Ashıq xabar sistemalarında informaciyalıq-psixologiya qáwipsizligi

informaciyalıq-psixologiya qáwipsizliklerine qáwiptiń derekleri quramında keltiredi. Qosımsha ráwishte pútin jámiyet hám milletke qáwip salıp atırǵan dereklerdi keltiriw múmkin. Máselen: milletshilikti, shovenizmdi, imperiyalıq oylawlar, ideologiyalıq, ekspansionizm hám basqa sol kibi illetlerin qozǵatıwshı mámleketler, shólkemler hám shaxslar1.

Informaciyada shegaralıq múnásiybetler: informaciya alıw shegaraların támiyinlew, jeke ómir hám shaxs sırı, sırlı jazılmalar qatnassızlıǵın támiyinlew.

Eń dáslep aytıp ótiw kerek, informaciyalıq hújimdi shegara tárepinen altı tiykarǵı túrge ajıratıw múmkin:

1)Ulıwma planetalıq, (bir polyuslı, yaǵnıy «odnopolyarnıy» dúnyanı shólkemlestiriwge háreket qılıwshı mámleketler tárepinen ámelge asırıladı;

2)Aymaqlıq (Aziya yaki basqa aymaqqa qaramastan);

3)Regionlıq (óz-ara shegaralas, máselen Oraylıq Aziya

mámleketlerine qaramastan);

4)Mámleket (Ózbekstanǵa qaramastan);

5)Shegeralıq ( máselen, Ferǵana oypatlıǵı);

6)Jergilikli (wáliyat, qala, rayonlarǵa qaramastan).

Tábiyiy jaǵday, hár bir mámleket óz informaciya ortalıǵın da payda etedi. Basqa mámleket tárepinen usı mámleket ortalıǵında intensiv ráwishte informaciya tarqatıw informaciyalıq hújim esaplanadı. Bunday háreket usı mámleketti óz informaciya mákanına haqlı ráwishte qorǵawǵa umtıladı. Qorǵaw islerin ámelge asıratuǵın tarawlarǵa mámleket hám jámiyet mákemelerinen tısqarı jeke

1 Qarań: Paxrutdinov Sh. Taraqqiyotga tahdid: Nazariya va amaliyot. T. «Akademiya» 2006. 73 B..

21

turmısına qatnassız shańaraqtı asıraw hám sırlı jazba jumıslar da kiredi.

Informaciya kóleminen qáliplestiriw ishki hám sırtqı xalıqaralıq aymaqlardaǵı informaciya almasıwında mámleket siyasatınan paydalanıw.

Informaciya texnologiyalar aǵımına talantlı dástúr dúziwshiler hám basqa qániygelerdi baǵdarlaw:

Informaciya kólemin qáliplestiriw prosessinde, dúnyalıq prinsiplerden kelip shıǵıw zárúr. Qaysı bir mámleket usı prinsiplerdi biykar etse, onıń informaciya tarqatıw háreketleri kerekli nátiyjeni bermeydi. Dúnyalıq prinsip bolsa, birinshi orında búgingi informaciya aǵımları júdá úlken kólemde hám jedel kórinislerde tarqalıp kelmekte. Bunday sháriyattı itibarǵa alıp, qala berse, olarǵa sáykeslenip jumıs alıp barıw qárejetlerden kelip shıǵıp, joqarıraq nátiyje alıwǵa járdem beredi.

Ózbekstan mámleketi dúnya jámiyet birliginiń keń wákili sıpatında ǵárezsizliktiń birinshi kúnlerinen baslap, túrli jónelisler boyınsha óz siyasatın islep shıqtı hám oǵan ámel qılıp kelmekte. Mámleketimiz ishki hám xalıq-aralıq kólemde informaciya almasıwında ózine tán hám sáykes basqa mámleketlerge zıyan keltirmeytuǵın mámleket siyasatınan paydalanbaqta. Sonı aytıw kerek, usı siyasatqa muwapıq is alıp barıw hámmege; mámleket sistemaları, ǵalaba xabar quralları, jámiyet shólkemleri ushın, qalaberdi pútkil mámleket ushın payda keltiriwi sózsiz, usı siyasattan shekleniw bolsa, mámleket aymaǵındaǵı birlikke zıyan keltiredi.

