Kórkem ádebiyat hám ilim dárbentiniń úlken darǵası
.pdfKárimbay Qurambaev
Mariya Bekbergenova
«Kórkem ádebiyat hám ilim dárbentiniń úlken darǵası»
ádebiy portretke shtrixlar
(Belgili jazıwshı hám alım Keńesbay Allambergenovtıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında)
Nókis-2015
KEŃESBAY ALLAMBERGENOVTÍŃ PROZASÍ
Keńesbay Allambergenov 1954-jılı Qaraózek rayonında tuwılǵan. Allambergenov Keńesbay 1976-jılı pedinstituttı pitkergennen keyin
«Jetkinshek» gazetasında ádebiy xızmetker, soń uchilishede, universitette oqıtıwshı, filologiya fakulteti dekanınıń orınbasarı, dekan wazıypasın atqarıwshı, pedinstitutta kafedra baslıǵı, oqıw isleri
boyınsha prorektor lawazımında islegen.
2001-jıldan Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti dekanı, Qaraqalpaq ádebiyatı kafedrası baslıǵı, kafedra professorı lawazımlarında islep kiyatır.
Ol 1989-1991-jıllarda «Ámiwdárya» jurnalına bas redaktorlıq etken. 1992jıldan baslap 2003-jılǵa shekem tiykarǵı jumısına qosımsha jańadan ashılǵan «Qaraqalpaqstan muǵallimi» jurnalınıń redaktorı wazıypasın atqardı.
K.Allambergenov 1985-jılı kandidatlıq, 1997-jılı doktorlıq dissertaсiyaların jaqlaǵan. 1994-jılı doсent, 1998-jılı professor ilimiy ataǵın alıwǵa erisken. 1993jılı «Dárya tartılǵan jıllar» romanı ushın Qaraqalpaqstan Respublikası Berdaq atındaǵı mámleketlik
Bul portret Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshıları Sh.Seytov, I.Qurbanbaevlardıń ayırım pikirlerinen paydalanǵan halda filologiya ilimleriniń kandidatı B.Qurbanbaev penen qálemsheriklikte jazıldı.
sıylıǵınıń laureatı bolǵan. Ol «Qıyın ótkel» (povest hám gúrrińler 1983), «Dárbent» (roman, 1985), «Ómir máwritleri» (roman, 1987), «Dárya tartılǵan jıllar» (romanlar, 1992), «Quslar qaytqan kún» (povest hám gúrrińler, 1995) sıyaqlı prozalıq toplamlardıń avtorı.
Keńesbay Allambergenov 1980-jıllardıń basında jazılǵan «Quslar qaytqan kún», «Qıyın ótkel» atlı povestler hám gúrrińler toplamları menen Jas jazıwshılardıń Tashkent, Moskva qalalarında ótkerilgen seminarlarınıń jeńimpazı, Qaraqalpaqstan Jasları awqamı sıylıǵınıń laureatı ataǵın alǵan. 1983-jılı «Dárbent» atlı tuńǵısh romanı menen Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamı, Kásiplik awqamlar shólkemi hám jaslar awqamı birlikte járiyalaǵan «Miynet estafetası» konkursınıń laureatlıǵın jeńip aldı. K.Allambergenovtıń bir qatar povest, gúrrińleri ózbek, qazaq, noǵay, orıs tillerinde basılıp shıqqan. «Dárya tartılǵan jıllar» romanı 2003jılı Turkiyada járiyalanǵan «Qaraqalpaq ádebiyatınıń antologiyası»nda túrk tilinde de jarıq kórdi.
Keńesbay Allambergenov 1971-jılı óziniń «Dáslepki bes» gúrrińi menen balalar jazıwshısı sıpatında ádebiyatqa kirip keldi. Bul gúrriń 1972-jılı ózbek tiline awdarılıp, «Gúlxan» jurnalında járiyalandı. Jazıwshı usı 1970-jıllardan balalarǵa arnap «Jer monologı», «Bir hasıl iyt edi ózi», «Eki tayınshaq», «Shólde de suw boladı», «Saǵınısh»,
«Mıltıq», «Óshpeytuǵın ot», «Kúshik hám bala», «Aqshamdaǵı ayqas»,
«Jáne báhár keldi», «Sarı sıyır, qasqırlar jáne kishkene Berdibay haqqında bir waqıya», «Qaǵazdaǵı qala», «Saz shertken bala» sıyaqlı bir qatar gúrrińleri menen birge «Quslar qaytqan kún» (á9u9) povestin respublikalıq gazeta betlerinde daǵazaladı.
