Qaraqalpaq ádebiy sını

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

ÁDEBIYAT TEORIYASÍ HÁM OQÍTÍW METODIKASÍ

KAFEDRASÍ

QARAQALPAQ ÁDEBIY SÍNÍ páninen

lekсiya tekstleri

Nókis - 2018

- 2 -

Qaraqalpaq ádebiy sınınıń maqseti hám wazıypaları.

Jobası:

1.Qaraqalpaq ádebiy sını haqqında maǵlıwmat.

2.Qaraqalpaq ádebiy sınınıń maqseti.

3.Qaraqalpaq ádebiy sınınıń wazıypaları.

4.Qaraqalpaq ádebiy sınınıń izertleniw tariyxı.

Kritika - grek sózi bizińshe bahalaw, pikir júritiw degen mánini ańlatadı, eger de biz ulıwma ádebiyat tuwralı ilimde ádebiyat teoriyası, ádebiyat tariyxınıń izertleytuǵın obektleri bar ekenligin esapqa alsaq, kritikanıń da ózine tiyisli obekti bar.

Ádebiy kritikanıń wazıypası óz waqtınıń kóz qarası menen talabına baylanıslı kórkem shıǵarmalardı bahalawdan ibarat, kórkem shıǵarmanı bahalaǵanda ol ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyalarınıń sonday-aq óz waqtınıń siyasıy jámiyetlik, estetikalıq-epikalıq normaları tiykarında pikir júrgizedi.

"Kritika teoriyanıń praktikada qollanılıw kórkemlik nızamnıń sistemalasqan garmonikalıq birligi, teoriyası, kritika udayı qozǵalısta boladı. Alǵa rawajlanıp baradı. Ilim ushın jańa materiallar jańa maǵlıwmatlar jıynaydı. Ol hárekettegi estetika" (Belinskiy)

Kritika qanday da bolmasın ádebiy shıǵarmalardıń jetiskenligi hám kemshilikleri haqqında pikir júrgiziw. Sonıń maqseti jurtshılıqtıń jaqsı pikirlerin sáwlelendiriwge xızmet etiw hám usılardı massaǵa taratıwǵa járdem etiw,-dep jazdı Chernıshevskiy. Ullı oyshıldıń bul anıqlaması házirgi dáwirdiń kritikasına da tolıqqatnaslı hám óz bahasın joyıtpaǵan.

Kritika kórkem shıǵarmanı búgingi zaman talabı tiykarında tallaydı hám bahalaydı, onıń ideyalıq, estetikalıq baylıǵın hám ózinsheligin ashadı, onıq oqıwshılarǵa bolǵan tásirsheńligin támiyinleydi hám bekkemleydi. Solay etip turmıs haqıyqatlıǵın seziwge hám qabıl etiwge járdemlesedi. Bul arqalı ol jazıwshınıń jolın dawam etedi, oǵan óz usılı, óz quralı, ayqın baǵdarı menen búgingi kún talabınan shıǵıp baha beredi.

- 3 -

Ádebiy kritikanıń ózine tán jáne bir ózgesheligi sonda, ol kórkem shıǵarmalardı tallap, bahalaw arqalı turmısqa aktiv aralasıw múmkinshiligine iye boladı. Jazıwshı tárepinen dóretilgen obrazlarǵa tiykarlanıp óz waqtınıń jámiyetlik kóz-qarasın, áhmiyetli máselelerin ortaǵa qoyadı, waqıt tárepinen alǵa qoyılǵan talaslı máselelerge aktiv qatnasadı, sóytip shıǵarmaǵa tiyisli baha bere aladı.

Sonıń menen qatar ádebiy kritika bir neshe shıǵarmalardı, ondaǵıideya, obrazlardı qatar salıstırıp ta, sonday-aq bir neshe jazıwshınıń hár túrli janrdaǵı shıǵarmalarında hár túrli tariyxıy dáwirdiń dóretpelerin salıstırıp ta baha beriwi sózsiz. Usı arqalı ol burın aytılmaǵan pikirdi óziniń juwmaǵı sıpatında ortaǵa salıwı múmkin.