Bizge belgili, insaniyat rawajlanıwınıń «Úshinshi tolqın» basqıshında mámlekettiń tiykarǵı baylanısları-Informaciya. Demek, hár bir mámleketke informaciya menen islesetuǵın qániygeler de kerek. Ádette, bunday adamlar sıpatında jurnalistler tilge alınadı. Lekin,

22

bul máseleniń tek ǵana bir tárepi. Bunnan basqa informaciya menen siyasatshılar, pedagoglar, yuristler hám basqalar da islesedi. Solay bolsada, informaciya texnologiyaları rawajlanǵan dáwirde kerekli qániygeler, kompyuter dástúrleri esaplanadı. Óz mámleketin rawajlandırıwshı bolǵan húkimet informaciya ásirinde birinshi orında usı topardaǵı qániygelerdi tayarlaw zárúrligin ańlaydı hám kún tártibine qoyadı. Bizge belgili Ózbekstan da usı másele boyınsha jedel háreket qılıp, búgingi kúnde kóp wáliyatlardaǵı universitetler de sonday qániygelikti ashtı. Jurnalistler tayarlaw máselesi boyınsha segiz jıl ishinde Ministrler kabinetiniń eki qararı qabıl etildi.

Informaciyalıq-psixologiya qáwipsizliginiń shaxsqa tásir etiwshi quralı hám usılları. Informaciyanı qabıl etiw hám qayta islew, tarqatıw mexanizmi jámiyettegi transpormasiya hám qaytalanıw. Informaciyalıq-psixologiya qáwipsizliginiń shaxsqa tásir etiwshi quralı hám usılları júdá kóp. Lekin dástúriy ráwishte olar úsh tiykarǵı túrge bólinedi:

1)Mámleket tárepinen jetkeriledi;

2)Ǵalaba xabar quralları arqalı;

3)Rásmiy emes baylanıstaǵı informaciyalar.

Informaciya menen islew bir neshshe tiykarǵı buwınlardı payda etedi.

Olardıń jumıs mexanizmi tómendegilerden ibarat.

a)maǵlıwmattı qabıl qılıw, túsinip alıw hám eslep qalıw;

b)informaciyanı ańlaw hám eslep qalıw prosessinde materiallardı qabıl qılıwshı tárepinen, onıń bilimi hám psixologiyasınan kelip shıqqan halda qayta islew, jańalanǵan informaciyanı shaxs este saqlaw;

v)informaciyanı tarqatıw hár bir basqıshınıń óz qaǵıydaları bar hám olarǵa boysınbaǵan Adam usı xızmette kriziske ushırawı anıq.

23

Informaciyanı ańlawǵa kelsek, auditoriya wákilleri túrli jámiyetlik qatlamlarǵa tiyisli bolǵanlıǵı sebepli, olar barlıq informaciyanı eslep qala bermeydi. Sonıń ushın shet elli operativ jurnalistler óz xabarların ilajı barınsha ápiwayı, qısqa hám anıq formada beriwge háreket qıladı hám materiallarınıń tiykarǵı mánisinbir neshshe márte tákirarlaydı.

Informaciyanı tarqatıw mexanizmi úlken sistema arqalı ámelge asırıladı.

Bular baspasóz, radio, televidenie hám Internet. Bul haqqında biz keyinirek toqtaymız.

Transpormasiyaǵa kelgende aytıwımız kerek, hár bir shaxs hám jámiyetlik qatlam qabıl qılǵan informaciyanı óziniń jası, ómir tájriybesi, milleti, bilimi, kásibi jámiyetlik kóz-qarasınan qabıl qılıp, sol kórsetkishlerge qarap maslasadı, yaki basqasha qılıp aytqanda, qabıl qılınǵan maǵlıwmat belgili bir transpormasiyaǵa ushıraydı. Adamnıń tájriybesi hám bilimi qansha kóp bolsa, oǵan shetteturıp tásir kórsetiwshi kúshler sonsha kem boladı.