Hár kimniń ózi tańlaǵan kásibine maman bolatuǵını sıyaqlı, hár bir qálem iyesiniń de dóretiwshilik miynetinde ózi jaqsı kóretuǵın, ózi tereń biletuǵın teması boladı.
Tábiyat, ekologiya probleması Keńesbaydıń dóretiwshilik kórkem miynetlerinde sol 1970-jıllardan berli-aq ózi súyip jırlaǵan baslı temalardıń birine aylanıp kiyatır. Máselen, onıń qaraqalpaq, ózbek tillerinde járiyalanǵan «Jer monologı», «Kúshik hám bala», «Quslar qaytqan kún» (1979) povest-gúrrińleri usı tematikaǵa baǵıshlanǵan shıǵarmalar.
Jazıwshınıń «Jer monologı» (1974) gúrrińinde insan hám tábiyat arasındaǵı quramalı hám sırlı qatnasıqtıń názik tárepleri ashıp beriledi. Gúrrińdegi Ana-jer (Aq tóbe), Aq qozı, Xojabay obrazları arqalı jazıwshı adam hám tábiyat birliginiń, uyǵınlıǵınıń qúdiretli kúshin kórsetiwge háreket etken. Al, «Kúshik hám bala» (1976) gúrrińinde bolsa bul birliktiń buzılıw aqıbetleri, tragediyası kórsetilgen.
Gúrrińniń syujetlik tiykarın qurap turǵan waqıya ápiwayı: tań qarańǵılıǵında keshegi jegen tayaqtıń zarpınan say-súyegi sırqırap oyanǵan kúshik óziniń taw-taw úyindi zatlardıń arasında jatırǵanın kóredi. Biraq, ol ele óziniń usı taslandı zatlarday ılaqtırılıp taslanǵan, adamlardıń rehimsizliginen, biyparıqlıǵınan azap shegip atırǵan tábiyat bólekshesine aylanıp qalǵanlıǵın sezbeydi. Tek ǵana bir nárse-ol da bolsa úy iyesiniń keshegi jónsiz urǵan tayaqları yadınan shıǵar emes...
Kem-kem kúshik onı da umıtıp, taslandı zatlardıń arasında jasawǵa kónligip ketedi. Biraq, aradan kóp ótpey kúshik ózi kútpegen baxıtqa da tap boladı. Azanda shelek tolı taslandılardı tógip ketip baratırǵan bala qápelimde kúshikti torqaqpanǵa túsirip aladı. Biraq, bul bala burınǵı xojasınday miyrimsiz emes eken, kúshik onıń menen sol kúnnen baslap-aq doslasıp ketedi.
Tilekke qarsı, kúshiktiń bul shadlıǵı da uzaqqa sozılmaydı. Kútilmegende bala da awırıp qaytıs bolıp qaladı... Gúrriń sońında biz
«Kúshik bir túp puta túbinde úshinshi xojasın kúter edi» degen sózlerdi ǵana oqıymız.
Sırt kózge bul hesh nárse emestey. Biraq, dıqqat qoyıp, kúshik ne, bala kim, ol nege ólip ketti, degendey sorawlar qoyıp oqısań, avtordıń aytajaq bolǵan oyınıń haslı mánisin túsineseń. Bundaǵı kúshiktábiyattıń tımsalı bolsa, adam-onıń tuwındısı bolıwı menen qatar haqıyqıy xojası da. Al, bala-kristalday sap tazalıqtıń, miyirbanlıqtıń, haqıyqatlıqtıń simvolı. Kúshiktiń birinshi xojası oǵan, yaǵnıy, tábiyatqa hazar keltiredi. Oǵan biyparıq qatnas jasadı. Mine,
usı biyparıq qatnastıń aqıbeti ekinshi áwladqa-balaǵa, ol qanshelli miyirbanlarsha qatnas jasamasın, úlken kesirin tiygizip atır... Sol ushın Ana-tábiyatqa ıqtıyat bolıwımız kerek, eger olay bolmaǵan jaǵdayda tábiyat bizden «ósh» aları sózsiz. Kúshiktábiyat kútken úshinshi áwladtıń aldında, mine, usı wazıypalar tur.
