıslı elementler bolsa, al balalar hám jaslardıń tilinde bunı seziw qıyın. Sebebi, olardıń tiline ádebiy

51

til tásir etken. Bul jaǵday eresek adamlarǵa qaraǵanda jaslardıń sóylew tiline ádebiy tildiń ádewir dárejede tásir etkenin kórsetedi.

Kartanı islegende eń birinshi gezekte dástúriy sóylesimde sóylewshi adamlardıń awızeki sóylew tilinen material toplaw kerek. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq atlasın dúziwde hár qıylı aymaqta jaylasqan dástúriy sóylesimde sóyleytuǵın xalıqtıń tilinen de material jıynaw maqsetke muwapıq. Jumıs kópshilik oqıwshılardıń túsiniwine jeńil bolıwı ushın ámeliy transkripciyanıń tiykarına házirgi qaraqalpaq alfaviti alınıp, tilimizde gezlesetuǵın diftonglar hám dawıslıǵa alıngan tańbalar menen dawıssızlardıń tańbalar dizbegi arqalı berilgedi. Bulardan basqa atlastı dúziwde mákanlardı, olardıń jaylasıw shegaraların anıqlaw, maǵlıwmat beriwshilerdiń jas ózgesheliklerin (eń keminde 55 – 60 jas aralıǵında bolıwı) belgilew kerek, tańlanǵan jerlerdiń bir - birinen qashıqlıǵı 10

– 15 km aralıqta bolıwı shárt. Qaraqalpaqstan aymaǵınan «Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq atlasın» dúziwde tiykarǵı mákanlar retinde 49 punkt saylap alınıp, olardaǵı izoglossalardıń eń sıpatlıları anıqlandı.

1971 – 75 – jıllar aralıǵında N.Dáwqaraev atındaǵı Tariyx, til hám ádebiyat institutı qaraqalpaq tiliniń tariyxý hám dialektologiyası bóliminiń ilimiy xızmetkerleri tárepinen orınlanǵan «Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq atlası» óziniń qurılısı boyınsha tómendegidey eki bólimnen ibarat.

Birinshi bólimde – «Kirisiw», qaraqalpaq dialektologiyasınıń qáliplesiw tariyxı, wazıypalar, usıllar (I bap), qaraqalpaq tili dialektleriniń ocherki (strukturalı-monografiyalıq izertlewlerdiń juwmaqları) (II bap), qaraqalpaq tili dialektologiyalıq atlasınıń dúziliw prinsipleri, usılları (III bap), qaraqalpaq tiliniń dialektlik izoglossalarına túsinikler: a) fonetikalıq; b) grammatikalıq; v) leksikalıq; g) semantikalıq izoglossalar (IV bap) sıyaqlı tarawlar, juwmaq hám ádebiyatlar diziminen ibarat bolsa, ekinshi bólimde dialektlik izoglossalardıń kartaları berilip, oǵan qaraqalpaqlardıń jaylasıwınıń etnografiyası hám qaraqalpaq tili dialektleriniń kartası jaylastırılǵan. Bulardan basqa dialektlogiyalıq atlastıń izertlewge tiyisli setkası, ayırım izoglossalardıń kartaları (fonetika, leksika, semantika, grammatika) hám quramalı kartalar da berilgen.

Solay etip, qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq atlasın dúziw dialektologlar ushın úlken sınaq bolıp, bul olardıń bir neshe jıllar

52