Shaxstıń informaciyalıq-psixologiya qáwipsizligine qáwiptiń payda bolıw faktorları, onıń tásir sheńberiniń keńeyiwi. Zamanagóy basqıshta shaxstıń informaciyalıq-psixologiya qáwipsizligine qáwiptiń kólemi bir qansha keń. Bulardıń ishinde tiykarǵıları dep tómendegilerdi keltiriw múmkin. Birinshi, orında shaxs qádirqımbatın joq etpew, pikir hám sóz erkinligi, ádebiy, kórkem hám ilimiy dóretiwshilik erkinligi. Ekinshiden, jeke ómirdiń qatnassızlıǵı, jeke hám shańaraq sırınıń qorǵalıwı. Úshinshiden, ǵalaba xabar quralları erkinligi, hár bir kisi olarda nızam shegarasında óz pikirlerin ayta alıwı. Qániygelerdiń gúzetiwine muwapıq, ǵalaba xabar qurallarında puxaralar óz pikirin erkin aytıwları mámleket ushın qáwipli e mes, adamlar bolsa, olardıń sózin

24

basqalar da esitiwin qáleydi hám soǵan umtıladı. Tórtinshiden, ruwxıy qádiriyatlarǵa, xalıqtıń úrip-ádetlerine, jámiyettiń mádeniy miyrasına kimler tárepinen bolsa da hújim qılınıwı.

Informaciya gúresi hám ǵalaba xabar quralları

Dúnyada informaciya ólshemleriniń úyreniliwi. Bazı-bir mámleketlerdiń informaciya bazarındaǵı húkimranlıǵınıń ósiw tendensiyası, xalıqlar, mámleketler hám mádeniyatları haqqında olardıń jeke kózqarasların qáliplestiriwge umtılıwı. Búgingi kúnde informaciya aǵımları hádden tısqarı jedel hám keń kólemli. Bir mısal: aqırǵı 50 jıl ishinde jámiyette aylanatuǵın informaciya kólemi million márte kóbeydi hám kúnnen-kúnge jáne de asıp barmaqta. Bul sonday bir úlken san onı tolıq dárejede ańlap alıwda qıyın. Sonı da aytıw kerek, bunday imkaniyatlar hámme mámleketlerge de tán emes.

Demek, texnikalıq jaqtan qúdiretli bolǵan mámleketler kúshli informaciya texnologiyalarına iye. Sonıń ushın da olar ózleri islep shıqqan informaciyanı tarqatıw jolı menen basqa mámleketler ústinen aldın ideya, keyin siyasiy - ekonomikalıq hám mádeniy húkimranlıq qılıwǵa háreket qılmaqta. Bunday mámleketlerge eń rawajlanǵan mámleketler kiredi. Usı mámleketlerdıń informaciya derekleri sıpatında birinshi orında mámleket informaciya orayları hám milliy ǵalaba xabar quralları xızmet qıladı. Informaciyalıq húkimranlıqtıń maqseti-informaciya tarqatatuǵın mámlekettiń ideyasın basqa mámleketler hám xalıqlar arasında keń tarqatıw. Lekin, bul wazıypa haqqında olar ashıq aydın aytpaydı, kerisinshe, onı hár túrli jollar menen jasıradı.

ǴXQ informaciya-psixologiyalıq gúresti alıp barıw quralı

25

sıpatında. Tilekke qarsı, ayırım ǵalaba xabar quralları búgingi kúnde sonday quralǵa aylanǵan. Usı urısta ǵxq nıń ornı hám rolin anıqlaw ushın eń dáslep informaciyalıq-psixolologiya urısınıń mánisin ańlap alıwımız zárúr.

