Ashıq xabar sistemalarında informaciyalıq-psixologiya qáwipsizligi

Jumamuratova Malika Tilewbergenovna

Orazımbetova Zlixa Qıdırbaevna

Ashıq xabar sistemalarında informaciyalıq-psixologiya qáwipsizligi

KIRISIW

Informaciya hám informaciyalıq-psixologiya qáwipsizligi túsinigi

Búgingi kúnde “Informaciya” túsinigi júdá keń hám hár táreplemeli sıpatlarına iye. Ol qatnaspaytuǵın, ol haqqında aytılmaytuǵın bilim tarawın tabıwdıń ózi múmkin emes. Júdá úlken kólemde informaciyalar maydanı, búgingi kúnde haqıyqattan da adamlardı bekkem orap alǵan desek boladı. XXI

ásir informaciyanıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetin házirgi kúnniń kózqarasınan alıp qaraǵanda eń biyik shoqqıǵa kóterdi. Sonıń ushın da XXI ásirdi informaciya ásiri, informaciyalıq-texnologiyalar ásiri dep atamaqta.

Xosh, informaciya degenniń ózi ne?

Informaciya (latınsha «informatio»-túsindiriw, bayan etiw mánisinen kelip shıqqan) zamanagóy ilim hám siyasattıń tiykarǵı túsiniklerinen biri: dáslep adamlar tárepinen awızeki, keyinirek jazba yamasa basqasha túrlerinde jetkizilgen maǵlıwmat.

Informaciya-shaxs, fakt, predmet, waqıya-hádiyse hám prosessler haqqındaǵı maǵlıwmatlar. Xızmetleri boyınsha informaciya-bul jámiyetlik zárúrlik. Ol adamıylıq qızıǵıwshılıqtı kúsheytedi. Insandı jámiyetlik turmısqa tartadı, kóz-qarasların jetilistiredi, keńeytedi hám rawajlandıradı, onıń jámiyette óz-ornın tabıwına járdem etedi.

Informaciya-jámiyetlik-sosiallıq qubılıs. Ol jeke adamlarǵa, toparlarǵa, jámiyetlik shólkemlerge xızmet etedi. Búgingi kúnde siyasiy qubılıs túsine de enbekte.

Bizge belgili bolǵanınday-aq, informaciya hár túrli hám hár qıylı kóriniste bolıwı múmkin: mısalı, tarqatılǵın maǵlıwmatlar,

2

kompyuterde saqlanǵan xabarlar, “boyawlar”, «kóshirmeler», xat yaki estelik jazıwları, arxivler, formulalar, sxemalar, diagrammalar, túp nusqalar, dissertasiyalar, sud isleri hám t.b.

Basqa ónimlerge usap informaciya da óz paydalanıwshılarına, qarıydarlarına iye. Sonıń ushın da hár bir informaciyanıń belgili

«klientler»i boladı. Informaciya, onı islep shıǵıwshılar, yaǵınıy onı tarqatıwshılar hám qabıl qılıwshılar talaplarına juwap beretuǵınday qásiyetlerge iye bolıwı kerek. Klientler kóz-qarasına bola, paydalanıp atırǵan informaciyanıń kólemi hám sıpatı qosımsha materiallıq hám morallıq nátiyje beriwi kerek. Tarqatıwshılar, yaǵınıy informaciya uzatıwshılar pikirine bola, zárúr biznes sırınıń saqlanıwı, islep shıǵarıw bazarında tovarlardı satıw hám xızmet kórsetiwde, tabıslı túrde konkurensiyalasıwǵa imkaniyat beriwi kerek - dep esaplaydı. Bul tábiyiy halat, sır saqlanıwı kerek bolǵan informaciyanı qorǵawǵa tásir kórsetiwdi talap etedi.

Jáhán tájiriybesinen belgili bolǵanınday-aq, mámleket informaciya infrastrukturasınıń rawajlanıwı jámiyet hám mámlekettiń barlıq tarawların, sonıń ishinde, adamlardıń kózqarasların hám olardıń miynet etiw, jámiyetlik-sosiallıq hám siyasiy turmısqa qatnas jaǵdayların ózgertip, jámiyetlik rawajlanıwdı jedellestiredi. Búgingi kúnde hár qıylı informaciya texnologiyaları, avtomatlastırılǵan sistemalar hám maǵlıwmatlar bazası, mámleketlik strukturalardıń, ekonomikanıń hám mámleketlik basqarıwdıń ajıralmas bólegi bolıp qaldı.