Ádebiy kritika birinshi rette óz waqtınıń shıǵarmalarına dıqqat awdaradı, sonıń menen birge ótken dáwirlerdiń ádebiy dóretpelerinde búgingi kún problemasına baylanıslı qarastıradı, onıń dóretiwshilik prinсiplerin tastıyıqlaw ushın gúrestiń aktiv quralı, kórkem shıǵarmalardı bahalawdıń hám tallawdıń usılı. Ádebiy kritik sóz zergeri bolıp esaplanadı, ol da jazıwshı sıyaqlı dóretiwshilik xızmettiń aktiv wákili. Sonlıqtan jazıwshıǵa kórkem tilge baylanıslı qanday talap júklense, bul kritikaǵa da tiyis. Tildiń anıqlıǵı - obrazlılıǵı ádebiy kritikanıń tiykarǵı sıpatı bolıw kerek.

Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatında ádebiy sın úlgileri.

Jobası:

1.Qaraqalpaq folklorında ádnbiy sınnıń belgileri.

2.Kúnxoja shıǵarmalarında ádebiy sın belgileri.

3.Ájiniyaz shıǵarmalarında ádebiy sın belgileri.

4.Berdaq, Ótesh shıǵarmalarında ádebiy sın belgileri.

Janrlıq jaqtan baspa sóz benen baylanıslı ádebiyat kritikası qaraqalpaq ádebiyatınıń XX ásirdiń 30jıllardıń bas gezlerinde júzege keldi. Biraq ta buǵan qarap qaraqalpaq folklorında, klassik ádebiyatında estetikalıq pikir, kórkem sózdiń kúshine baha beriw

- 4 -

bolmadı degen juwmaq shıǵarıwǵa hesh qanday múmkin emes. Jıraw menen baqsını tıńlaǵan xalıq massası buǵan biytárep qaramaydı. Qollapquwatlap atırǵanlıǵın bilemiz. Demek, bul tıńlawshınıń sol atqarılǵan shıǵarmaǵa kózqarası bahası emes pe

Sonıń menen birge bul jaǵday tek qaraqalpaq xalqına ǵana tiyisli emes, al basqa da xalıqlarǵa tán. Tábiyattıń gózzalıǵın túsiniw, turmıstaǵı jaqsılıq penen jamanlıqqa, adamnıń sulıwlıǵına baha beriw máseleleri uzaq dáwirlerden beri bar, jáne ol waqıttıń ótiwi menen ekshelip tolıqtırılıp, belgili bir estetikalıq normaǵa tústi.

1.Aqıllı adam hár sózin naqılsız aytpaydı,Bir aytpasa naqıldı aqılsız aytpaydı.

2.Jıllı sóyleseń, jılan ininen shıǵadı, Qattı-qattı sóyleseń musılman dinnen shıǵadı.

3.Bir degen de ne jaman

Bilimsiz ósken ul jaman. Eki degende ne jaman Ekiligi shıqqan sóz jaman.

4.Shiyrin-shiyrin sóylemek, Danalıq tilinde jaqsı h.t.

5.Zergerdiń qolı altın, shayırdıń sózi altın.

Kórkem sózdiń qúdiretine xalıqtıń kóz qarası usınday. Demek, xalıq jaqsı nárseni qádirley bildi, jamannan jiyrendi, sózdiń tóreli bolıwın, tásirli bolıwın talap etti.

Qaraqalpaq ádebiyatında ádebiy - teoriyalıq oy-pikirdiń derekleriniń eń áhmiyetlisiniń biri XIX ásir qaraqalpaq klassik shayırlarınıń dóretiwshiligi dep qarawǵa boladı. Durıs, qaraqalpaq klassik shayırları estetika, kritika tarawında arnawlı, sistemaǵa túsken miynet dóretpegen, olar eń aldı menen shayırlar edi. Soǵan qaramastan ádebiyat tariyxında iskusstvonıń mazmunı menen maqsetin ózinshe túsindirmegen sóz sheberin tabıw qıyın.

Qaraqalpaq klassik shayırlarınıń estetikalıq kóz-qarasları, kórkem shıǵarmanıń jámiyettegi ornı tuwralı pikirleri, bir-biriniń dóretiwshiligine bergen bahaları, zaman shınlıǵın jırlaw kerekliginiń baslı másele ekenligi haqqında aytqanları, qanday jaǵday

- 5 -

bolsa da tuwrı sózden qaytpawshılıǵı olardıń poetikalıq dóretiwshiliginde sáwlelengen.