"Informaciya urısı" sóziniń tiykarın salıwshı fizik alımı Tomas Ron bolıp esaplanadı. 1976-jılda ol informaciyanı áskeriy kúshlerdiń eń hálsiz buwını dep táriyiplep, usı máselege bárshe mámleket aymaǵındaǵı juwapker adamlardıń itibarın qarattı. Sonnan beri usı sózlerdiń áhmiyeti kúnnen-kúnge kúsheyip kelmekte. Informaciya urısı táriyipine kelgende, biz bir kitaptan mazmun keltirmekshimiz. "Informaciya urısı" dep sosiallıq, siyasiy, etnik hám basqa qatlamlardıń materiallıq uyımǵa iye bolıw maqsetinde bir-birine ashıq hám jasırın maqsetli informaciyalıq tásirlerine aytıladı. Sonıń menen bir qatarda informaciya urısı dep jáne de qarsılası ústinen informaciyalıq húkimranlıqqa erisiw hám sonıń ornına oǵan materiallıq, ideyalıq yaki basqasha zıyan jetkeriw ushın mámlekettiń áskeriy kúshleri, húkimet hámde arnawlı shólkemleri tárepinen ámelge asırılatuǵın usıllar hám operasiyalarǵa aytıladı.

Túrli ǴXQ nıń ózine tán psixologiyalıq tásiri. Hár bir ǴXQ auditoriyaǵa ózine tán tásir etiw kúshine iye. Internetke shekem olardıń ishinde eń nátiyjelisi televidenie edi. Sebebi, ol tamashagóyge 3 jol menen informaciya jetkeredi: súwretli, hawazlı hám tásirli. Sonıń menen TV ǵalabalıq ráwishte tarqalǵannan keyin 5-10 jıl ishinde 500 jıllıq tariyxqa iye bolǵan baspasózden ozıp ketti.

Radioda úlken kúshke iye, sebebi, ol eki kanal arqalı tásir kórsetedi, hawaz hám logika. Onıń abzallıǵı-janlı hawaz járdeminde auditoriya menen sáwbetlesiw, bunday usıl informaciya ornı menen tıńlawshı ortasındaǵı aralıqtı joǵaltadı. Insan hawazı, onıń júrekten shıǵıwı radionıń imkaniyatın keskin asıradı. Baspasózdiń

26

jolı bolsa, tiykarınan logikalıq dáliylden ibarat, bunday tásirge málim dárejede kóriniste qosıladı: gazetadaǵı súwretler, reńler hám t.b.

Psixologiyalıq tásir texnologiyası. Joqarı texnologiya hám ǵalabalıq kommunikasiya. Psixologiyalıq tásir informaciyanı qabıl etiw jolları menen baylanıslı: kóriw, esitiw, iyis seziw, dám seziw, pikirlew hám t.b. Informaciya qáwipsizligi máselesine kelgende, psixologiyalıq tásir kóbirek ǴXQ járdeminde ámelge asırıladı, sonıń ushın olar ilimpazlar tárepinen tereńlestirilmekte. Nátiyjede rawajlanǵan mámleketler baspasóz, radio hám televidenieniń barlıq imkaniyatların ózinde sáwlelendirgen Internettey joqarı texnologiyaǵa iye boldı.

Internet ǵalabalıq kommunikasiya tásirin eń bálentke kóterdi. Saytqa jaylastırılǵan maǵlıwmat birden pútkil dúnya boyınsha tarqalıp ketedi. ǴXQ nıń roli internetke shekem de, ǴXQnan basqa Internet reklama, maǵlıwmatlar jetkeriw elektron pochta xızmetinde atqaradı.

Internettiń payda bolıwı hám Internet jurnalistikasınıń rawajlanıwı.