Búgingi kúnde xalıq-aralıq maydanda ekonomika hám informaciya potensialınıń ornı hám oǵan bolǵan talap artıp barmaqta.

Puqaralıq huqıq nızamshılıǵımızda basqa da obyektler sıyaqlı informaciya túsinigi de qabıl qılındı. Informaciya óz bazarına iye.

3

Bazarǵa iye bolǵan tovar materiallıq baylıqlarǵa hám bahasına iye jańa kórinistegi obyekt esaplanadı. Insan onı kóz benen kórip, qolı menen uslamasa da óziniń belgili bir bahasına iye. Usı bazarlarda óziniń háreketlendiriwshi kúshine, ásirese, shet mámleketlerge almastırılıwı menen búgingi kúnde úlken bahasına iye bolıp barmaqta. Qalaberse eń jaqsı dáramat deregi bolıp xızmet qılıp kelmekte.

“Informaciya alıw erkinligi hám kepillikleri haqqında” ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamında informaciyanıń ózi ne, onıń huqıqıy iyesi, múlkdarı kim, olar ortasındaǵı qatnasıqlar qanday tártipke salınadı, ulıwma alǵanda informaciya menen bolǵan qatnasıqlar hám baylanıslar qanday dárejede ornatıladı degen máselelerge keń túrde aydınlıq kirgizilgen. Onda belgilep

ótilgen tiykarǵı túsiniklerge tómendegishe táriyipler beriledi:

Informaciya - derekleri hám tarqatılıw kórinisine, kólemine qaramastan, shaxslar, predmetler, faktler, waqıyalar, hádiyseler hám prosessler haqqındaǵı maǵlıwmatlar;

Informaciya iyesi yamasa informaciya mulkdarı - óz qarjısına yaki basqa nızam jolı menen alınǵan informaciyasına iyelik etiwshi, onnan paydalanıwshı hám onı kóz aldına keltiriwshi yuridikalıq yaki fizikalıq tárep;

Informaciyanı qorǵaw - informaciya tarawındaǵı qáwipsizlikke

qáwiplerdiń aldın alıw sharaların kóriw;

Informaciya resursları - arnawlı hújjetler, hújjetlerdiń arnawlı toplamları, informaciya sistemalarındaǵı (kitapxanalardaǵı, arxivlerdegi, fondlardaǵı, maǵlıwmatlar banklerindegi hám basqa informaciya sistemalarındaǵı) hújjetler hám hújjetlerdińjıynaqları;

4

Informaciya tarawı - subektlerdiń informaciyanı payda etiw, qayta islew hám onnan paydalanıw menen baylanıslı xızmet tarawı;

Informaciya tarawındaǵı qáwipsizlik - informaciya tarawında shaxs, jámiyet hám mámleket mápleriniń qorǵalıw jaǵdayı;

Informaciya iyesi- Nızamda yaki informaciya mulkdarı tárepinen belgilengen huqıqlar ishinde informaciyaǵa iyelik etiwshi, onnan paydalanıwshı hám onı tarqatıwshı yuridikalıq hám fizikalıq tárep;

Sırlı informaciya- paydalanılıwı nızam hújjetlerine muwapıq sheklep qoyılatuǵın hújjetlestirilgen informaciya;

Ǵalaba informaciya- sheklenbegen kólemde shaxslar ushın mólsherlengen hújjetlestirilgen informaciya, baspasóz, audio, audiovizual hámde basqa da xabarlar jáne materiallar;

Hújjetlestirilgen informaciya - identifikasiya (identifikasiya-ózin informaciya iyesine uqsatıw, onıń ornına ózin qoyıwı arqalı qádriyatlardı biykarlaw) qılıw imkaniyatın beriwshi rekvizitler qoyılǵan halda dizimge alınǵan informaciya.

