Berdaqtanıw qánigeligi páni boyınsha lekciya

Tema: Berdaq dóretpeleriniń jıynalıwı, basıp shıǵarılıwı, izertleniwi

(30-80-jıllar)

Jobası: Kirisiw: Berdaq tanıw iliminiń maqseti hám wazıypaları.

Berdaq dóretpeleriniń dáslepki jıllardaǵı izertlenip úyreniliwi, shıǵarmalarınıń baspada járiyalanıwı:

Berdaq dóretpeleriniń 50-jıllardaǵı izertleniwi, ayırım qáte kóz qarastaǵı miynetler, shayır miyrasların durıs baǵdarda, ilimiy tiykarlarda túsindiriw; Berdaq shıǵarmaları boyınsha jaqlanǵan kandidatlıq dissertaсiyalar, ilimiy monografiyalıq izertlewler, kitaplar miynetler;

Berdaq dóretpeleriniń 70-80- jıllardaǵı izertleniwi.

Berdaq tanıw kursınıń baslı maqseti ullı klassik shayırımızdıń bizge qaldırǵan bay ádebiy miyrasların kózdiń qarashıǵınday qásterlep úyreniw, onıń dóretiwshilik jolın keń túrde ózlestiriw, onıń ózine tán bolǵan súwretlew sheberligin, stilin, XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında tutqan ornın belgilew, ol ruwxıy azıq alǵan milliy dáreklerdi anıqlastırıw, shıǵarmaların birme-bir jańa kóz qaraslarda tallap úyreniw, túsiniwden ibarat bolıp tabıladı. Berdaq shayırdıń qaraqalpaq xalqınıń klassik shayırı, milliy ádebiy miyraslardıń dóretiwshisi, úlken aǵartıwshı, enciklopedist bilimdanlıǵı, óz xalqınıń tariyxın jazǵan milliy tariyxshı ekenligi hár tárepleme izertlenip úyreniledi. Jánede Berdaq haqqında usı dáwirge shekem jazılǵan miynetlerdiń sanı 300 den aslam, mine sol ilmiy miynetlerdi, izertlewlerdi házirgi dáwir kóz-qaraslarınan talqılap úyreniw, Berdaq shıǵarmalarınıń túp nusqasına kewil bóliw, toplamlardıń tekstologiyasın tekseriw ayrıqsha alǵa qoyıladı.

1997-jılı XIX ásir qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń tiykarın salıwshı, shayır Berdaq Ǵarǵabay ulınıń tuwılǵanına 170 jıl tolıw sánesin pútkil Ózbekstanımız boylap keńnen belgilew húrmetli Prezidentimiz Islam Karimovtıń qollap quwatlawında, Ministrler kabinetinde maqullap qarar shıǵarılıp baspada járiyalandı, onı barlıq jerlerde talqılaw alǵa qoyıldı. Usı baǵdarda Tashkentte vokzalda Berdaqtıń esteligi ornatıldı, Qaraqalpaq mámleketi universiteti qasınan Berdaq muzeyi arnawlı túrde boy dúzedi. Bulardıń barlıǵı Berdaq shayırdıń ullı adam bolǵanlıǵın, shıǵıs xalıqları ádebiyatın, mádeniyatın keńnen meńgerip onı rawajlandırıwǵa úles qosqanlıǵın, keleshek áwladlardı ilimge, bilimge, ana Watandı qásterlewge, milliy ózgesheliklerdi biliwge, xalıqtı, eldi súyip jasawǵa tárbiyalawda, xalıqlar doslıǵın bekkemlewge ayırıqsha at salısqan joqarı dárejeli insan bolǵanlıǵın dáliyllewge qaratılǵan isler bolıp esaplanadı.