«Quslar qaytqan kún» povestinde stixiyalı túrde tábiyattıń qas jawı bolıp alǵan brokoner Paraxat degen balanıń obrazın jasaw arqalı jazıwshı insan hám tábiyattıń óz-ara qatnas máselesin ulıwma xalıqlıq, ulıwma insanıylıq paraxatshılıqtı qorǵaw máselesi menen sheber ushlastırıp bilgen.
«Quslar qaytqan kún» povestiniń bas qaharmanı Paraxat. Ol mektep oqıwshısı. Jaqsı oqıytuǵın bala edi. Aldıńǵı qatar oqıwshı edi. Biraq, ol kútilmegende awır iske basın shatıp ala qoyadı. Buǵan ákesiniń awırıwǵa shatılıp, úy ishiniń albırap qalıwı sebepshi boladı. Tap usınday awhaldıń ústine tanısı
Shegir mergen degen bir ashkóz mergen kewil sorap kelip, emge qırǵawıldıń taza sorpasın ishiwdi másláhát etedi. Ashkóz mergenniń bul gápi Paraxatqa xat penen qálem boladı. Aǵam táwir bolıp ketetuǵın bolsa, erteń-aq qırǵawıl atıwǵa ketemen dep, Paraxat naǵız qas ańshı bolıp shıǵadı. Ol, hátte, qurıq basıp atırǵan mákiyen qırǵawıllardı da ata beredi. Sóytip, ózi qorshaǵan ortalıqtıń, tábiyattıń naǵız qastiyan dushpanı bolǵanın ózi de sezbey qaladı.
Paraxattıń ata-anası balasınıń háreketlerine narıyza bolıp, onı nadurıs joldan qaytarıwdıń ǵamın islese, jasıl qorıqshılar Shegir mergen usaǵanlarǵa qarsı gúres alıp baradı. Bir-eki ret Paraxattı da qolǵa túsiriwge talpınadı. Paraxat zordan qashıp qutıladı. Onı durıs jolǵa qaytarıw ushın jasıl qorıqshı balalar kóp jumıslar isleydi.
Olar Ana tábiyatqa qarsı oq atqan quraldı joq etiw ushın gúresedi. Olardıń bul háreketleri Paraxattıń sanasına sheshiwshi ózgeris kirgizedi. Ol «Adamnıń óziniń oylap tapqan quralı ózine qarsı jumsalsa, onda onı ózi joq ete aladı» degen turaqlı bir uǵımǵa keledi. Solay etip, bul povestte paraxatshılıqtı qorǵaw ideyası tábiyattı qorǵaw waqıyaları mısalında sheberlik penen ashıp beriledi.
Avtor bul ideyanı jetkerip beriwde hár bir detaldı sanalı isletedi. Solay etip, qural-jaraqtan sanasız túrde paydalanıw adamzat ushın úlken apat alıp keletuǵının, tábiyattı qorǵaw-paraxatshılıq isiniń ajıralmas bir bólegi ekenligin kórsetedi.
K.Allambergenov 1970-jıllarda balalar ádebiyatında usınday shıǵarmalar dóretiw menen bir qatarda úlkenlerge baǵıshlanǵan proza menen de mashqı ete basladı. 1975-1979-jıllar aralıǵında «Ámiwdárya» jurnalı menen «Jas Leninshi» gazetasınıń betlerinde onıń «Aq basqur»,
«Shuǵla», «Ala sıyır», «Nurlı shıń», «Názik nurlar», «Máwsimsiz neke», «Ubıjıq», «Eski nama», «Íza» usaǵan bir qatar gúrrińleri jarıq kórdi. Bul gúrrińler jazıwshı tvorchestvosınıń tek ǵana san jaǵınan bayıp baratırǵanlıǵın kórsetip qoymastan, sheberlik hám talapshańlıq dárejesiniń artıp, shıǵarmalarında bolsa psixologiyalıq súwretlew usıllarınıń tereńlesip atırǵanlıǵın jáne bir mártebe tastıyıqladı. Mısal ushın onıń «Aq basqur» (1977) gúrrińin alıp qarayıq.