Durıslıqtı, haqıyqatlıqtı aytıwdı Kúnxoja shayır eń birinshi wazıypası dep túsindi. Hámmege belgili Xiywa xanı kóp shayırlardı jıynap, óziniń sán saltanatın maqtamaqshı boldı. Kúnxoja óziniń ataqlı "Umıtpaspan" qosıǵın jazdı. Shayır bundaǵı adam shıdamaslıq, jan túrshigerlik hádiyseni tartınbastan súwretlep berdi. Xan sarayına aydalıp barǵan shayırdıń oǵan qarsı usılayınsha júreklilik penen sóylewi onıń alǵan baǵıtın ayqın kórsetedi.

Xan oǵan sıy ornına arqası jawır, bir kózi soqır túye beredi. Shayır usı xorlıqlı sıylıqqa arnap "Túye ekenseń" qosıǵın jazdı.

Shayırdıń estetikalıq pikirleri tuwralı aytqanda, shayırdıń sınshıllıq kózqarasın ayrıqsha atap ótiwimiz kerek. Usınday pikirler onıń "Kerek maǵan", "Nege kerek" qosıqlarında tiykarǵı orındı iyeleydi.

Ájiniyaz xalıq penen onıń arzıw ármanları menen tıǵız baylanısqan shayır. Awır azap astında jasaǵan miynetkesh xalqın shayır shadlı qorramlı, ádalatlı zamanda kórgisi keledi. Xalıqtı qan jılatqan basqınshılardı óz ishindegi baylardı ol ayawsız áshkara etedi. Sol waqıttaǵı soсiallıq teńsizlikke keskin qarsılıq onıń eń jaqsı shıǵarmaların bezep turadı. Ullı shayırdıń estetikalıq kóz-qarasları soń soсiallıq tiykarda qáliplesti.

Adam óziniń tuwǵan jeri, eli menen qádirli degen pikirdi alǵa qoyıw Ájiniyazdıń dóretiwshiliginiń orayı.

Shayırdıń "Bozataw", "Ayırılsa" sıyaqlı filosofiyalıq mánige tolı shıǵarmasınıń biziń ushın áhmiyeti de usında.

Ullı shayır Berdaqtıń (1827-1900) estetikalıq kózqaraslarındaǵı oraylıq nárse - xalıqqa sóz óneri arqalı xızmet etiw, haqıyqatlıqtı jırlaw mánisi boldı. Onıń pikirinshe, shayır xalıqtıń qayǵısınan shette turmawı kerek, onıń shıǵarmalarınıń mazmunı sol miynetkesh xalıqtıń turmısı bolıw kerek degen másele.

Berdaqtıń "Ómirim", "Bolǵan emes" qosıqları shayırdıń mashaqatlı, qıyın jolın, e rkin sayray almaǵan ǵáplet zamanın tereń

- 6 -

ashıp bere aladı. Bul qosıqlardıń mazmunına tereń názer taslasaqshayırdıń zamanǵa kritikalıq baǵıtı ayqın kórinedi.

Jaqsını pám áyle sóylegen sózden, Jamannıń parqı hesh bilinbes júzden,Ishki sırın ayırıp bolmaydı kózden, Onı sınaw payda ullı xalıq ushın.

Degen qatarların qossań shayırdıń adamnıń mazmunı onıń ishki dúnyasına baylanıslı ekenligin ashıq aydın aytqan, shayır óz oqıwshıların adamdı bahalaǵanda qurı forması yamasa sımbatqa ǵana qarama, al onıń sóylegen sózine qara degen juwmaqqa keledi.