- 3 -

Berdaq boyınsha keń túrde shuǵıllanǵan, kandidatlıq hám doktorlıq dissertaсiyalardı jazǵan belgili alım, filologiya ilimleriniń doktorı, marhum Aydar Murtazaev bılay jazǵan edi: «Bir nárse bizlerdiń hámmemizdi ókindiriwge tiyisli. Ol da bolsa, ádebiyattaǵı ulıwma klassikalıq

miyraslarımızdı, folklorlarımızdı, iskusstvomızdı, milliy tábiyiy (original) nusqasında retke keltirip, olarǵa erkin biyǵárez qalıs pikirler aytıp, izertlewler júrgize almaǵanımız. Berdaqtıń shıǵarmaları usı baǵdarlarda kóp zıyan kórgenligi málim. Bunnan bılayǵı bizlerdiń hám keleshek áwladtıń usı olqılıqtı tolıqtırıw bas wazıypası bolmaǵı zárúr.» («Berdaq shıǵarmalarında zamanagóylik hám sheberlik» Nókis, 1993, 14-15 betler). Durısında da milliy miyraslarımızdı qádirlew hám qásterlew, olardı túp nusqasında qayta tiklep, shayırdıń shıǵarmaları haqqındaǵı barlıq kóz-qaraslardı, usı dáwirge shekemgi ilimiy pikirlerdi tereń sın (kritikalıq) kóz-qaraslarda hár tárepleme úyreniwge tuwra keledi. Berdaqtıń miyrasların tereń biliw menen qaraqalpaq xalqınıń bay ádebiy, mádeniy ómirin, turmıs ózgesheliklerin, milliyligin, dástúr, úrp-ádetlerin keńnen biliw bul pánniń negizgi wazıypaları bolıp esaplanadı. Berdaqtıń ózine tán jańashıllıǵın ashıw, onıń xalıqlar tariyxı menen baylanıslı jazba realistlik dástanlardı dóretiw ayrıqshalıqları pútkil shıǵıs dúnyası hám batıs filosofiyası, islam dini oy-pikirlerin ayqın ózlestiriw baǵdarları studentler menen kurs jumısların, bayanatlar jazıw, shıǵarmaların oqıp tallaw jasaw arqalı tereń úyreniw wazıypa etip qoyıladı. Sonday-aq Berdaqtıń ele izertlenbey atırǵan ózgesheliklerine kewil awdarıw onı izertlep úyreniwge baǵdar beriw, bul boyınsha diplom jumısları, bakalavriat pitkeriw jumısları, magistrlik dissertaсiyaǵa, kandidatlıq dissertaсiyalarǵa da temalar belgilew alǵa qoyıladı.

Berdaq Ǵarǵabay ulı 1827-jılı tuwılıp, 1900-jılı 73 jasında qaytıs bolǵan. Berdaqtıń ras atı - Berdimurat. Berdaq onıń ádebiyattaǵı laqabı. Berdaq qaraqalpaq xalqınıń «Qońırat» arısınıń «Qoldawlı» urıwınan. Ol óziniń ómiriniń kópshiligin Qaraqalpaqstannıń arqa tárepi - Aral teńiziniń túslik jaqlarında ótkergen. Onıń jaylaǵan jeri házirgi Qaraózek, Bozataw, Moynaq rayonı aymaqları, ásirese onıń kóp júrgen jerleri Aqdárya, Aqqala degen jerler. Bul maǵlıwmatlar Berdaqtıń qorq-jılı shıqqan birinshi qosıqlar toplamına sóz basın jazǵan Artıq Shamuratov, Asan Begimovlardıń aytqanları. Berdaq shıǵarmaların birinshi ret izertlewshiler N. Dáwqaraev, Qallı Ayımbetov, O.Kojurov, I.Saǵıytovlar boldı. N. Dáwqaraev óziniń izertlewinde «Berdaq Qarǵabay ulı» degen temada keń túrde pikir aytadı. (3-tomında 89-150-betke shekem). Bunda ol «Berdaqtıń ómir bayanı jóninde», «Berdaqtıń dáwiri», «Berdaqtıń kórkem tili» degen ilimiy baǵdarlarda keń túsinik jazǵan. N.Dáwqaraev ózine shekemgi

- 4 -

jazılǵan barlıq ilimiy maqalalarda qáte-kemshiliklerdiń kóp ekenligin atap kórsetedi (96-97-betler). Demek 50-jıllarǵa shekemgi barlıq jazılǵan maqala, miynetlerdi kritikalıq kóz-qarasta qarap shıǵıwǵa tuwra keledi. Usı dáwirge shekemgi járiyalanǵan Berdaqtıń toplamları da 1950-jılı járiyalanǵan toplamǵa shekem ayırım jerleri ózgertilip, sol dáwir kóz-qaraslarına baylanıstırıp járiyalanǵanlıǵın da N. Dáwqaraev aytıp ketedi. N. Dáwqaraev Berdaqtıń poemaları jóninde aytqanda «Shejire», «Xorezm» shıǵarmaları hám basqa da poemaları haqqında aytqan, biraq «Qulen bolıs» shıǵarması haqqında gáp qozǵamaǵan. N. Dáwqaraev Berdaq shıǵarmalarınıń kórkem tili haqqında eń jaqsı pikirlerin beredi.