Tiykarınan dáslepki basqıshta Internetti AQSh taǵı 4 universitet payda etti. Bul universitetler kompyuterlerdi bir dizimge birlestirip óz-ara kitapxanalarınan paydalana basladı. Pentagonda bolsa onın imaniyatları úyrenilip, onnan áskeriy bazalardı shólkemlestiriw maqsetinde alımlardı tartıp, olarǵa barlıq sharayatlardı jaratıp, Arpanetti (internettiń birinshi atı) óz maqsetlerine qarattı. Uzaqqa barmay onnan jurnalistlerde paydalana basladı. Nátiyjede Internet jurnalistikası payda boldı. Internet jurnalistikasıúlken hám áhmiyetli tema. Internettiń qolaylıqları: arzan, operativ, texnikalıq jaqtan materiallardı jaylastırıw qıyın emes, maǵlıwmatlardı úlken kólemde de ornatıw

27

múmkin. Olardı túrli tillerge awdarıw ańsat, informaciya shegara hámuzaqlıqtı bilmeydi hám t.b. Keri tásirleri: qálegen Adam qálegeninformaciya menen virtual maydanǵa tosıqsız kirip keliwi, terroristikhám pornografik maǵlıwmatlardıń júdá kópligi, kosiopolitik ideyalarhámde "universal mádeniyat" keń tarqalıwı, mámleket rolinıń páseyiwi,tarmaq járdeminde demokratik fundamentalizmnin rawajlanıwı hám t.b.

Neyrolingvistikalıq dástúr hám úzliksiz efirge jiberiletuǵın televizion xabarlar nátiyjesinde túrli millet hám xalıqlar sanasına tásiriniń ósiwi.

Neyrolingvistikalıq dástúrdi ayırım ilimpazlar

«oǵan hesh nárseni qarsı qoyıp bolmaytuǵın shpris tásiri» ne uqsadı. Bunday uqsatıwda málim bir haqıyqat bar. Eger qandayda bir ideyanı jalǵan bolsa da ǴXQ hádden tıs kóp hám túrli formada tákirarlay berse, auditoriya bara-bara oǵan isenetuǵın boladı. Hár túrli usıllarda bárshe ǴXQ da málim bir pikirdi tákirarlaw adamnıń sanasına tásir etedi hám ol usı pikirge isenedi. Bunı ilimpazlar neytrolingvistikalıq dástúrlew dep ataydı. Eger radio, televidenie hám baspasózde ayırım mámleket eki shaxs haqqında qayta-qayta qandayda bir tuwrı emes bahanı tákirarlay berse, túrli mámleketlerdegi xalıqlar, hár qıylı milletler soǵan bara-bara isenedi. Neyrolingvistikalıq dástúrlew ushın eń qolaylı ǵalaba xabar quralıtelevidenie. Sebebi, ol auditoriyaǵa bir waqıttıń ózinde 3 usıl arqalı tásirin ótkeredi. AQSh kommunikativistleri televidenieni hátte, trankvilizatorǵa da uqsatadı.

"Mádeniy basqısh" hám "Insan huqıq"ları ekspansiyası túsiniginıń áhmiyeti ham onıń payda bolıw túrleri. "Mádeniy basqısh" hám "Insan huqıq"ları ideyaları Batısta payda bolıp, Batıs mámleketleri tárepinen pútkil dúnya boyınsha tarqatılmaqta. Bul júdá qıyın hám nátiyjesiz jaǵday. Samyuel

Xantingtonnıń "Mádeniyatlar

28

soqlıǵısıwı" atamacındaǵı kópshilikke tanıs maqalası bar. Túrli jámiyettiń mádeniy qadiriyatların úyreniwge baǵıshlanǵan júz shıǵarmanı salıstırıw usılda úyrenip shıqqan avtor sonday pikirge kelgen, Batıs jámiyetinde eń itibarǵa alınıp atırǵan qádiriyatlar dúnyanıń qalǵan bóliminde eń tómen áhmiyetke iye eken.

Siyasiy jaqtan usı qarama-qarsılıq AQSh ham basqa Batıs mámleketleri tárepinen basqa xalıqlardı demokratiya hám insan huqıqlarına tiyisli ideyalardı qabıl qılıwǵa májbúrlew nátiyjesiz ekenligin kórsetpekte.