Bul gúrrińniń ideyalıq-kórkemlik dárejesiniń joqarılıǵın
«Ámiwdárya» jurnalı (1977), «Jaslıq» (1978) toplamı menen «Ózbekiston adabiyoti» (№15, 13-aprel 1984) gazetasında, «Jalın» (№6, 1990) jurnalında ózbek, qazaq tillerinde, sonday-aq avtordıń jeke toplamı menen XI klass oqıwshıları ushın arnalǵan «Qaraqalpaq ádebiyatı» xrestomatiyasında qayta-qayta jarıq kóriwi menen bir qatarda, T.Qayıpbergenov, Sh.Seytov, I.Qurbanbaev, Á.Atajanov, S.Bahadırova, Q.Kamalov, I.Ótewliev, K.Qurambaev usaǵan jazıwshı, ilimpazlardıń gazeta-jurnallarda járiyalanǵan unamlı pikirleri de dáliyllep turadı.
Gúrriń ádebiyatımızda keń túrde súwretlenip atırǵan ekinshi jer júzlik urıs hám onıń aqıbetleri haqqında. Shıǵarmanıń mazmunı tartımlı. Onda fashizmge qarsı urısqa ulın atlandırıp salǵan Ana ómiriniń sońǵı demleri sóz etiledi. Perzentiniń keleshekte úyli-jaylı bolıwın, kelin túsirip, aqlıq súyiwin oylaǵan Ana jaqsı niyet penen basqur toqıwǵa kirisedi. Jazıwshı urıs dáwiriniń qıyın sharayatında túndi tańǵa ulastırıp basqur toqıp otırǵan Ana xarakterin, onıń ishki keshirimlerin, psixologiyasın zor ilham menen súwretleydi. Gúrrińde avtor Ananıń shiyrin ármanların qaharmanlar tiliniń individuallılıǵında oǵada sheber hám isenimli etip sáwlelendirip bere alǵan.
Gúrriń sońında Ananıń jalǵız ulınan basqur pite kelgen kúnlerde
«qara qaǵaz» keledi. Bul xabardı esitken intizar Ana da bul dúnyanı tárk etedi, biraq, ol toqıǵan úmit jipleri oqıwshınıń yadında máńgi saqlanıp qaladı. Shıǵarma oqıwshınıń jan-dúnyasına tásir eterlik kúshli ruwh penen jazılǵan. Bul gúrriń zamanlaslarımızdı urısqa ǵázep hám jekkóriwshilik sezimlerine tárbiyalaydı.
Balalarǵa baǵıshlanǵan shıǵarmaların tallap ótkende, kórsetkenimizdey, K.Allambergenovtıń úlken prozanıń
gúrrińshiligindegi mashqı da tabıslı nátiyjeler menen juwmaqlandı, avtor keń oqıwshılar qáwimine ekinshi iri kólemli tuwındısı «Qıyın ótkel» (1980) povestnovellasın usındı.
Povest zamanagóy jaslar-studentler turmısınan alıp jazılǵan. Shıǵarma qaharmanları onsha kóp emes. Nazar, Oraz, Zulfiya, Sapargúl,
Bazargúl... Avtor, áne, usı jaslardıń studentlik jıllarındaǵı turmısı hám oqıw jónelisindegi júz bergen elewli burılıs payıtların súwretlep bergen. Shıǵarma waqıyalar sheshiminen baslanadı. Instituta oqıp atırǵan Nazar isimli jigit tosattan
Sapargúl degen qız benen tanısadı, jeńilteklik háreketleri menen «ózi qazǵan orǵa ózi túsip», aqırı ayaǵında qızǵa úyleniwge májbúr boladı.
Álbette, jańa kelin úyge quwanısh alıp keliwi kerek edi. Biraq Aysánem shesheydiń oshaǵı basında júz bergen bul hádiyseden ya ana, ya qońsı qobalar bolıp shadı-qorram bolmaydı. Hátte, jańa qosılǵan jas jubaylardıń ózleri de...
Bunıń sebebi nede?
Avtor povestti kitap oqıwshılarınıń dıqqatın ózine tartatuǵın usı qızıǵarlı waqıyanı súwretlewden baslaydı. Soń Aysánem shesheydiń úyinde júz bergen jaǵdaydıń sebeplerin, yaǵnıy, onıń túp dáreklerin bayanlawǵa ótedi. Bul arqalı biz shıǵarmadaǵı Nazar, Zulfiya hám Orazlardıń bir awıldıń jas óspirimleri ekenligin bilemiz. Olar birge oqıǵan, birge ósip erjetken. Hátte, Nazar menen Zulfiya arasında muhabbat dep atalatuǵın ádiwli bir sezim de payda bolǵan. Jıllar ótedi.