Belgili alım Qallı Ayımbetov óziniń «Xalıq danalıǵı» (N- 1963,193-196- betlerde) miynetinde Berdaq haqqında qısqa ilimiy maǵlıwmat beredi. Ol Berdaqtıń Aral teńiziniń túslik jaǵası Aq qala degen mákanda «Quwlı kól» degen jerde sharwa hám balıqshı shańaraǵında dúnyaǵa kelgenligin aytadı. Ol Berdaqtıń shayır hám ataqlı baqsı bolǵanlıǵın aytqan. Berdaqtıń baqsıshılıq jolı ele óz aldına izertlewdi talap etedi. 40-jıllardan baslap Berdaq tvorchestvosı monografiyalıq baǵdarda izertlene basladı. qore-jılı I.Saǵıytovtıń

«Berdaq ullı patriot shayır», S. Bassinniń «Berdax shair - velikiy poet patriot» degen kitapshaları shıqtı. 1946-jılı N. Dáwqaraev qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı boyınsha kandidatlıq dissertaсiyasın jaqladı. Onıń úlken bólimin Berdaq tvorchestvosı quradı. Bunnan keyin Berdaq tvorchestvosı boyınsha kandidatlıq dissertaсiya jaqlaw boyınsha I. Saǵıytov shuǵıllanıp kóp maǵlıwmatlar topladı. I.Saǵıytov Berdaq shayırdıń 1950-jılǵı toplamın shıǵarıwǵa ayrıqsha itibar berdi. Bul toplamǵa I.Saǵıytov «Qaraqalpaq xalqınıń ullı demokrat shayırı» degen keń mazmunda alǵı sóz jazǵan. Bul toplamǵa shayırdıń «Xorezm» dástanınan basqa barlıq shıǵarmaları kirgen. Kitaptıń aqırında alım Q. Ayımbetov «Berdaqtıń ómir bayanı tuwralı maǵlıwmatlar», «Berdaqtıń geypara shıǵarmaları haqqında túsinik maǵlıwmatlar», «Berdaqtıń shıǵarmalarında ushırasatuǵın geypara adamlardıń atları», «Berdaqtıń shıǵarmalarında ushırasatuǵın geypara geografiyalıq jerdiń atamaları», «Berdaqtıń shıǵarmalarında ushırasatuǵın geypara sózlerdiń túsinigi» degen ilimiy maqalaların jazǵan. (Berdaq. Tańlamalı shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı. N.1950, 3- 29-betler,406-421-betler)

50-jıllardıń basında ádebiyatshılar menen tariyxshılar arasında Berdaq tvorchestvosın bahalawda bir jaqlamalıq, talas-tartıslı, qaralawshı pikirler kóbeyip ketti. Buǵan baslı sebep A.Saviсkiydiń Berdaq tvorchestvosın pútkilley qaralawshı, onı diniy sufistlik aǵımnıń wákili dep tabıwshı maqalası sebepshi boldı.({Zvezda Vostoka» jurnalı, 1953, Q12.1954Q1 «Karakalpakskiy dnevnik»). Ol Berdaqtıń