Mine, usı Nızamda informaciyanıń qanday tayarlanawı, qanday almastırılıwı, informaciyanı tayarlawshı hám paydalanıwshılar arasındaǵı qatnasıqlar qanday parıqlanıwı, ulıwma mámleketke tiyisli informaciyalar, jeke informaciyalar, qáwipli informaciyalar, qáwipsiz informaciyalar sıyaqlı bir qatar qaǵıydalar orın alǵan, bul óz-ózinen informaciyanıń obyekt ekenligin tán aldıradı. Demek, bunnan kelip shıǵıp aytıw múmkin, mine, usı toplanǵan belgili bir materiallıq bahaǵa iye bolǵan, adamlardıń sanası, kóz-qarasları hám pikirlewine tásir etetuǵın anaw yamasa mınaw kórinistegi pikirdi qáliplestiriwge xızmet qılatuǵın informaciyalar jıynaǵı: baspa informaciyaları, kúndelikli gazetalar, efirdegi xabarlar (RE hám TV), elektron baspa, yaǵınıy, Internet tarmaǵındaǵı informaciyalar bolama,

5

bul informaciyalardı ishki hám sırtqı dereklerden qorǵaw zárur. Bul jaǵdaylar «informaciyalıq-psixologiya qáwipsizligi» degen túsinik penen túsindiriledi.

Demek, informaciya qáwipsizligi degenimiz, respublika aymaǵında jaylasqan mámleketlik shólkemler, mámleketlik emes shólkemler, puqaralar ulıwma jámiyettegi hár qıylı informaciyalardıń erkin hám Nızam menen tarqatılıwın qorǵaw hámtámiynlew.

Ózbekstanda tayarlanatuǵın informaciyanı Ózbekstan aymaǵınan tısqarıda, shet mámleketlerde tarqatılıwın támiyinlewshi ámeldegi Nızamlar hám xalıqaralıq huqıqıy tártiptegi hujjetlerge súyeniw kerek. Yaǵnıy, ápiwayı etip túsindiretuǵın bolsaq, informaciya qáwipsizligi hár bir adamnıń sawlıǵı, salamatlıǵı qanday qorǵalatuǵın, támiyinlenetuǵın bolsa, onıń sanasına, miyine tásir etetuǵın informaciyalardıń durıslıǵı da, mine, sonday dárejede támiyinleniwi kerek. Demek, pánimizdiń maqseti studentlerge yaǵnıy, bolajaq jurnalistlerge, pedogoglarǵa, yuristlerge, siyasatshılarǵa, tariyxshılarǵa mámleketlik sırdı, milliy informaciya qáwipsizligin qanday saqlaw hám támiyinlew kerekligin túsindiriw. Bul maqsetlerge erisiw ushın tómendegi wazıypalar qoyıladı:

- Milliy hám informaciya qáwipsizligi ortasındaǵı óz-ara baylanıstı kórip shıǵıw;

- Ózbekstannıń jáhán mámleketlerine bolǵan qızıwshılıǵın, dúnya kólemindegi siyasiy -ornı hám rolin úyreniw;

-Informaciyaǵa qáwip salatuǵın usıllardı anıqlaw hám olardı saplastırıw máseleleri;

-Informaciya qáwipsizligin támiyinlew usılları;

-Informaciya qáwipsizligin támiyinlewde xalıq-aralıq birgeislesiw;

6

- Mámleketlik siyasat dárejesinde informaciya qáwipsizligin támiyinlew ilajların islep shıǵıw.

Ulıwma alǵanda, informaciyalıq-psixologiya qáwipsizligi respublika aymaǵındaǵı háreket etip turǵan mámleketlik hám jámiyetlik basqarıwdı buzıwǵa qaratılǵan hár qanday informaciyaǵa qarsı gures sistemasın dúziw desek boladı.

Jámiyettiń rawajlanıwı hám informaciya

Jámiyetlik-siyasiy informaciyalar insanlar arasındaǵı baylanıslar, siyasiy maydanlar, jámiyetti basqarıw, ilimiy, oqıw hám tárbiyalıq islerin shólkemlestiriw, onı ámelge asırıwda kem-kemnen zárúr áhmiyetke iye bolıp barmaqta.