Táǵdirge qarań, Nazar menen Oraz bir oqıw ornına kirip oqıydı, al Zulfiya olardan
álle qayda alıstaǵı oqıw ornında tálim aladı.
Haqıyqat muhabbattıń kúshi aranıń alıslıǵında sınaladı. Biraq, bunday ayralıqqa Nazar shıdam bere almaydı. Sonlıqtan da ol óz muhabbatına opasızlıq etip qoyadı, aqırında bul isiniń jazasın da aladı. Jazıwshı Nazardıń jeke minezqulqınan kelip shıqqan turmıs tragediyası arqalı zamanlaslarımızdı muhabbat hám semya-turmıs máselelerine jeńil-jelpi qaramaslıqqa, ustamlı, sadıq, pák júrek iyesi bolıp jetilisiwge shaqıradı. Povestte Nazar obrazınan kelip shıǵatuǵın tiykarǵı juwmaq usı.
Povestte Nazar obrazınıń antipodı sıpatında Oraz obrazı jaratılǵan. Ol oqıwda zeyinli, turmısta ádep-ikramlı, bılayınsha aytqanda ideal adam. Povesttegi waqıyalardıń rawajlanıw barısında Oraz ósip-ózgerip baradı, joqarı ádep-ikram pazıyletleriniń iyesi bolıp jetilisedi. Ol basqalardıń, ásirese, dosları Nazar, Zulfiya hám Bazargúllerdiń baxtı ushın gúresedi. Oylap qarasaq, haqıyqattan da turmısta Nazarlar kem, Orazlar kóp bolǵanlıǵı ushın ómirimiz gózzal hám abadan.
K.Allambergenov ádebiy sawatın arttırıp atırǵan, ne aytajaǵın biletuǵın, konkretlikke umtılıp atırǵan jazıwshı. «Qıyın ótkel» povestinde de usı nárse ayqın seziledi. Povesttiń baslı ideyasında
«arıńdı jastan saqlaYo» degen súren jańlaydı. Bul súren, álbette, jas óspirim, jańa jigit bolıp, jańa qız bolıp kiyatırǵan on altı-on jetiniń
esersoqlarına aytılǵan súren. Bul dáwirde esersoq emes adam az. Shillerdiń balladasındaǵıday mártlikti kórsetiw ushın arqıraǵan arıslannıń aldınan qızdıń qolǵabın alıp beretuǵın rıсarlar da usı dáwirden tabıladı. Povestte, mine, usı jaslıq ótkeli-qıyın ótkel súwretlengen.
Bul ádebiyat ádebiyat bolǵalı aytılıp kiyatırǵan góne tema. Sonıń menen birge, mudamı jańa tema. Bunıń góneligi sonnan ibaratqosıqta bolsın, prozada bolsın, qay dáwirde de bul temaǵa ser salmaǵan shayırjazıwshını tabıw qıyın. Bunıń tazalıǵı sonnan ibarat-sonsha dáwirlerden berli sonsha jazıwshı bul temaǵa óziniń kóz-qarasınan qaraydı, máseleni sheshedi. Solay etip, hámme jazıwshıda da «bul qıyın ótkel, usınnan mayırılsań, ońbaysań, ayaǵıńdı ańlap bas»,- degen bir súren shıqqan menen, «hár kim ózinshe jilli boladı» degenindey, ayralıqlar, aljasıwlar qıylı-qıylı bolıp atadı da, qıyın ótkeldiń biz bilmegen bılǵasıqlı bir jaǵı ashılıp atadı.
Máselen, Sh.Aytmatovtıń «Sárwi boylı nigarım»ında priсep penen, yaǵnıy bala shaǵa menen jaslıqtıń asırımınan asırılıw súwretlense,
«Qıyın ótkel»de onnan burınǵı, qızlar ele bir múshesinen ayırılıp qalmastan burınǵı dáwirdiń tragediyası súwretlenedi. Bul kópshiliktiń basınan ótken sawda, sonlıqtan da povest oqıwshını ózine birden tartadı, sonlıqtan da waqıya tipik sıpatqa iye. Bul jas óspirimlerdiń basınan bunnan bılayda óte beretuǵın sawda, sonlıqtan da kóterilip otırǵan mashqala-ómiri bar, qunlı másele. Buǵan povest túwe roman jazsań da arzıydı.