«Xorezm», «Shejire» shıǵarmaların qaraladı, basqa da shıǵarmaların

- 5 -

dinge, qudayǵa baylanıslı jazılǵan, házirgi dáwirge say emes dep biykarlawǵa urındı. Usınday kóz-qaraslar sebepli 50-jılǵı toplamdı da biykar etiwge háreket boldı. Solay etip 1956-jılǵı toplamda Berdaqtıń biraz poemaların túsirip qaldırǵan hám biraz qosıqları redaktorlanǵan halında shıǵarıldı. Ulıwma Berdaqtıń túp nusqa shıǵarmaları kóp zıyan kórdi. Usınday kóz-qaraslarǵa shek qoyıp, Berdaq tvorchestvosın durıs ilimiy kóz-qarasta túsiniw hám túsindiriw ushın keń túrde ilimiy-teoriyalıq konferenсiya shólkemlestirildi. Bul konferenсiya 1954-jılı sentyabr ayında Nókis qalasında qaraqalpaq tili menen ádebiyatınıń geypara aktual máselelerine baǵıshlanıp ótkerildi. Bul konferenсiyaǵa Moskva, Tashkent, Frunze qalalarınan kórnekli alımlarprofessor N.A.Baskakov, prof. K.Yudaxin hám basqalar qatnastı. Bul konferenсiyada I.Saǵıytov Berdaq tvorchestvosın izertlewdiń ahwalı hám aldaǵı wazıypalar haqqında tereń ilimiy bayanat jasadı. Usınday kóz-qaraslardan soń Berdaq tvorchestvosı bir qansha qarama-qarsılıqlarǵa ushırap qayta tiklendi. Degen menen tolıq dárejede emes edi, báribir1956-jılǵı shıqqan toplamǵa shayırdıń eń jaqsı poemaları hám bir qansha qosıqları kirmey qaldı. Sonda da 50jıllardıń ekinshi yarımınan baslap Berdaq tvorchestvosı hár tárepleme izertlew obektine aynala basladı. I.Saǵıytov 1958-jılı «Berdaqtıń tvorchestvosı» degen monografiyalıq izertlew jumısın jarıqqa shıǵardı hám usı baǵdarda kandidatlıq dissertaсiyasın jaqladı.

Bul monografiyada Berdaqtıń dóretiwshiligi keń túrde izertlendi, onıń shıǵarmalarınıń xalıqlıǵı dáliyllendi, bir qansha poemalarına tallaw jasaldı, kórkemlik ózgeshelikleri kórsetilip berildi, shayır miyrasların úyreniw ayqın alǵa qoyıldı.1962-jılı K.F.Vaxidovtıń

«Berdaqtıń siyasiy jámiyetlik kóz-qarasları» degen monografiyası Tashkentte basılıp shıqtı. Bunda da Berdaq shıǵarmalarına úlken xalıqlıq miyras retinde ilimiy tallaw jasaldı. 1960-jılı Berdaqtıń saylandı shıǵarmaları K.Seytmuradov tárepinen awdarılıp túrkmen tilinde shıqtı.

Qaraqalpaq xalqınıń tariyxı menen ádebiyatın tereń izertlegen kórnekli rus ilimpazı P.P.Ivanov, S.P.Tolstov, E.E.Bertels, N.A.Baskakov, K.K.Yudaxin hám basqalar Berdaq shıǵarmalarına joqarı bahalar berdi. Belgili ózbek jazıwshıları Xamid “ulam menen Asqad Muxtar «Drujba narodov» jurnalında basılǵan ózleriniń maqalasında

«Qazaq - Abay, túrkmen - Maxtımqulı, qaraqalpaq - Berdaq Orta Aziya dalasınıń úsh jarıq juldızları» dep bahalaǵan.

Al akademik Marat Nurmuxamedov: «Pushkin - rus xalqı, Shevchenko - ukrain xalqı, Rustaveli - gruzin xalqı, Nawayı - ózbek xalqı, Abay - qazaq xalqı, Maxtımqulı - túrkmen xalıqları ushın qanday qádirli bolsa, Berdaq ta qaraqalpaq xalqı ushın sonday qádirli. Berdaq - qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń shıńı» dep oǵada joqarı bahaladı.

- 6 -

Berdaq shayırdıń ataǵı hám shıǵarmaları xalıq arasında belgili bolsa da, keń taralsa da, onıń shıǵarmaların jıynaw, jazıp alıw jumısları tiykarınan 20-jıllardıń aqırı, 30-jıllardıń basınan baslap qolǵa alına basladı. Ullı shayırdıń bay materialların jıynaw ótken dáwirdegi jalpı xalıqtıń mádeniy miyrasların jıynaw menen tıǵız baylanısta edi. Elimizdiń Berdaq sıyaqlı sóz zergerleriniń miyrasların jıynawda jergilikli ilimpazlar menen birge orıs alımları da kóp xızmet etti. Qaraqalpaq folklorınıń hám klassikalıq ádebiyat materiallarınıń jıynalıwında S.Máwlenov penen Sh.Xojaniyazovlar ádiwli jumıs isledi. Olar awılma-awıl júrip Berdaq shayırdı kórgen, bilgen, esitken adamlardan onıń shıǵarmaların jazıp aldı.