Tolıqlıǵı, tiykarlanǵanlıǵı hám isenimliligi zárúrli áhmiyetke iye jámiyetlik-siyasiy informaciyalardı islep shıǵıwdailim, al, olardı tarqatıwda ǵalaba xabar quralları úlken áxmiyetke iye.Informaciya mádeniyatı texnika-texnologiya hám jámiyetlikmádeniy túsiniklerine iye. Texnika-texnologiya tárepinen alıp qaraǵanda

informaciya mádeniyatı informaciyanı alıw, qayta islew, saqlaw hám jetkerip beriwge xızmet qılatuǵın texnika-informaciya quralları hám olardan aqıllılıq penen paydalanıw usıllarıhaqqındaǵı bilimler sistemasın ańlatadı.

Jámiyetlik-mádeniy mánisinde informaciya mádeniyatı insannıń bar bolǵan mádeniy, aqılıy, siyasiy, huquqiy hám estetik qádiriyatların ózlestirgen halda informaciya maydanında turmıslıq háreket etiwin ańlatadı.

Informaciyadan paydalanıw mádeniyatı degenimiz-informaciya dúnyasınan jámiyetlik rawajlanıwǵa xızmet qılıwshı maǵlıwmatlardı

7

tanlap alıw barısındaǵı bilimler, uqıp hám tájiriybeni ózinde sáwlelendiriw.

Informaciyalasqan jámiyet- puxaralıq jámiyet rawajlanıwınıń házirgi basqıshında qáliplesip atırǵan hám jámiyetlik turmıstın barlıq tarawlarında informaciya hámde informatikadan aqıllılıq penen paydalanıwǵa tiykarlanǵan sıpatlı jaǵdayların anlatıwshı túsinik.

Informaciyalasqan jámiyet teoriyasının tiykarın salıwshılar jámiyetlik rawajlanıwdı «basqıshlar almasıwı» kóz qarasınan alıp qaraǵanda, onın qáliplesiwi awıl-xojalıǵı, sanaat hám xızmetler ekonomikasınan keyin payda bolǵan ekonomikanıń tórtinshi- “informaciya sektorı’’nıń júzege keliwi menen baylanıstıradı. Olardın pikirlerinshe, industrial jámiyettiń tiykarı bolǵan kapital hám miynet informaciyalasqan jámiyette óz ornın informaciya hám de bilimge bosatıp beredi.

Informaciyalasıw maydanı jámiyetttegi ekonomikalıq hám de jámiyetlikmádeniy ózgerislerge tikkeley tásir kórsetedi. Batıs sosiologlarınıń pikirlerine qaraǵanda, informaciyalasqan jámiyet texnika tarawında-islep shıǵarıw, ekonomika, tálim hám sosiallıq ómirge informaciya texnologiyalarınıń keńnen e n jayıwı; ekonomikalıq turmısta-informaciyanıń tovarǵa aylanıwı; jámiyetlik turmısta-informaciya turmıs, ómir dárejesi ózgeriwinin tiykarǵı usılına aylanıwı; siyasiy tarawda-keń kólemde pikir almasıwına sharayat jaratıwshı hár túrli informaciyalardı erkin túrde alıwına jol ashıp beriliwi; mádeniyat tarawında- informaciya almasıwı dáwir zárúrliklerine juwap beretuǵın normalar hám qádiriyatlardıń qáliplesiwi menen sıpatlanadı.

Házirgi waqıtta informaciyalasqan jámiyet:

8

-úyde islewdiń keńeyiwine, transport háreketiniń kemeyiwine hám bunıń aqıbetinde tábiyatqa túsetuǵın «júk» tiń keskin qısqarıwınaalıp keledi;

-jumıs kúniniń qısqarıwı adamlardıń kóbirek úyde bolıwına hám xojalıq jaǵdaylarınıń jaqsılanıwına alıp keliwi;