Povest tásirsheń, ıqsham etip jazılǵan. Sonlıqtan da oqıwshı onı bir otırǵanda oqıp shıqqısı keledi. Hádiyseden de beter oqıwshınıń yadında Nazar menen
Orazdıń obrazı qaladı. Bular bir-birine usamaytuǵın, jekkelengen obrazlar, birbirine qarama-qarsı obrazlar. Biri jeke basınıń tragediyasın kótere almaytuǵın, ómirge nemquraydı qaraytuǵın Nazar bolsa, biri shınayı dos, adamlardı mudamı baxıtlı etiwge talpınatuǵın, qıyın ótkelde dos-yaranǵa qol sozıwǵa tayın turaqlı adamOraz obrazı.
Povesttegi avtordıń jetiskenligi sonnan ibarat - povest waqıyaları ápiwayıdan quramalılıǵı áste ósip barıp, waqıya shiyelenisip, sharıqlawı shoqqısına jetken jerde birden tınıp qaladı, degen menen, qulaǵımızda sol namanıń jańǵırıǵı, kewlimizde astan-kesten kóshken bultlar...
Bul ádebiyatqa jasap atırǵan kinonıń tásiri der edik, biraq, bul súwretlew Merime qusaǵan ataqlı jazıwshılarda da burınnan bar usıl. Usı bar nárseniń ózine de oqımasaq erise almaysań. Bayanlawdıń bul
novella forması kópshilik jaǵdayda utımlı shıǵadı, utımlılıǵı sonnan ibaratadamnıń kókiregine jeńil yaki awır qayǵı qaldırıp, jaqsı tásirsheń sezim payda etedi, betińdi beldey etip qaldırmaydı, oqıp bolıp oylanıwǵa, ózińshe juwmaq shıǵarıwǵa májbúrleydi, emoсiyanıń kúshi de usınnan ibarat, povesttiń emoсional kúshi de usınnan ibarat. Usı nársede, temaǵa sadıqlıqta, atqan oǵın nıshanaǵa dál tiygize biliwde, alınǵan epizodlardıń tiykarǵı maqsettiń sferasınan shıǵıp ketpewinde avtor kóp jetiskenlikke erisken. Sonday-aq avtor povestte jıynaqlı kompoziсiya dúziwi menen de kózge túsedi.
Keńesbay Allambergenov roman janrına usılayınsha úlken tayarlıq hám kóp kónlikpeler menen kirip keldi. Onıń joqarıda biz tallap ótken
«Qıyın ótkel» povest hám gúrrińler toplamı usı pikirimizdiń gúwası sıpatında kózge taslanadı, yaǵnıy, avtor tuńǵısh romanı «Dárbent»ke
«Qıyın ótkel»lerden ótip, prozanıń keń gúzar dárbentine keldi.
Bir ayta ketetuǵın nárse - K.Allambergenov sol dáslepki povest, gúrrińlerinen baslap-aq keń tematikalıq diapazonǵa, iri soсiallıq problemalardı sóz etiwge, joqarı ideyalıq-kórkemlik sapalılıqtı iyelewge umtıldı. Jazıwshınıń alǵa talpınıwı, dóretiwshilik izleniwi onı iri jámiyetlik máselelerdi qozǵaytuǵın, keń planlı, hár túrli táǵdirdegi qaharmanlardıń kórkem obrazların súwretlep beretuǵın
«Dárbent» (1984), «Ómir máwritleri» (1987), xalqımız turmısınıń rámziy maǵanası bolǵan «Dárya tartılǵan jıllar» (1991) romanlarınıń dóretiliwine alıp keldi.
Jazıwshınıń eń dáslepki romanı «Dárbent» dep ataladı. Haqıyqatında da, bul kásip-texnikalıq tálimniń bir sóz benen aytılǵan obrazlı bahası, yaǵnıy, jazıwshı roman temasınıń ózine-aq úlken poetikalıq máni júklegen. Bul mánini biz Azamattıń aǵası Tawmurattıń wásiyatlarındaǵı mına pikirden anıq bile alamız: «Seniń kásibińxalqıńnıń maqtanıshı. Sen endi bilim menen tájiriybeniń bekkem túyisip, haqıyqıy ómirge tarmaq-tarmaq jollardı salıp atatuǵın keń gúzar dárbenti - kásip-texnikalıq tálimniń xızmetkeri bolǵanıń menen maqtansań arzıydı».