Sonday-aq shayır shıǵarmalarınıń jazba túrdegi nusqaları da tabıldı. 1933- 1934-jıllarda qaraqalpaq kompleksli ilim-izertlew institutınıń millet mádeniyatı sektorınıń baslıǵı, prof. A.A.Sokolov basshılıǵında Shımbay, Taxtakópir rayonlarınıń aymaǵında jasawshı qaraqalpaqlarǵa ekspediсiya shólkemlestiriledi. Bul ekspediсiya waqtında da klassik shayırlardıń sonıń ishinde Berdaqtıń kóplegen shıǵarmaları jazıp alındı. ásirese Berdaqtıń dóretpelerin jıynawda baqsı, qıssaxanlardıń xızmeti oǵada kúshli boldı. Watandarlıq urıs jıllarında milliy miyraslardı jıynaw biraz úziliske tústi. Urıstan soń 1949-jılı Moynaq, Qońırat, Shımbay, Taxtakópir rayonlarınıń aymaqlarına tek Berdaq shayırdıń dóretpelerin jıynaw boyınsha ekspediсiya shólkemlestirildi. Bul gezektegi ekspediсiya waqıtlarında Berdaq shayırdıń ómirine hám dóretpelerine baylanıslı kóp materiallar jıynaldı.

1930-jıldan baslap xalqımızdıń milliy miyrasların baspa sózde daǵazalaw baslandı. ásirese, qaraqalpaq xalqınıń ullı shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulınıń tvorchestvosına ayrıqsha kewil bólindi. Óytkeni, shayırdıń qosıqların baspa sózde járiyalamay turıp, onıń dóretiwshilik jetiskenliklerin keń xalıq qatlamına jetkeriw hám ullı shayır tuwralı ilimiy pikir júrgiziw múmkin emes edi. Berdaq shıǵarmaların basıp shıǵarıw máselesinde1934-jılı Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń I sezdi úlken áhmiyetke iye boldı. Sol waqıttaǵı «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám iskusstvosı» jurnalınıń Qy sanınan baslap Berdaq shayırdıń bir qansha qosıqları hám «Aqmaq patsha» dástanınan úzindiler járiyalanıp barıldı. 1940-jılı Orınbek Kojurovtıń tayarlawında «Qaraqalpaq awız ádebiyatınıń túrleri» atlı eki kitapsha baspadan shıǵıp, bular tek Berdaq shayır tvorchestvosına arnalǵan.1 Usı kitapsha arqalı Berdaq shayırdı oqıwshı jurtshılıq klassik ádebiyattıń eń iri tulǵası sıpatında tán aldı. Sonıń menen birge pútkil jámiyetshiliktiń kewilin ózine qarattı. Bul kitapshanıń

1 Paxratdinov Á. Berdaq shayır tvorchestvosınıń jıynalıw, basıp shıǵarılıw hám izertleniw tariyxınan. Nókis, «Qaraqalpaqstan». 1990,21-bet.

- 7 -

shıǵıwınıń jáne bir áhmiyetli jaǵı soǵan shekemgi hár qıylı túsinikte júrgen pikirlerden alaslaǵan bolsa, ekinshi tárepten Berdaqtı úyreniwshilerdiń sanı kóbeydi. Bul kitapshada shayırdıń óz hawazı, onıń xalıqlıq, demokratiyalıq, gumanistlik oylarınıń jáne bir tárepi ashıladı. 1940-jılı «Qaraqalpaq xalıq tvorchestvosı» degen úlken kitap járiyalandı.1 Bul kitapta tek Berdaq shayır ǵana emes, al awızeki xalıq tvorchestvosı menen birge sol dáwirde basqa klassik shayırlardıń da shıǵarmaları kirgizilgen edi. Biraq sonday bolsa da Berdaq tvorchestvosına keń orın berilip, onıń iri kólemli poemaları

«Ernazar biy», «Shejire», «Aqmaq patsha» dástanları kirgizilgen.