-keyingi júz jıllıqlarda qala adamlardıń jasaw hám jumıs islewi ushın eń qolaylı mákan degen juwmaqqa kelinbekte. Informaciyalasıw prosessi bolsa, awıldan turıp-aq pútkil dúnya menen baylanısta bolıw, eń abıroylı shólkemlerde

islew, qala turǵınları erisip atırǵan mádeniy jetiskenliklerge erisiwine yamasa iye bolıwlarına imkaniyatlar jaratpaqta. Bul bolsa, óz náwbetinde tınısh hám abadan bolǵan tábiyatqa jaqın bolǵan awıllarǵa qaytıw yamasa sol jerde pútkinley qalıw ushın sharayat jaratadı;

- aralıq tálim-bilim alıwdıń eń qolay usılına aylanıwında, xalıqtıń keń qatlamları ushın hátte, eń elitar joqarı oqıw orınları esiklerinniń ashılıwına múmkinshilik jaratadı. Ápiwayı etip túsindiretuǵın bolsaq, maǵlıwmatlılıq kóp dárejede insannıń sabırtaqatına, qálew-imkaniyatlarına baylanıslı bolıp qaladı.

Házirgi waqıtta informaciyalasıw prosessi bir qatar mashqalalardı da keltirip shıǵaradı. «Ashıq erotika»dan tartıp “Ashıq pornografiya”ǵa shekem bolǵan hádiyseler menen baylanıslı máseleler mine, usılar qatarına kiredi. Bunday jaǵdaylardıń tolıq túrde aldın alıp bolmaydı. Hátte, informaciya tarmaqlarınıń úziliksiz islewi, onıń áhmiyetli sıpatlı belgisi bolıp esaplanadı hám bul prosess barlıq waqıtta jetilisiw, rawajlanıw dárejesin bastan keshirmekte. Demek, joqarıdaǵı kibi «mashqalalar» jolına qánshelli tosıq qoyılmasın, bárháma olardı «aylanıp» ótiw imkaniyatı boladı.

Jáne bir másele, avtorlıq hám de intellektual múlk huqıqınıń

9

buzılıwı menen baylanıslı. Sonday eken, informaciya tarmaǵında kópshilik kóre almaytuǵın jaǵdaylar, hádiyse, qubılıslar payda bolıwı tábiyiy. Búgingi kúnde kompaniyalar óz informaciyaların qorǵay alıw hám ruqsat etilmegen kiriwlerdiń aldın alıwı ushın júdá kóp muǵdardaǵı pul jumsap atırǵanlıǵı da, mine, usınnan. Sonıń menen birge informaciyalardı payda etiwden tartıp, onı nızamsız ráwishte járiya etiwge shekem bolǵan kórinislerde ushırasatuǵın, óz mápi ushın paydalanıw jaǵdayları da kelip shıǵıwı múmkin. Túrli jámiyetlik qatlamlar, professional hám milliy toparlar wákillerine hár qıylı tácir qılıw jaǵdaylarında onı paydalanıw ámeliyatın túrli toparlarda bir-birinen keskin parıq qılıwı múmkin. Bul eń dáslep, informaciya derekleri kólemi ortasındaǵı parıqtan payda boladı. Máselen, ayırım adamlarda informaciya derekleri minimal dárejede (tek televidenie yaki radio), ayrımlarda bolsa keń (internet, jańa telekommunikasiyalar sisteması) bolıwı múmkin. Qánigelerdiń pikirlerine bola, búgúngi kúnde jámiyette informaciyanı alıw, oǵan jol tabıw tarawında keskin bóliniw, toparlarǵa ajıralıw jaǵdayları da júz bermekte.

Informaciyalıq-psixologiya qáwipsizligin támiyinlewdiń wazıypaları, tiykarǵı baǵdarları hám

usılları

Informaciya qudretli kúsh bolıp, ol arqalı xalıqtıń oyı, mádeniyatı, mentaliteti húkimettiń informaciyalıq siyasiy-sosiallıq sistemasına unamlı yaki unamsız tásir etiliwi múmkin. Mámleketlik hám siyasiy informaciya túrleri hám informaciya qáwipsizligi mashqalası burınnan bar. Kibernetika hám informatika rawajlanıwı menen Internet sistemasınıń payda bolıwı informaciya gúresin jańa

10