Romanda bul ideya, yaǵnıy, kásip-texnikalıq tálimniń xalqımızdıń siyasiyjámiyetlik, tariyxıy, mádeniy, ekonomikalıq rawajlanıw ómirinde úlken dárbent jollardı analizlep, sintezlep, durıs baǵdar siltep jiberetuǵın tiykarǵı óndiris orayı bolıp xızmet atqaratuǵınlıǵı Azamat obrazı arqalı isenimli dáliyllengen.
Shıǵarmanı oqıp otırıp, dárbenttiń tek proftexqa berilgen baha emes ekenligine, al roman háreket etiwshi qaharmanlardıń jeke ómir jolına da tiyisli atama ekenligine kóziń jetedi. Mısalı: romannıń bas
qaharmanı Azamattıń xarakterindegi jaqsılıq hám jamanlıq túsinikleriniń jigi ayırılısar jeri, dáslep shayır bolaman dep júrgen Azamattıń proftexqa kelip ómirden óz ornın tabıwı, muhabbat máselesinde Nigarxan menen Turǵangúldiń qaysısına kewil qoyarın bilmey júrip, aqır-ayaǵında Turǵangúldi tańlawı, sonday-aq, tosattan qılmıslı islerge aralasıp qalǵan jas óspirim Alpısbaydıń Azamat hám miliсiya xızmetkerleriniń járdeminde jaqsı jol tańlap ketiwi-bulardıń bári adamnıń ómir jollarındaǵı dárbent situaсiyalar emes pe? Ulıwma, romanda «dárbent» túsinigi astarlı mánide jaqsı niyetlerdiń birigip, jaqsılıqtıń jamanlıqtı turmıstan ısırıp shıǵaratuǵın ayırılısar nuqtası etip alınǵan.
Bunıń ayqın mısalı retinde romandaǵı Azamat penen Joldasov arasındaǵı konfliktke kóz taslawdıń ózi jetkilikli.
Shıǵarmanıń ortasında bas qaharman Azamat kásip-texnikalıq uchilishelerdiń birine óz qálewi menen, anıǵıraǵı, jollama menen oqıtıwshı bolıp keledi. Onıń kurslası hám jaqsı kóretuǵın qızı Turǵangúl de tárbiyashı bolıp jumısqa ornalasadı.
Oqıw bóliminiń baslıǵı Elmurat Joldasov olarǵa keliwden-aq
«qızıǵıp» qalıp, dárhal «tárepdarı» etip almaqshı boladı. Onıń qızǵa qızıqqandaǵı sebebi-Turǵangúldiń sulıwlıǵınan, onı ózine hayallıqqa alıw niyetinen kelip shıqqan bolsa, Azamatqa qızıqqandaǵı sebebi-onıń kórkem tvorchestvo menen shuǵıllanatuǵınlıǵı. Joldasov onıń bul qábiletiniń óz mápine paydalanıp, Azamattı óziniń «konkurentleri» Japbarov penen Ametovqa qarsı qoymaqshı. «Usınday haqıyqatshıl ekenińdi biletuǵın edim, qaraǵım,-deydi ol Azamatqa Japbarovtıń jumıslarınıń kemshilik táreplerin «arnawlı túrde» kórsetip kiyatırıp.
-...Seniń jazatuǵın materialıń bul... Qatqan feleton! Há, ústinen túsirdim be! Qalay yoshıń tasıp, arqań qozıp ketken shıǵar. Sezemen, sezemen... Bir oqlawlı mıltıq ekenseń, endi seni atıp qalayın. Álbette, házir emes... Biraq «atılǵan oq» ho anaw UPRdı (direktordıń oqıwóndirislik isler boyınsha orınbasarı) qalpaqtay ushıratuǵın bolsın!»
Biraq, Azamat ta, Turǵangúl de Joldasovtıń bunday teris pikirdegióz mápin oylawshı «sheklengen» adam ekenligin há degennen sezbeydi. Tek jumısqa aralasıp, barlıq jaǵdaylar menen keńnen tanısıp shıqqannan keyin ǵana óz-ózine tómendegishe sawal qoya baslaydı:
«Bul qalay bolǵanı? Uchilishe sonday-aq «ubıjıq» nárse me eken?
Onı ubıjıq etip kórsetip turǵan ne?!».
Azamat Joldasovtıń qılwaların túsine kele, bul sorawına da juwap tabadı. Oylap qarasa, uchilishedegi geypara keri tartpa bılǵasıq isler Joldasov sıyaqlı jeke mápin, abıroyınıń artıwın gózlewshi, turmıstan