1941-jılı Til hám ádebiyat institutı tárepinen Berdaq shayırdıń birinshi ret tańlamalı jıynaǵı basılıp shıqtı.2 Kitaptıń alǵı sózinde A.Shamuratov, A.Begimovlar Berdaq shayır haqqında kóp ǵana maǵlıwmatlar bergen. Bunda mayda lirikalıq qosıqlarınan basqa

«Shejire», «Xorezm», «Amangeldi», «Ernazar biy» hám «Aqmaq patsha» dástanları orın alǵan. Berdaq shayır shıǵarmalarınıń tańlamalılarınan keyin ilimiy jámiyetshiligimiz tárepinen shayır dóretpeleri jekke ilimiy izertlew obektine aylanıp ketti. Bularǵa mısal retinde S.Bassinniń «Berdax velikiy poetpatriot»3, I.Saǵitovtıń «Berdaq ullı patriot shayır»4, N.Dáwqaraevtıń «Berdaq shayır»5 atlı ilimiy jumısların kóriwimizge boladı. Bul ilimpazlar xalıq awzında júrgen ańız áńgimeler tiykarında hám ózlerine shekem járiyalanıp kelgen alımlardıń pikirleri menen esaplasqan halda shayır dóretpeleriniń ashılmay atırǵan táreplerin ashıwǵa erisedi. ásirese, Bassin hám N.Dáwqaraevlardıń júrgizgen ilimiy izertlew jumıslarında shayır dóretpeleriniń ájayıp sırları ashıladı. Mine, bulardıń barlıǵına shayırdıń 1941-jılı shıqqan tańlamalı shıǵarmalar jıynaǵı sebepshi boladı.

1950-jılı Berdaq shayırdıń tańlamalı shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı jáne basılıp shıǵadı.6 Bunı Ózbekstan Ilimler Akademiyası, ekonomika hám mádeniyat ilim izertlew institutı birgelikte shıǵardı. Shayırdıń bul toplamınıń burınǵı toplamlardan ózgesheligi kishi kólemdegi shıǵarmalarınan tısqarı «Zulım patsha», «Erkebay» dástanları, sonday-aq shayırdıń ómirine baylanıslı kóp ǵana materiallar berilgen. Toplam alım I.Saǵitovtıń «Qaraqalpaq xalqınıń ullı demokrat shayırı» degen keń mazmundaǵı kiris sózi menen baslanadı. Berdaq dóretpeleriniń baspadan shıǵarılıwı oqıwshı jámiyetshiliktiń kewilin burınǵıdan da beter ózine awdardı. 1957jılı shayırdıń tuwılǵanına 130 jıl tolıw merekesi respublikamız

1Qaraqalpaq xalıq tvorchestvosı. Tórtkúl, QQMB. 1940.

2Berdaq. Tolıq jıynaq. QQMB.Tórtkúl, 1941-jıl.

3Bassin S. Berdax velikiy poet-patriot. Nukus, KKGiz, 1949.Z

4Saǵitov I. Berdaq ullı patriot shayır. Nókis, QQMB, 1945.

5Dáwqaraev N. Berdaq shayır. Nókis, QQMB. 1950.

6Berdaq. Tańlamalı shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı. Nókis. QQMB,1950.

- 8 -

kóleminde keń túrde belgilenip ótildi. Berdaq tvorchestvosınıń ullılıǵı sonnan belgili bul toplam shıqqannan keyin tek ádebiyatshı alımlar ǵana emes, tariyxshılar1, pedagoglar2 hám filosoflar3 da ózleriniń shayır dóretpeleri boyınsha sın pikirlerin bildirgen. Tariyxshı M.Tilewmuratov Berdaq shıǵarmalarınıń tariyx penen tikkeley baylanıslı ekenligin dáliyllese, J.Orınbaev Berdaq dóretpelerindegi pedagogikalıq oy-pikirlerdi keleshek áwlad ushın qaldırıp ketken miyras retinde sınǵa tarttı. Al, filosof K.Xudaybergenov bolsa Berdaqtıń dúnyaǵa kóz-qarası, onıń sana sezimi, jáhán filosoflarınan qanday tájiriybeler toplaǵanların keń oqıwshılar jámiyetshiligine alıp shıqtı.