Ótesh shayır dóretiwshiliginde úlken orın iyeleytuǵın "Ótti dúnyadan" biografiyalıq shıǵarması tutas alǵanda ózine shekemgi ózine zamanlas shayırlardıń tvorchesvosına, olardıń shıǵarmalarınıń poetik kúshine berilgen kritikalıq bahadan ibarat. Ótesh óz waqtındaǵı bilimli, talantlı shayırlardıń biri boldı. Ol da ózine zamanlas shayırlar sıyaqlı xalıq ushın dóretti usı úlken xızmeti dep durıs túsindi. Shayırdıń sózin xalıq túsinip qabıl etse, onıń úlken maqtanısh ekenligin kórsetti, shayır jalǵan aytpawı kerek, shayırdıń sınshısı xalıq. Óteshtiń bul pikirleri onıń shayırlıqqa durıs talap júklegen pikir iyesi ekenligin kórsete aladı.

Ótesh shayırlardı bahalaǵanda oǵan sol waqıttaǵı túsinikten shıǵadı, sonıń menen birge eń aldı menen onıń shıǵarmaların xalıqqalay qabıl etti, usıǵan dıqqat awdaradı.

XVIII ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń iri wákili Jiyen jıraw.Ol jıraw hám shayır, kóbinese óz shıǵarmaların qobız benen atqarǵan.

Qobız benen hám duwtardı ol shertken, Sózi menen dushpanlerdı qul etken, Aytqan sózi adamlardı jibitken, Qaraqalpaqta Jiyen ótti dúnyadan.

Ótesh shayır bul mısallarda ótkir sózdiń kúshin onıń qúdiretinJiyenniń shayırlıǵı arqalı dálillegen. Sonday-aq Kúnxojanıń sol dáwirdiń shınlıǵın jırlaǵanlıǵın tilge tiyek etedi.

Shayırlıqta júdá sózleri tálip,

- 7 -

Zamannıń ráwishin sóylemes qalıp, al Ájiniyaz tuwralı "Ájiniyaz shayırlardıń sarası" dep tastıyıqlaydı.

Sózge dárya baqsılıqqa zor ediń, Sózge sheshen mıń adamǵa tay ediń, Berdaq edi shayırlardıń danası,

Sózine iyildi adam balası, -dep Berdaq shayırdıń ullıǵınbahalaydı.

Ádebiy sınnıń janrları, ádebiy sın hám ádebiyat ilimiJobası:

1.Qaraqalpaq ádebiy sınınıń qáliplesiwi.

2.Qaraqalpaq ádebiyatında 20-jıllardaǵı ádebiy sın.

3.Qaraqalpaq ádebiyatında 30-jıllardaǵı ádebiy sın (I.Fazılov, Q.Áwezov, Q.Ayımbetov h.t.b. ilimiy maqalaları).

4.Qaraqalpaq ádebiy sını hám ádebiyat ilimi.

Qaraqalpaq ádebiy kritikası búgingi waqıt qoyıp otırǵan talaplarǵa juwap beriwge háreket etti. Usı kóz-qarastan kritikanıq bazıbir kemshilikleri tuwralı aytılıp geypara pikirler onıń bir tutas rawajlanıwın biykarlay almaydı.

Ádebiy kórkem kritikanıń obektisi turmıs hám ádebiy proсess - bular ápiwayı sóz emes, al kóp túrli qospalı hám qarama-qarsılıqlı jollar menen alǵa ilgerilep barılatuǵın qubılıslar. Mine usınday qarama-qarsılıqlı qospalı proсess ádebiy kritikanıń ózinen de janrlıq jaqtan kóp túrlilikti, turmıs penen ádebiy proсesstiń ózgesheliklerin, olar arasındaǵı baylanıslardı álwan túrli usıllar menen ashıp kórsetiwdi, analizlewdi talap etedi. Ádebiy kritikanıń janrlıq kóp túrliliginiń reallıq tiykarı, onıń tiykarǵı sebebine usı baǵdarda túsiniliwi kerek dep oylaymız. XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń dáslepki kúnlerinen baslap-aq kritikanı-kritikalaw bul burınnan bar dástúr. Bul dástúrdiń payda bolıwı hám rawajlanıwında

- 8 -

Q.Maqsetovlardıń miynetleriniń ornı úlken. Biraq kritikalıq oypikirmizdiń janrlıq kóp túrliligi óz aldına arnawlı sóz etilmegen, geypara jaǵdaylarda tek at ústi pikirler aytılıp júrgen másele. Usınıń saldarınan ba kritikamızdıń janrlıq túrlerin baylanıslı terminler de hár qıylı normada isletilip júrgenligin kóriwge boladı. Mısalı, ádebiy kritikalıq portret geyde ádebiy sınnan, geyde yubileylik maqala termini menen, al "ashıq xat" tı geyde ádebiy xat dep atawshılıq jiyi ushırasadı. Sonıń menen birge ádebiy kritikanıń kishkene normaların reсenziya, replikalıq maqalalardı bazda kózge ilmewshilik, olarǵa jeterli áhmiyet bermewshiliktiń seziletuǵının ańǵaramız.