Jańalıq onıń kórinisi hám túrleri. Shegeralanbaǵan jurnalistika; jańalıqlardı tiklew jolları, faktlerdi tártiplew hám analiz etiw. Jańalıqlardıń kórinisleri hár túrli boladı: waqıya, hádiyse, san, familiya, lawazımlar, reportajlar, maǵlıwmatnamalar hám t.b. Búgingi kúnge kelip jańalıqlardı jetkeriw usılları ideyalar gúresiniń úlken bir jónelisine aylanıp qaldı. Bul bólimde tek jurnalistler emes, olar menen birge siyasatshılar, politexnologlar, ekonomistler, psixologlar, qullası ǵalabalıq xabardı xalıqqa jetkeretuǵın barlıq qániygelikler sheber bolıp ketken.

Informaciya urısınıń qásiyetleri: birinshiden, informaciya quralın islep shıǵıw, onsha qımbat emes hám isti túrli taraw qániygeleriniń orınlawı múmkin.

Ekinshiden, shegaralardıń tásiri mámleketler, nızamlı hám nızamsız hareketler

áskersiz urıslar arasında hám t.b. Úshinshiden, gúrestiń aldın alıw ilajsızlıǵı. Tórtinshiden, zıyandı esaplap shıǵıw qıyınshılıǵı. Besinshiden, áskeriy bloklar, birlespeler dúziw qıyınshılıǵı hám t.b.

Informaciya quralı, onıń ózine tánligi, zamanagóy dúnyada onı paydalanıw imkaniyatı hám kólemi. Informaciya quralınıń tar hám keń mánileri bar. Keń mánide informaciya quralı depqarsılastı kerekli jóneliste pikirlewge iytermeleytuǵın, onıń pikirin ózgertetuǵın hám

29

kerekli informaciya járdeminde ámelge asırılatuǵın háreketlerge aytıladı. Tar mánisinde informaciya quralı dep-qarsılasınıń informaciya ústinen baqlaw hám onıń telekommunikasiyaları sistemalarına zıyan jetkeretuǵın texnikalıq usıllar hám texnologiyalarǵa aytıladı. Demek, informaciya quralı-bul qarsılastıń informaciya hám basqarıw sistemalarına tásir etiwshi arnawlı qural.

Informaciyalıq qarama-karsılıqtıń maqseti, quralı hám túrleri, onı baqlaw, jámiyettiń ulıwmalıq jaǵdayına keltiretuǵın psixologiyalıq zıyanları.

Informaciyalıq qarama-qarsılıqtıń maqsetidúnyalıq informaciya maydanında milliy máplerdi qorǵaw. Bul maqsetke erisiw ushın túrli mámleketler tárepinen túrlishe usıl ámelge asırıladı. Texnologiyalıq jaqtan kúshli mámleketler húkimranlıq qılıwǵa umtıladı, rawajlanıp atırǵan mámleketler bolsa, ózin qorǵawǵa háreket qıladı. Eki tárepte ózine qolay keletuǵın usıllardan paydalanadı.

Ǵalabalıq kommunikasiya-sırt el ǴXQ informaciya ekspansiyasınan qorǵanıw, pikirlew hám ózin tutıw quralı sıpatında. Sırt el ǴXQ ekspansiyasınan qorǵanıw ushın eń qolaylı sharalardan biri-jergilikli ǴXQ ı. Ózbekstan sharayatında bunıń ushın milliy gazeta, radio, TV imkaniyatları bar. Tek olardan nátiyjeli paydalanıwımız zárúr.

ǴXQ ortalıǵında xalıq-aralıq koorporasiya; dúnya jámiyeti hám ayırım mámleketlerde jámiyetshilik pikirin rawajlandırıw mexanizmi sıpatındaǵı ornı.

ǴXQ tarawında xalıq-aralıq koorporasiyalar kem hám olar dúnya boyınsha informaciya tarqatıw barısına úlken tásir kórsete almaydı. Bunday ǴXQ sıpatında Si-En-En Bi-Bi-Si, Evronyus, hám TV-5, Assoshiteyd Press hám Frans Press, Reyter hám Itar-Tass, Amerika hawazı hám Doyche Vellelardı tilge alıwımız orınlı boladı. Usı informaciya agentlikleri: AQSh, Ullı

30