Mine, usınıń ózi-aq kórsetip tur, Berdaq shayır dóretpesine pútkil ilimiy jámiyetshiliktiń dıqqat itibarınıń oǵada kúshli ekenligin seziwimizge boladı.

Shayırdıń 1941-jılǵı shıǵarmalar toplamında mayda lirikalıq qosıqları menen poemaları járiyalanǵan. Al, 1950-jılǵı toplamında bolsa biraz qosıqlarınıń shuwmaqları qısqartılıp berilgen. Máselen, shayırdıń 1941-jılǵı toplamında «Xalıq ushın» qosıǵı yr kuplet bolsa, al 1950-jılǵı toplamda 10 kupletke qısqartılǵan. Al onnan keyingi toplamlarda bolsa, onnan da kóp qısqartılǵan halda berilgen. Sonday-aq 1941-jılǵı shıqqan toplamda «Aydos biy» dástanı menen birge «Aydos baba» lirikalı qosıǵı da orın alǵan. Al, 1950-jılǵı toplamda bolsa, tek «Aydos biy» dástanı orın alǵan. Berdaqtıń 1950jılǵı shıqqan toplamı I.Saǵıytovtıń kiris sózi menen ashıladı. Sonı da aytıp ótiw kerek bul toplamda shayırdıń óz stiline, originallıǵına tán shıǵarmaları orın alǵan. Sol waqıtlardan baslap ilimiy jurtshılıqtıń ótinish tileklerin esapqa ala otırıp, Berdaq Ǵarǵabay ulınıń shıǵarmaları mektep sabaqlıǵında, joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlarda tınbay orın alıp kiyatır. Burın óz milliy baspa sózi bolmaǵan qaraqalpaq xalqınıń Berdaqtay shayırlarınıń toplamların jarıq kóriwi respublika jámiyetshiligi ushın úlken bir qubılıs boldı. Biraq sonı da aytıp ótiwimiz kerek az sanlı xalıqtıń bay ádebiyatı onıń ullı Berdaqtay shayırlarınıń bar ekenligin qońsı xalıqlarda da tán alǵan. ásirese shayırdıń tańlamalı shıǵarmaları shıqqannan keyin xalıqtıń ruwxıy baylıǵına, sanasına Berdaq shayırdı jáne de tanıstırıw ushın alımlar kóp miynet isledi. Sonday-aq ilimiy jámiyetshilik Berdaq shayırdıń shıqqan toplamlarına hám onda jarıq kórgen shıǵarmalar átirapında ilimiy pikirler júrgizdi.1941-jılǵı shıqqan toplamdaǵı «Erkebay» dástanınıń kirmey qalıw sebebi, bul sol jıllarda

1Tilewmuratov M. Berdaq shayır shıǵarmalarındaǵı tariyxıy derekler. Nókis, «Qaraqalpaqstan». 1968.

2Orınbaev J. Berdaqtıń jámiyetlik pedagogikalıq kóz-qarasları. Nókis, Qaraqalpaqstan. 1978.

3Xudaybergenov K. Etichesskie vozzreniya karakalpakskix mısliteley. Nukus, Izd. Karakalpakstan, 1967.

- 9 -

júrgizilgen ekspediсiya dáwirinde jazıp alınbaǵan bolıwı kerek. Sebebi, xalıq awzınan shayırdıń kópshilik qosıqları jıynalıp alınbaǵan. Berdaq shıǵarmaların ilimiy jámiyetshilikke tanıstırıwda kóp miynetler islegen alım N.Dáwqaraev boldı. Ol qaraqalpaq shayırları tvorchestvosın belgili bir qálipke salıp, sın pikirlerin bildirip ketken alım bolıp esaplanadı. Ulıwma aytqanda, Berdaq shayır tvorchestvosına ilimiy jámiyetshiliktiń qaratılıwı, bul shayır shıǵarmalarınıń oǵada qunlı ekenliginen derek beredi. Solay etip, Berdaq shayırdıń 1941,1950jılı shıqqan toplamları oǵada tabıslı shıqqanlıǵın moyınlaymız. Óytkeni sol dáwirlerde (jıllarda) pútkil jámiyetshiliktiń kewilin awdarıwı bul toplamlardıń shın mánisinde jaqsı shıqqanlıǵınan dárek beredi. Sonday-aq shayır jóninde hár qıylı pikirler hár qıylı baǵdarda júrgizilgen jumıslar payda bola basladı.