Sonlıqtan ádebiy kritikanıń janrlıq jaqtan kóp túrliligine, olardıń óz ara sintetikalıq birligine ayrıqsha itibar beriw kerek. Óytkeni ulıwma kritikalıq oydıń payda bolıw hám rawajlanıw jollarına bir názer taslasaq ataqlı kritikler replikalardan baslap arnawlı monografiyalıq izertlewlerge shekemgi aralıqtaǵı janrlıq normalardıń rolin bir-biri menen almastırmaǵan.

Belgili kritik V.G.Belinskiy Pushkin shıǵarmalarına jazǵan reсenziyalarınan baslaǵan.

Sonıń ushın belgili ádebiyatshı ilimpazlar P.P.Grochsman (Janrı literaturnı kritiki. Iskusstvo, 1985), V.Egorov, V.Guseev hám basqalar óz miynetlerinde rus ádebiy kórkem kritikasınıń bir neshe janrlıq túrlerin kórsetedi. L.Grochsman rus ádebiy kritikasınıń on jeti túrin atap ótken eken. Al bizge bir qansha jaqın tuwısqan xalıqlar bolǵan ózbek (B.Nazarov Vatan adabiy tanqidchiligi, Toshkent,1979) qazaq (T.Kakishev Ońasha otaw (Qazaq ádebiy kritikasınıń janrlıq qáliplesiwi. Almatı, 1982) ádebiy kritikasına hám ádebiy proсesstiń óz ara baylanısına toqtaǵan. Biraq janrdıń kóp túrliligine itibarbermegen.

Ádebiy kritikanı janrlıq túrlerge bólgende kritiktiń ádebiy proсesstiń qanday qubılısın sóz etiwin, tańlaǵan temanıń xarakterin, ondaǵı kózde tutılǵan ideyalıq-estetikalıq maqsetti, tiykarǵı niyetti, sol dóretpeniń negizgi baǵıtın názerde tutamız. Al kritikalıq

- 9 -

dóretpeniń kólemi bul jerde sheshiwshi áhmiyetke iye bolmaydı, ol usı eki nárseniń organikalıq túrde birgiwinen kelip shǵadı

Usı prinсipti basshılıqqa alıp ádebiy kritika tómendegi janrlıq túrlerge bólinedi: 1) Monografiyalıq izertlew. 2) Ilimiyteoriyalıq problemalıq maqala. 3.Obzor. 4. Ádebiy kritikalıq portret.

5. Reсenziya. 6. Ádebiy-kritikalıq feleton. 7. Ádebiy-kritikalıq gúrriń. 8. Ashıq xat. 9. Anketalıq maqalalar. 10. Esse pikirler.

Ádebiy kritikamızdıń kórsetilip ótilgen janrlıq túrleriniń ishinde ásirese biziń baqlawımızsha monografiyalıq izertlewler, ilimiy-teoriyalıq problemalıq maqalalar, ádebiy kritikalıq obzor hám portret, reсenziyalar basqalarına qaraǵanda jedel rawajlanıp barmaqta. Ásirese ilimiy-teoriyalıq problemalıq maqalalar menen obzor, kritikalıq portretler dóretiwde sońǵı jılları kúshli rawajlanıwbaǵdarı kózge túsip atırǵan sıyaqlı.

M.Nurmuxammedovtıń ilimiy teoriyalıq-problemalıq maqalalarındaǵı ilimpazdıń ádebiy problemalardı keń hám tereń batıl túrde birinshilerden bolıp ortaǵa qoya biliwin, milliy ádebiyatımızdıń ózgesheligine baha beriwin durıs túsiniwimiz kerek. Onıń ádebiyatımızdıń tereń tariyxıy tamırları haqqındaǵı jazba hám folklorlıq tradiсiyalardıń sintezi, ádebiy baylanıslar máselesine jazılǵan maqalaları ádebiy kritikalıq hám estetikalıq oysezimlerge kúshli tásir etpekte. Sonday-aq ilimiy-teoriyalıq problemalıq xarakterdegi miynetler dóretiwde Q.Maqsetovtıń folklor hám jazba ádebiyattıń óz ara baylanıslarına arnalǵan, S.Axmetovtıń ádebiy kritikamızdıń tariyxına, poeziyaǵa baylanıslı, Q.Sultanovtıń prozadaǵı jańa izlenisler tuwralı miynetleri bir tutas ádebiy kritikalıq oyımızdıń bunnan bılay rawajlanıwına sebepshi boldı.

Kritiklerimiz búgingi ádebiy proсesstiń túrli janrlarına baylanıslı ádebiy kritikalıq obzorlar dóretiwge ayrıqsha dıqqat awdardı. I.Saǵıytovtıń, S.Axmetovtıń, Q.Kamalovtıń obzorlıq maqalaları jazıldı.

Oqıwshılardıń estetikalıq talǵamı hár túrli. Olardıń kópshiligi salqın ilimiy filologiyalıq, ádebiy-kritikalıq obzorlardı qabıl ete bermeydi. Sonıń ushında jámiyetshilikke tez tásir etetuǵın

- 10 -

kritikanıń bir túri bolıp esaplanǵan ashıq xat formasın rawajlandırıwımız tiyis. Bul jerdegi dóretpelerge salqın obektiv filologiyalıq analizden góre, subektiv oylar erkin pikir alısıw, sóylesiw stili tán boladı. Ádebiy kritikalıq pikirge oysezimdi, emoсiyanı, ishki dinamikanı sińiriwdiń eń jaqsı úlgisin Sh.Seytovtıń "Qádir tutqan ayawlam, Tólepbergen" (T.Mátmuratov "Jaqsılıq sarayı". Nókis, 1986) atlı dóretpesinen ayqın kóremiz. J.Esenovtıń "Waqıt penen sırlasıń" ashıq xat, O.Ábdiraxmanovtıń "Ádiwli bosaǵamnıń aldındaǵı oylar" ("SQQ" 22dekabr, 1977) atlı dóretken ádebiy kritikalıq gúrrińnen qarawǵa boladı. M.Nızanovtıń "Saylawbaylıń kúldirgish qálemi" ("Ámiwdárya", 1987, N2) atlı kishkene dóretpesi de kritikalıq gúrriń janrına kiredi.

Anketalıq maqalalar da ádebiy kritikalıq oydıń bir túri. Onda jazıwshı yamasa kritiktiń qısqa hám anıq pikirleri berilgen sorawlardıń átirapında kórinip otıradı. Bul arqalı pikir bildiriwshi avtorlar oqıwshılar menen erkin sóylese aladı.

Replika (franсuz sózi - qatnasımdı bildiremen, juwap beremen mánisinde). Shıǵarma qaharmanlarınıń basqa bir qaharmanlardıń sózlerine qosıla pikir bildiriwi. Replika dialoglardıń negizinquraydı.

Reсenziya. Kórkem óner shıǵarması yamasa ilimiy jumıs tuwralı maman qánigeniń jazǵan qısqasha ilimiy teoriyalıq ádebiy sın bahası. Reсenziya oqıwshı pikirinen, óziniń tallawlarınıń mamanlıq kásiplik dárejege kóterilgenligi, ilimiy-teoriyalıq sıpatı, dáliylleriniń isenimliligi t.b. menen ajıralıp turıw kerek.

S.Axmetov, K.Mámbetov, Q.Kamalov h.t.b. sınshılardıń reсenziyalıq pikirleri bar.

Ádebiy kritikalıq portret bul da kritikanıń bir janrlıq túri bolıp esaplanadı. Bul túrdegi derlik kópshilik maqalalar jazıwshılarımızdıń yubileylerine,

ádebiy sánelerge baylanıslı jazılıp atır.

Q.Kamalovtıń "Alımnıń jolı", "Dala búrkiti" atlı portretlik maqalaları sheberlik penen jazılǵan.