- 10 -

TEMA: BERDAQ SHAYÍR DÓRETPELERINIŃ IZERTLENIW

MÁSELELERI.

1938-39-jıllarda Berdaq shayırdıń shıǵarmaları tuwralı baspa sózde gáp bola basladı. !sirese, 1939-41jıllarda O.Kojurov penen Q.Ayımbetovtıń «Qaraqalpaq ádebiyatınıń túrleri» atlı úlken maqalasında Berdaq shayır tuwralı keń kólemli ilimiy baǵdarda pikirler aytıldı. Shayır haqqında Bassinniń «Berdax shair - velikiy poet-patriot» (1943), I.Saǵıytovtıń «Berdaqtıń tvorchestvosı» (1958) degen broshyuraları basılıp shıqtı. Bul izertlew jumıslarında shayırdıń jasaw ortalıǵına, Berdaqta shayırshılıqtıń kelip shıǵıw sebeplerine hám shıǵarmalarınıń tariyxqa qatnasına keń túrde toqtap ótedi. Bulardan tısqarı bul alımlardıń kitapları shıǵaman degenshe baspa sózde birli-jarım maqalaları shayır dóretpelerine arnalıp shıǵıp turdı. Olardan «Qızıl Qaraqalpaqstan» gazetasınıń kóplegen sanlarında shayırdıń dóretpelerine arnalǵan maqalalar shıǵıp turdı. Berdaq shayır tuwralı usı alımlar menen bir qatarda sol jılları tabanlı pikir aytqan N.Dáwqaraev óziniń «Berdaq shayır»1 degen tariyxıy izertlew jumısında Berdaq shayır dóretpeleriniń ádebiyatshılar tárepinen burın onsha sóz bolmaǵan táreplerin alıp shıqtı. N.Dáwqaraev ta, I.Saǵıytov ta Berdaq shayırdıń {Shejire} shıǵarmasın keń hám hár tárepleme izertlew obektine aylandırǵan. Usı shıǵarmalarda Berdaq shayır dóretpesine hám onıń geypara qosıqlarına shek keltiriwshiler boldı. Sonlıqtan geypara jalǵanshı nigelistlik toparlar Berdaqtıń abıroyın túsiriw ushın onıń ayırım shıǵarmalarına jaman kóz-qarastı berdi. Olardan Saviсkiy Berdaqtı sufizmniń wákili dep qarsı shıqtı. Ómirinde qaraqalpaq ádebiyatı menen tanıspaǵan, qaraqalpaq ádebiyatınan xabarı joq bul adam, yaǵnıy Saviсkiy Berdaqtı sufizmniń wákili dep dáliyllewge háreket etti. Pútkil bir millettiń mańlayına pitken «Jarıq juldızı» bolǵan Berdaqtı bunday ayıplawlardan qutqarıw ushın endi onıń basqasha jolı kelip shıqtı. Geypara shıǵarmaların Berdaqtiki emes dep alıp taslawǵa urındı. Bunıń basqa jolı joq edi. Berdaqtı qollap qalıw ushın óz janın qaraqalpaq ádebiyatı ushın sarp etken, kókiregin qalqan etip hadalıy pikir aytqan N.Dáwqaraev boldı. Berdaqtıń milliylik, oqımıslıq jaqların ashıp beriwge tırısqanı sebepli Nájim Dáwqaraev qattı quwdalanıp, ruwxıy azaplanıw aqıbetinde ómirden mezgilsiz kóz jumdı. Házirgi waqıtta ǵárezsizlik, ruwxıy erkinlik dáwiri baslanıp, mádeniy miyraslar, milliy qadriyatlarımız haqqındaǵı haqıyqatlıq tiklenip atır.2

Qanshama dáliyllewlerge urınbasın Saviсkiydiń aytqanı menen xalıq Berdaqtıń qosıqların bári-bir umıta almadı. Óytkeni,

1Dáwqaraev N. Berdaq shayır. Nókis, QQMB. 1950, 7-8-betler.

2Yusupov I. Ájiniyaz tańlamalı shıǵarmalar jıynaǵı. Qarań: Alǵı sózi. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1994,12-bet.